ثعالبی ، عبدالعزیز ، متفکر و مبارز سیاسی تونسی و بنیانگذار حزب آزادی خواه قانون اساسی در تونس . وی در 14 شعبان 1293/1874 در تونس به دنیا آمد. پدرش ابراهیم نام داشت و جدش عبدالرحمان ثعالبی ، قاضی مبارز الجزایری بود که به تونس مهاجرت کرده بود. عبدالعزیز تحت تعلیم و تربیت جد خویش قرار گرفت و هم زمان به حفظ قرآن پرداخت (جَندی ، ص 10). پس از اتمام تحصیلات ابتدایی ، در 1306/1889 به جامع زیتونه رفت و در 1314/1896، از آنجا فارغ التحصیل شد و در مدرسة خلدونیه به ادامة تحصیل پرداخت ( رجوع کنید به همان ، ص 10ـ 11). از 1313/1895 فعالیتهای ملی گرایانة خود را بر ضد استعمار فرانسه آغاز کرد و موفق شد در همین سال روزنامة سَبیلُالرَّشاد را منتشر کند (همان ،ص 11؛ تراب زمزمی ، ص 140). ثعالبی ، که از 1316/ 1898

در مصر اقامت داشت ، تحت تأثیر افکار سیدجمال الدین اسدآبادی و محمد عبده ، در 1320/1902 از قاهره به تونس بازگشت و گروهی از دانشجویان جامع زیتونه و روزنامه نگاران و طرفداران آزادی در اطراف او گرد آمدند (تراب زمزمی ، همانجا). وی در 1323/1905، با انتشار اولین کتابش ، روح التحرّر فی القرآن ، که در خصوص زدودن بدعتها و خرافاتی بود که به قرآن نسبت داده می شد، زندانی شد (ثعالبی ، 1407، مقدمة احمدبن میلاد، ص 7). در 1325/1907، ثعالبی و گروهی از جوانان تونسی ، جنبشی اصلاحی برضد استعمار آغاز کردند. این گروه در همان سال موفق شدند روزنامة التونسی

را، به زبان فرانسه ، برای دفاع از منافع تونسیها و استقلال

این کشور و محکومیت استعمار فرانسه منتشر کنند (همان مقدمه ، ص 8 ـ9؛ جندی ، ص 17ـ 18). علی باش حانبه مؤسس روزنامه بود و ثعالبی در 1327/1909 بر آن نظارت داشت (جندی ، ص 17).

ثعالبی در تأسیس جمعیت ادبیات و جمعیت جهانی موسیقی شرکت فعال داشت و در 1325/1907، ریاست آنها را برعهده گرفت . ثعالبی در 1326/1908 روزنامة دیگری به نام







التونسی به زبان عربی منتشر کرد. به این ترتیب ، جنبش ملی گرا ــ که روزنامة التونسی ، ترجمان (ارگان ) آن بود ــ با اقدامات ثعالبی از تأثیر استعمار فرانسه مصون ماند (همان ، ص 17ـ 18). در 1329/1911، با حملة ایتالیا به لیبی (طرابلس غرب )، ملت تونس برای مردم لیبی کمک مالی و نیروی انسانی فرستادند (همان ، ص 18ـ19) و ثعالبی ، به عنوان یکی از اعضای مؤسس مجمع تونسی که هدفشان تشویق مجاهدان طرابلسی و کمکهای مالی به آنها بود (ثعالبی ، 1407، همان مقدمه ، ص 9)، به همراه علی باش حانبه دستگیر و از کشور تبعید شد. او به فرانسه رفت و به تدریج دامنة فعالیتهایش به خارج از تونس نیز کشیده شد. وی از آنجا اعضای حزب «اتحاد و ترقی » تونس را به کشورهای دیگر اعزام کرد و در 1332/1914 به تونس بازگشت (همانجا؛ جندی ، ص 19). ثعالبی در 1337/1919 در کنفرانس صلح پاریس موضوع استقلال تونس را مطرح نمود (جندی ، ص 38).

