ثقفی ، ابواسحاق ابراهیم بن محمد ، محدّث ، فقیه ، مورخ و مؤلف پر اثر شیعة امامی سدة سوم . نیای اعلایش ، سعدبن مسعود ثقفی ، عموی مختار ثقفی و از صحابة امام علی علیه السلام بود که آن حضرت وی را والی مداین کرد (نجاشی ، ص 16ـ17؛ طوسی ، 1420، ص 12). از جد او، سعیدبن هلال ، نیز در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام یاد شده است (طوسی ، 1380، ص 205).

از تاریخ ولادت ثقفی آگاهی نداریم ، اما بنا بر روایت وی از اَبان بن عثمان بَجَلی ( رجوع کنید به قمی ، ج 2، ص 312) و دیگر مشایخی که در دهة دوم سدة سوم درگذشته اند ( رجوع کنید بهثقفی ، ج 1، مقدمة مُحدّث اُرمَوی ، ص نو، نح )، احتمالاً در حدود 200 یا اواخر سدة دوم به دنیا آمده است .

ثقفی در کوفه به دنیا آمد. در همانجا نشو و نما یافت و به سماع حدیث پرداخت و محضر برخی مشایخ این شهر را درک کرد (همان مقدمه ، ص نح ). در میان مشایخ او نامِ شماری از بزرگان عامه و خاصه دیده می شود از آن جمله اند: اَبان بن عثمان بَجَلی کوفی (اَبانِاَحمَر)، مورخ اخباری و از صحابة امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام (قمی ، همانجا؛ طوسی ، 1420، ص 47)، ابونُعیم فضل بن دُکَین و اسماعیل بن ابان وَرّاق ازدی ( رجوع کنید به ثقفی ، ص 2، 38، 41ـ42؛ ابونُعیم ، ج 1، ص 187؛ سمعانی ، ج 1، ص 511)، علی بن مُعلّی ' (خوئی ، ج 1، ص 283)، عبّادبن یعقوب و عباس بن بکّار (ابن حجر عسقلانی ، ج 1، ص 102؛ برای مشایخ روایی ثقفی در الغارات رجوع کنید بهثقفی ، همان مقدمه ، ص نو ـ نز).

ثقفی در اوایل عمر زیدی مذهب بود و سپس به امامیه گروید. وی بعدها از کوفه به اصفهان مهاجرت کرد و در آنجا اقامت گزید (نجاشی ، ص 17؛ طوسی ، 1420، ص 12؛ صَفَدی ، ج 6، ص 121)؛ ازاین رو، ابن ندیم (ص 279) وی را اصفهانی خوانده است . روایت نجاشی (همانجا) و دیگران (مثلاً رجوع کنید بهابن حجر عسقلانی ، همانجا؛ داوودی ، ج 1، ص 20) در بارة سبب هجرت ثقفی به اصفهان ، از استواری و پایداری او در اعتقاد به تشیع حکایت دارد. بنا بر این روایات ، برخی از علمای کوفه ، کتاب المعرفة را، که ثقفی در مناقب اهل بیت علیهم السلام و مثالب دشمنان ایشان تألیف کرده بود، موافق تقیه ندانستند و از وی خواستند از نشر آن صرف نظر کند لیکن وی ، که از صحت روایات خود در این کتاب مطمئن بود، سوگند خورد که این کتاب را در اصفهان ، که گفته می شد دورترین شهر از آرا و عقاید شیعه است ، نشر و روایت کند و چنین کرد. ثقفی در اصفهان به تبلیغ و ترویج تشیع پرداخت (ذهبی ، حوادث و وفیات 281ـ290 ه ، ص 112ـ113). گفته شده که گروهی از علمای شیعه در قم ، از جمله ابوجعفر احمدبن محمدبن خالد بَرْقی * ، به اصفهان نزد ثقفی رفتند و از او خواستند به قم نقل مکان کند، اما وی نپذیرفت (نجاشی ، همانجا؛ طوسی ، 1420، ص 13) و ظاهراً تا آخر عمر در اصفهان به سر برد و در 283 در همانجا درگذشت (ابن حجر عسقلانی ؛ داوودی ، همانجاها؛ ثقفی ، همان مقدمه ، ص نط ).

ثقفی اگرچه زمان ائمه علیهم السلام را درک کرده ، مستقیماً از آنان حدیثی روایت نکرده (طوسی ، 1380، ص 451؛ ثقفی ، همان مقدمه ، ص نح )، اما برخی از احادیث ائمه را به صورت مُرسَل روایت کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن قُولُوَیه ، ص 345؛ طوسی ، 1401، ج 6، ص 54).

