ثریّا اسفندیاری بختیاری ، همسر دوم محمدرضا پهلوی . وی در اول تیر 1311 در اصفهان به دنیا آمد. پدرش ، خلیل ، پسر اسفندیارخان سردار اسعد بختیاری و از افراد با نفوذ ایل بختیاری بود ( خواندنیها ، سال 11، ش 14، ص 3؛ ثریا اسفندیاری بختیاری ، کاخ تنهایی ، ص 24). خلیل که در 1303 ش برای تحصیل به برلین رفته بود، با اوا کارل آلمانی ، که روسی الاصل بود، ازدواج کرد (اشرف پهلوی ، ص 220). ثریا تا هشت ماهگی در ایران بود و پس از آن خانواده اش او را با خود به برلین بردند. وی کودکی را در برلین گذراند و در پاییز 1316 ش به اتفاق خانواده اش به ایران بازگشت (ثریا اسفندیاری ، کاخ تنهایی ، ص 24، 29). در اصفهان وارد مدرسة آلمانیهای مقیم اصفهان شد و زبان فارسی را نزد معلم خصوصی ، فراگرفت (همان ، ص 10ـ12). تا 1320 ش ثریا در آن مدرسه به تحصیل پرداخت ولی پس از اشغال ایران در جریان



جنگ جهانی دوم ، مدارس آلمانی تعطیل شد. او در 1323 ش وارد مدرسة مبلّغ (میسیونر)های انگلیسی شد و تا پانزده سالگی در این مدرسه به تحصیلاتش ادامه داد تا اینکه در 1326 ش به همراه خانواده اش به سویس رفت (همو، خاطرات ثریا ، ص 33ـ 35). در آنجا زبان فرانسه آموخت و انگلیسی را نیز بعدها در مؤسسه ای در لندن تکمیل کرد (اشرف پهلوی ، همانجا؛ ثریا اسفندیاری بختیاری ، کاخ تنهایی ، ص 44، 49، 55).

بعد از جدایی محمدرضا پهلوی از همسرش ، فوزیه ، خانواده اش برای ازدواج مجدد او تلاش کردند. فروغ ظفر، از بستگان نزدیک ثریا، برای آشنایی شاه و ثریا اقدام نمود (ثریا اسفندیاری بختیاری ، خاطرات ثریا ، ص 39ـ41؛ پهلوی ها ، ج 2، ص 117). ثریا در مهر 1329 به ایران آمد، ولی پس از برگزاری مراسم نامزدی ، بر اثر بیماری حصبه ، مدتی در بیمارستان بستری گردید (اشرف پهلوی ، ص 221ـ222). سپس مراسم ازدواج او و شاه در تالار آیینة کاخ مرمر در 23 بهمن 1329 برگزار شد ( گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی ، ج 1، ص 631).

ثریا در روابط خود با زنان دربار پهلوی سازش ناپذیر بود؛ شمس و تاج الملوک اولین دشمنان ثریا بودند و کاخ مادر شاه به کانون مخالفت با او بدل شد (فردوست ، ص 208). وی بعدها اشرف را بر دیگران ترجیح داد (اشرف پهلوی ، ص 224؛ ثریا اسفندیاری بختیاری ، کاخ تنهایی ، ص 154). ثریا نفوذ زیادی در شاه داشت ، چنان که به سبب مخالفت او با ازدواج شهناز (دختر بزرگ شاه ) با اردشیر زاهدی ، مدتها این وصلت به تعویق افتاد ( رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک ، ج 2، ص 34).

ازدواج ثریا و شاه مقارن با نخست وزیری رزم آرا و مشاجرات مجلس با دولت وی بر سر ملی شدن صنعت نفت و نیز نگرانی شاه از وقوع کودتا به رهبری رزم آرا بود ( رجوع کنید به رزم آرا * ؛ ملی شدن صنعت نفت ، جنبش * ). نخست وزیری محمد مصدق و تلاش وی برای محدود کردن شاه و دربار، از دیگر وقایع این دوره بود ( رجوع کنید به پهلوی ها ، ج 2، ص 118). شاه برای مقابله با قدرت روز افزون مصدق ، با سازمانهای اطلاعاتی انگلستان و امریکا همکاری کرد تا برضد مصدق کودتا شود (نجاتی ، ج 2، ص 101). در 20 مرداد 1332 شاه و ثریا به رامسر رفتند ( گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی ، ج 1، ص 733؛ صولت قشقائی ، ص 397) و در 22 مرداد ثریا، شاه را ترغیب کرد تا فرمانهای جداگانه ای را که برای عزل مصدق و انتصاب فضل اللّه زاهدی تهیه شده بود، توشیح کند (موحد، ص 24؛ نیز رجوع کنید بهکودتای 28 مرداد * ).