در 1338/1920 کتاب تونس الشهیدة انتشار یافت که در آن ثعالبی سیاستهای استعماری فرانسه و جنایتهای آنها برضد ملت تونس را مطرح کرده بود (همان ، ص 20، ثعالبی ،1988، مقدمة ساحلی ، ص 7ـ 8). پس از انتشار این کتاب ، استعمار فرانسه ، او را به تونس باز گرداند و وی را به اتهام اقدام علیه امنیت ملی ، به زندان نظامی فرستاد اما بعد از اثبات برائت و بی گناهیش ، از زندان آزاد گردید (ثعالبی ، 1407، همان مقدمه ، ص 9ـ10).

ثعالبی در 26 رجب 1339/ 7 مارس 1920، حزب آزادی خواه قانون اساسی (حزب الحُرّالدستوری ، به اختصار حزب دستور) را تأسیس کرد (تراب زمزمی ، ص 144؛ مالکی ، ص 252، پانویس ). هدف و راهبرد این حزب نه تنها آزادی تونس ، بلکه وحدت امت اسلامی بود و ثعالبی به همین منظور هیئتهایی را به نواحی گوناگون جهان اسلام اعزام نمود. وی همچنین سیاستها و اقدامات استعماری لوسین سن ، نمایندة تام الاختیار فرانسه ، را رد کرد (تراب زمزمی ، ص 145). اهداف اساسی حزب ، در هفت مادّه ، عبارت بود از: به رسمیت شناختن کلیة حقوق شهروندان تونسی ؛ اعطای حق آزادی و استیفای



حقوق شخصی مطابق قانون و برخورداری از آزادی شغل ، مذهب ، مطبوعات ، آزادیهای اجتماعی و مالکیت خصوصی ؛ لزوم سازماندهی قوای مجریه و مقننه ؛ انجام دادن تقسیمات اداری بر اساس موازین حقوقی ؛ تأسیس قوة قضائیة مستقل که معرّف حاکمیت و استقلال تونس باشد؛ تصویب آزادی آموزش و الزامی بودن آموزش زبان عربی در مدارس ابتدایی ؛ مرزبندی و آزاد نمودن زمینها و به رسمیت شناختن حق مالکیت برای قبایل و صیانت از نظام حقوقی مالکیت (ساره ، ص 44؛ نیز رجوع کنید بهدستور * ، حزب ).

ثعالبی حزب دستور را به جنبشی ملی گرا بدل کرد. وی رهبر جنبش سیاسی و از ارکان اصلاحات اجتماعی تلقی می شد و در این مسیر از روشنفکرانی نظیر عبدالعزیز جاویش ، مصطفی کامل و محمد فرید، الهام گرفته بود (همان ، ص 15؛ جندی ، ص 8). در حرکتهای اصلاحی ، طبقات جدیدی از کارمندان اداری ، فرهنگیان ، صاحبان حرف و مشاغل آزاد، حضور داشتند (میکل ، ص 493). با آغاز جنبش ملی گرایی در اوایل دهة 1300 ش /1920، استعمار فرانسه ثعالبی را به خارج از کشور تبعید نمود و وی چهارده سال در برخی از کشورهای عربی خاورمیانه و مصر در تبعید به سر برد (ساره ، همانجا). وی به ایتالیا، استانبول ، مصر، فلسطین ، حجاز، یمن و عراق سفر کرد و در 1310 ش /1931 برای حضور در کنفرانس اسلامی قدس به بیت المقدّس رفت (ثعالبی ، 1407، همان مقدمه ، ص 12). او در مدت اقامت سه ساله اش در عراق ، کتاب تاریخ الدولة الامویّة را تألیف نمود و به دعوت دولت عراق ، در دانشگاه آل البیت به تدریس حقوق اسلامی ، فلسفه و تاریخ پرداخت . از عراق به هند و سپس به چین و سنگاپور و مصر رفت و در 17 تیر 1316/ 8 ژوئیة 1937، به تونس بازگشت (همانجا؛ تراب زمزمی ، ص 161) و با استقبال گرم دو حزب (دستور و دستور جدید) مواجه شد. ثعالبی با تشکیل اجتماعات و همایشهای عمومی در تونس ، هدف جهاد را آزادی کامل تونس از استعمار فرانسه ، با تکیه بر وحدت عربی ـ اسلامی اعلام نمود (تراب زمزمی ، همانجا؛ کورنون ، ص 51). وی در 11 مهر 1316/ 3 اکتبر 1937، بیانیة مشروح خویش را در خصوص وحدت دو حزب دستور و دستور جدید در روزنامة اراده منتشر کرد (تراب زمزمی ، ص 162).