از برجسته ترین راویان ثقفی ، احمدبن محمدبن خالد برقی ( رجوع کنید به ج 1، ص 287، ج 2، ص 489) و صفّار قمی ( رجوع کنید به ص 51 ـ 52، 88 و جاهای دیگر، به واسطة عبداللّه بن محمد) هستند. به جز این ، ثقفی شاگردان و راویان بسیاری داشته است ؛ از جمله راویان تألیفات او عبارت اند از: عبدالرحمان بن ابراهیم مُسْتَمْلی ، احمدبن علویّه اصفهانی معروف به ابن اَسوَد (نجاشی : ابوالاسود)، حسن بن علی بن عبدالکریم زعفرانی (نجاشی ، ص 18؛ طوسی ، 1420، ص 14ـ15)، عباس بن سَریّ (سِندی ) و محمدبن زید رَطّاب (نجاشی ، ص 17ـ 18؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 1، ص 103؛ برای شماری دیگر از راویان و شاگردان ثقفی رجوع کنید بهنوری ، ج 4، ص 24؛ ثقفی ، همان مقدمه ، ص نز ـ نح ).

علمای رجال شیعه عموماً ثقفی را ستوده و از وی در شمار رُوات موثق و معتمد یاد کرده اند ( رجوع کنید به ابن طاووس ، 1414، ج 1، ص 58، با این ملاحظه که نام او اشتباهاً به صورت اسحاق بن ابراهیم الثقفی آمده ؛ ابن داوود حلّی ، ص 33؛ علامه حلّی ، ص 49ـ50؛ مجلسی ، 1378 ش ، ص 15؛ مازندرانی حائری ، ج 1، ص 196، به نقل از تعلیقة وحید بهبهانی ؛ نوری ، همانجا). خوئی (ج 1، ص 282) قرار گرفتن ثقفی در اِسناد تفسیر قمی و در طریق روایی ابن قولویه را در دلالت بر وثاقت او کافی دانسته است . ابن ندیم (همانجا) نیز ثقفی را از علمای موثق می داند. با این حال برخی از علمای اهل سنّت ، وی را به سبب شیعی بودن ، «جرح » و حدیثش را ترک کرده اند. ابونُعَیم اصفهانی وی را از شیعیان غالی (غالیاً فی الرفض ؛ در بارة مراد از این تعبیر رجوع کنید بهابن حجرعسقلانی ، همان ، ص 20) دانسته و در بارة برادر کوچک ترش ، علی بن محمد ثقفی (متوفی 282)، که او نیز در اصفهان اقامت داشته و ظاهراً بر مذهب سنّت بوده ، شرحی مبسوط تر آورده است (ج 1، ص 187، ج 2، ص 7؛ نیز رجوع کنید بهابن حجر عسقلانی ، همان ، ص 102). علی از برادرش ابراهیم دوری گزیده بود (سمعانی ، همانجا).