ثعالبی به اصلاحات در چارچوب آموزه های اسلامی معتقد و خواهان آموزش زنان و شرکت دادن آنان در امور بود (ثعالبی ، 1995، مقدمة خرفی ، ص 17). وی همچنین از منادیان وحدت عربی بود و جهان عرب را مجموعه ای می دانست که همة بنیادهای لازم (در رأس آنها، زبان ، دین ، تاریخ ، منافع مشترک ) را برای تشکیل مجموعه ای جدایی ناپذیر دارد. ثعالبی عنصر دیگری نیز به این بنیادها افزود که دشمنی با استعمار و استعمارگران بود. وی تنها راه اصلاح و نوسازی جامعه و وحدت ملت عرب را تفاهم آنها، به دور از هرگونه وساطت دولتها، می دانست و این موضوع را ضامن بازگشت عربها به دوران اوج تمدن خویش می شمرد. او استعمار را سبب پراکندگی جهان عرب می دانست و بر آن بود که با زوال استعمار، وحدت عرب نیز میسر خواهد شد ( رجوع کنید به ثعالبی ، 1995، ص 83 ـ87). همچنین بر آن بود که رسالت پیامبر، عربها را به اوج رساند و دولت که در عهد خلفای راشدین ، کاملاً عربی بود و غیر عربها در آن حضور نداشتند، در اوج قدرت قرار داشت ولی با ظهور بنی امیه و پس از آن نفوذ غیرعربها رکود تمدن عربی ـ اسلامی آغاز شد و زبان عربی به زبان غیرعربی آمیخته گردید، بنابراین ، اکنون دانشگاهها و روشنفکران باید در راه اعتلای جهان عرب برخیزند تا شاید درمانی برای این درد کهنه بیابند ( رجوع کنید بههمان ، ص 120ـ 125).

ثعالبی در مهر 1323/ اکتبر 1944 در زادگاهش وفات یافت و در مقبرة زِلاج دفن گردید (جندی ، ص 196).

تألیفات وی عبارت اند از:

1) تاریخ شمال افریقیا من الفتح الاسلامی الی نهایة الدولة الاغلبیة (تألیف 1316 تا 1323 ش / 1937ـ1944) که تاریخ مختصری است از کشورهای اسلامی شمال افریقا در فاصلة سالهای 27 تا 296/ 647ـ909، شامل تاریخ شمال افریقا

قبل از فتوحات اسلامی ، فتوحات اسلامی در شمال افریقا، تسلط عربها بر شهر قرطاجنه ، و بررسی مسائل سیاسی و

جنگها از آغاز فتوحات اسلامی تا سقوط دولت اغالبه . تاریخ نهضتهای شیعی ، دعوت شیعه در مشرق و مغرب اسلامی ، حمله به فرق شیعه و مواضع ضد شیعی نویسنده نیز در

این کتاب بیان شده است (ثعالبی ، 1407، مقدمة ساحلی ، ص 17ـ21).

2) مقالات فی التّاریخ القدیم ، شامل مقالاتی که در 1318 ش / 1939 در روزنامة اراده منتشر شده است (ثعالبی ، 1986، مقدمة جریبی ، ص 8). باب اول کتاب ، تاریخ شمال افریقا تا زمان فتوحات اسلامی است که به دوره های کارتاژی (قرطاجی )، رومی ، واندالی و بیزانسی اختصاص دارد. باب دوم در بارة نبرد عرب و آریاییها برای سیطره بر جهان تا ظهور اسلام است و در آن به دوره های عربی ، ایرانیِ پیش از اسلام ، یونانی ، و تاریخ یمن پرداخته شده است . نویسنده با بررسی وقایع تاریخی و آشکار کردن حقایق تاریخی ، خطاها و اشتباهات برخی مؤلفان و مورخان را یادآوری کرده است (برای نمونه رجوع کنید بههمان ، ص 42ـ43، 76ـ77، 85). این کتاب در 1365 ش / 1986 منتشر شده است .