از میان تألیفات بسیار ابراهیم ثقفی ، که شمار آنها به بیش از پنجاه می رسیده ( رجوع کنید به طوسی ، 1420، ص 13ـ14؛ قس نجاشی ، همانجا؛ یاقوت حموی ، ج 1، ص 105؛ ذهبی ، حوادث و وفیات 281ـ290 ه ، ص 113؛ صفدی ، ج 6، ص 121؛ ابن حجر عسقلانی ، همانجا؛ امین ، ج 2، ص 209ـ210)، تنها اَلغْارات باقی مانده که مؤلف در آن تجاوزات و حملات پراکنده و غافلگیرانة سرداران معاویه به مناطقی از قلمرو امام علی علیه السلام را گزارش کرده است . به نظر می آید که نام کتاب بر گرفته از یکی از سخنان امام است ( رجوع کنید به نهج البلاغة ، خطبة 27: شُنَّت عَلیکُمُ الغَاراتُ). الغارات شرح رویدادها و تاریخ دورة پایانی حکومت امام علی علیه السلام است و همچنین قسمتهایی از سیرة شخصی و حکومتی و خطبه ها و نامه های آن حضرت را در بر دارد و پاره ای از اطلاعات ارزشمند آن را در منابع دیگر نمی توان یافت . مؤلف پس از مقدمه ، مطالب را با نظم ، دقت نظر، واقع نگری و پرهیز از تعصب دسته بندی کرده است . ثقفی در این کتاب احادیث را عموماً از راویان مشهور و مقبول اهل سنّت نقل کرده و جز چند مورد از ائمه علیهم السلام روایت نکرده است (ثقفی ، همان مقدمه ، ص سط ـ ع ). الغارات از منابع مؤلفان اهل سنّت و شیعه بوده و ابن ابی الحدید احادیث بسیاری از این کتاب را در شرح نهج البلاغه نقل کرده است ( رجوع کنید بهاسماعیلیان ، ص 441؛
سزگین ، ج 1، ص 321؛
ترجمة عربی ، ج 1، جزء 2، ص 155). مجلسی نیز در بحارالانوار از این کتاب بهرة بسیار برده است (برای نمونه رجوع کنید بهج 34، ص 46 به بعد، 163ـ 165، 208ـ209 و جاهای دیگر). الغارات منبعی معتبر نزد نویسندگان شیعه بوده است (نوری ، ج 4، ص 24) و بسیاری نیز روایاتی را با حذف اسانید ظاهراً از این کتاب نقل کرده اند (ثقفی ، همان مقدمه ، ص عب ). ابن طاووس (علی بن موسی )، کتاب از میان رفتة مقتل امیرالمؤمنین را، که در سیاهة آثار ثقفی به عنوان تألیفی مستقل یاد شده است ( رجوع کنید به نجاشی ، ص 17؛
طوسی ، 1420، ص 13)، جزء دوم الغارات شمرده و خطبة شقشقیّه را از آن نقل کرده است ( رجوع کنید به1420، ج 2، ص 124ـ 126). عبدالکریم بن احمدبن موسی بن طاووس (ص 44ـ 45) نیز از نسخه ای کهن از مقتل امیرالمؤمنین (تحریر 355) استفاده کرده است . الغارات را نخستین بار سیدجلال الدین محدّث ارموی ، بر اساس نسخه ای ظاهراً متعلق به سدة یازدهم و با مقابله با بخشهای منقول از این کتاب در شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید و بحارالانوار مجلسی ، با مقدمه و تعلیقات عالمانه و فهارس در 1354 ش در تهران منتشر کرد. عبدالزهراء حسینی خطیب نیز در 1407 در بیروت بار دیگر آن را چاپ کرد. محمدباقر کَمَره ای در 1356 ش و عبدالمحمد آیتی در 1371 ش ، این کتاب را به فارسی ترجمه کرده اند.

ثقفی را باید در شمار مورخان بزرگ اخباری دانست (صفدی ، همانجا؛
قس یاقوت حموی ، همانجا، که عبارتِ ( کانَ اخباریاً ) به صورت «کان جباراً» تصحیف شده است ) و برخی تک نگاشتهای او، مانند المبتدأ و السیرة و المغازی ، را می توان بخشهایی از تاریخی عمومی به شمار آورد. دیگر آثار تاریخی ثقفی زنجیره ای پیوسته از حوادث تاریخ اسلام تا قیام مختار، و سپس حوادثی پراکنده تا اوایل خلافت عباسیان را در بر می گیرد (نجاشی ، ص 17ـ 18؛
طوسی ، 1420، ص 13ـ14). کتاب تاریخ ثقفی ، مشتمل بر جزئیاتی در بارة ظلمهایی که بر امام علی علیه السلام شده و نیز مثالب خلفا(همانجاها)، ظاهراً در دسترس ابن طاووس بوده است ( رجوع کنید بهابن طاووس ، 1420، ج 2، ص 211؛
نیز رجوع کنید بهکولبرگ ، ص 362ـ363).

از کتاب المعرفة ، که به طرق روایی مختلف در میان علمای شیعه تداول داشته ( رجوع کنید به طوسی ، 1420، ص 14ـ 15)، تنها نقل قولهایی در برخی منابع دیده می شود از جمله طَبْرِسی در اِعلام الوَری ' (ج 1، ص 365ـ367) حدیث پیامبراکرم را که روز خیبر در فضیلت علی فرمود، از آن روایت کرده است . به گفتة ابن طاووس ، که نسخه ای کهن و ظاهراً به خط مؤلف از المعرفة را در اختیار داشته ، کتاب دارای چهار جزء و مشتمل بر احادیثی به روایت رجال اهل سنّت بوده است . وی قسمتهایی از این کتاب را در بارة فضائل امام علی و اینکه پیامبر اکرم آن حضرت را امیرالمؤمنین نامید، نقل کرده است ( رجوع کنید به 1410، ص 193ـ 209). ابن طاووس در کتابهای دیگر خود نیز از المعرفة استفاده کرده و مطالعة آن را به منزلة کتابی مهم به فرزند خویش سفارش نموده است (1375 ش ، ص 82، 125؛
همو، 1379 ش ، ص 141ـ142؛
همو، 1420، ج 2، ص 194).