3) تونس الشهیدة . نویسنده در این کتاب ، مسائل مربوط به تونس و سلطة استعمار فرانسه و توطئه و جنایات آنها در خصوص ملت تونس را شرح داده است . این کتاب در 1338/1920 به کمک احمد سقا به زبان فرانسه در پاریس منتشر گردید ( رجوع کنید به ثعالبی ، 1988، مقدمة ساحلی ، ص 7ـ 11) و سالها بعد به عربی ترجمه شد (چاپ اول : 1984).

4) محاضرات فی تاریخ المذاهب و الادیان ، شامل چهار باب به این شرح : ادیان عرب قبل از اسلام ؛ ادیان قدیمی

(دین نزد مصریان قدیم ، دین زردشت ، دین یونانیها و دین رومیها)؛ ادیان آسمانی (دین یهود و دین مسیح )؛ دین اسلام ، ظهور اسلام ، ایمان ، ارکان دین (نماز، زکات ، روزه و حج )، معاملات . این کتاب نخستین بار در 1364 ش / 1985 در بیروت منتشر شد.

5) خلفیّات المؤتمر الاسلامی بالقدس ، شامل سه باب : باب اول ، بررسی زمینه ها و دلایل تشکیل کنفرانس اسلامی و افشای دسیسة صهیونیستها برضد آن ؛ باب دوم ، شامل نامه هایی که میان رئیس مجلس اسلامی فلسطین ، دعوت کننده و میزبان کنفرانس و برخی از مدعوین به کنفرانس رد و بدل شده است ؛ باب سوم ، که از ثعالبی نیست و افزودة دیگران است ، به اقدامات و عملکرد دفتر دائمی کنفرانس اسلامی و کمیسیون مقدماتی برگزاری کنفرانس اختصاص دارد (ثعالبی ، 1408، مقدمة ساحلی ، ص 9).

برخی دیگر از آثار ثعالبی عبارت اند از: روح التحرر فی القرآن ، تاریخ الدولة الامویّة ، تاریخ الهند ، الرحلة الیمنیة ، السیرة النبویة ، مسألة المَنْبوذین فی الهند ، معجز محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم (ثعالبی ، 1407، مقدمة احمدبن میلاد، ص 7، 12، 14؛ جندی ، ص 168).

---

منابع :
(1) عبدالمجید تراب زمزمی ، تونس ...: فی مواجهة التضلیل ، بیروت 1410/1989؛
(2) عبدالعزیز ثعالبی ، تاریخ شمال افریقیا: من الفتح الاسلامی الی نهایة الدّولة الاغلبیّة ، چاپ احمدبن میلاد و محمد ادریس ، بیروت 1407/1987؛
(3) همو، تونس الشهیدة ، تعریب حمادی ساحلی ، بیروت 1988؛
(4) همو، خلفیّات المؤتمر الاسلامی بالقدس : 1350 ه ./ 1931 م ، چاپ حمادی ساحلی ، بیروت 1408/1988؛
(5) همو، عبدالعزیز الثعالبی من آثاره و أخباره فی المشرق و المغرب ، چاپ صالح خرفی ، بیروت 1995؛
(6) همو، مقالات فی التّاریخ القدیم ، چاپ جلول جریبی ، بیروت 1986؛
(7) انور جندی ، عبدالعزیز الثعالبی : رائدالحریة و النهضة الاسلامیة ، بیروت 1404/1984؛
(8) فایز ساره ، الاحزاب و الحرکات السیاسیة فی تونس : 1932ـ1984 دمشق 1986؛
(9) ماریان کورنون ، تاریخ معاصر آفریقا: از جنگ دوم جهانی تا امروز ، ترجمة ابراهیم صدقیانی ، تهران 1365 ش ؛
محمد مالکی ، الحرکات

(10) الوطنیّة و الاستعمار فی المغرب العربی ، بیروت 1994؛
(11) آندره میکل ، الاسلام و حَضارته ، ترجمة زینب عبدالعزیز، صیدا ?( 1981 ) .

/ طاهر رحمانی /