ثقفی را در زمرة فقهای شیعه نیز به شمار آورده اند (ابن ندیم ، همانجا). در فهرست آثار وی عناوینی مانند الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر (نجاشی ، ص 17؛
طوسی ، 1420، ص 13) و جامع الفقه و الاحکام که ظاهراً تألیفی مستقل از آن دو بوده است (نجاشی ، ص 18؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 64ـ 65) دیده می شود. الحلال و الحرام ، دیگر اثر فقهی ثقفی که ابن طاووس نسخه ای کهن و زیبا از آن را در اختیار داشته و از آن نقل کرده ( رجوع کنید به 1414، ج 1، ص 58)، احتمالاً نام دیگر یکی از کتابهای پیشین بوده است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 7، ص 61؛
ثقفی ، همان مقدمه ، ص سه ـ سز؛
کولبرگ ، ص 181). پاره ای روایات فقهی ثقفی در کتب اربعه و دیگر

منابع فقهی محفوظ مانده است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج 2، ص 17، ج 3، ص 70، ج 7، ص 262، 428ـ429؛
ابن بابویه ، ج 3، ص 19، ج 4، ص 514؛
طوسی ، 1401، ج 6، ص 54، 157، 290؛
شهید اول ، ج 4، ص 161). بجز این ، روایات فراوانی از وی در منابع حدیثی نقل شده است ( رجوع کنید به ثقفی ، همان مقدمه ، ص ع ـ عا).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن بابویه ، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1414؛
(3) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، حیدرآباد دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/1971؛
(4) ابن داوود حلّی ، کتاب الرجال ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1392/1972، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(5) ابن طاووس (عبدالکریم بن احمد)، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، چاپ تحسین آل شبیب موسوی ، ( قم ) 1419/1998؛
(6) ابن طاووس (علی بن موسی )، اقبال الاعمال ، چاپ جواد قیومی اصفهانی ، قم 1414ـ1415؛
(7) همو، سعدالسعود للنفوس ، چاپ فارس تبریزیان حسون ، قم 1379 ش ؛
(8) همو، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف ، چاپ علی عاشور، بیروت 1420/ 1999؛
(9) همو، کشف المحجة لثمرة المهجة ، چاپ محمد حسون ، قم 1375 ش ؛
(10) همو، الیقین باختصاص مولانا علی ( ع ) بامرة المومنین ، چاپ انصاری ، بیروت 1410/1989؛
(11) ابن قولویه ، کامل الزیارات ، چاپ جواد قیومی ، قم 1417؛
(12) ابن ندیم ؛
(13) احمدبن عبداللّه ابونعیم ، کتاب ذکر اخبار اصبهان ، چاپ سون ددرینگ ، لیدن 1931ـ1934، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(14) اسداللّه اسماعیلیان ، شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید: الفهارس ، قم ?( 1397 ) ؛
(15) امین ؛
احمدبن محمد برقی ، کتاب المحاسن ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، قم

(16) ?( 1331 ش ) ؛
(17) ابراهیم بن محمدثقفی ، الغارات ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، تهران 1355 ش ؛
(18) خوئی ؛
(19) محمدبن علی داوودی ، طبقات المفسرین ، بیروت 1403/1983؛
(20) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 281ـ290 ه .، بیروت 1414/1993؛
فؤاد سزگین ، تاریخ التراث

(21) العربی ، ج 1، جزء 2، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/1983؛
(22) سمعانی ؛
(23) محمدبن مکی شهید اول ، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة ، قم 1419؛
(24) محمدبن حسن صفار قمی ، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص » ، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی ، قم 1404؛
(25) صفدی ؛
(26) فضل بن حسن طبرسی ، اعلام الوری باعلام الهدی ، قم 1417؛
(27) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛
(28) همو، رجال الطوسی ، نجف 1380/1961؛
(29) همو، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی ، قم 1420؛
(30) حسن بن یوسف علامه حلّی ، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال ، چاپ جواد قیومی ، ( قم ) 1417؛
(31) علی بن ابی طالب (ع )، امام اول ، نهج البلاغة ، چاپ صبحی صالح ، بیروت ?( 1387 ) ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(32) علی بن ابراهیم قمی ، تفسیرالقمی ، بیروت 1412/1991؛
(33) کلینی ؛
(34) محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری ، منتهی المقال فی احوال الرجال ، قم 1416؛
(35) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ؛
(36) بحارالانوار ، ج 34، چاپ محمدباقر محمودی ، تهران 1413/1992؛
(37) همو، الوجیزة فی الرجال ، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش ، تهران 1378 ش ؛
(38) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(39) حسین بن محمدتقی نوری ، خاتمة مستدرک الوسائل ، قم 1415ـ1420؛
(40) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1993؛


(41) Etan Kohlberg, Amedieval Muslim Scholar at work: Ibn T ¤a ¦wu ¦s and his library , Leiden 1992;
(42) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984.

/ محمدرضا ناجی /