شاه و ثریا، که منتظر نتیجة اقدامات نصیری و دیگر کودتاگران بودند، در بامداد 25 مرداد 1332 با شنیدن خبر ناکامی کودتا، بلافاصله با هواپیما به بغداد رفتند (نجاتی ، ج 2، ص 63). هم زمان با ورود شاه به بغداد، عده ای از ایرانیان مقیم آن کشور تظاهرات کردند و شاه به ناچار، در 27 مرداد به رم رفت (مصور رحمانی ، ص 309ـ 311). در رم نیز سفارت ایران از او و ثریا استقبال نکرد (نجاتی ، ج 2، ص 68ـ69). به فاصلة کوتاهی ، کودتا به موفقیت رسید و شاه در 31 مرداد، بدون همراهی ثریا، به بغداد رفت و روز بعد به تهران بازگشت . ثریا هم در 8 آذر 1332 از رم به ایران بازگشت (ثریا اسفندیاری بختیاری ، خاطرات ثریا ، ص 96؛ گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی ، ج 1، ص 741، 759).

مشکل عمدة ثریا، نازایی بود. در 1333 ش اقداماتی برای معالجة ثریا آغاز شد که نتیجه نداشت . پس از آنکه موضوع جانشین برای شاه به طور جدّی مطرح گردید قرار شد ثریا تا مشخص شدن نظریة شورای سلطنت دربارة جانشینی ، به خارج از کشور برود. وی در 24 بهمن 1336 به ژنو رفت و دیگر به ایران باز نگشت (ثریا اسفندیاری بختیاری ، خاطرات ثریا ، ص 133ـ141). سرانجام ، در جلسة مشورتی 27 بهمن 1336 تصمیم به جدایی شاه و ثریا گرفته شد (کسری ، ص 69). ثریا بعد از ترک ایران ، شش میلیون دلار را که از یک شرکت نفت ایتالیایی و نیز چهل میلیون پوند شرکت پان امریکن را که به حساب بانکی وی واریز شده بود به دولت ایران باز نگرداند («سوء استفادة خاندان پهلوی »، پروندة ش 1/ 5508، سند ش 767، ص 77؛ «تبلیغ علیه خاندان پهلوی »، پروندة ش 2917، سند ش 630، ص 22).

ثریا بعد از طلاق ، به سفر و خوشگذرانی در اروپا و امریکا پرداخت . در رم در فیلمی ایفای نقش نمود و با فیلمساز ایتالیایی ، فرانکو ایندووینا ، آشنا شد و تا زمان مرگ فرانکو با وی زندگی کرد ( رجوع کنید به ثریا اسفندیاری بختیاری ، کاخ تنهایی ، ص 335 به بعد). بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ، ثریا همچنان در خارج از ایران به سرمی بُرد. دادگاه انقلاب اسلامی مستقر در بنیاد مستضعفان ، او را به استرداد اموال محکوم کرد ( رجوع کنید به«اشرف پهلوی »، پروندة ش 4010، سند ش 529، ص 64ـ70). وی در 5 آبان 1380، در 69 سالگی ، بر اثر سکتة قلبی در منزلش در پاریس درگذشت و در مونیخ به خاک سپرده شد ( اعتماد ، ص 10).

دو گزارش از اموال و داراییهای ثریا موجود است که بسیار





متفاوت اند. در یکی از گزارشها میزان داراییهای وی بیش از دو میلیون دلار برآورد شده ( رجوع کنید به ایران و جهان ، 1381 ش ) و در گزارش دیگر، ثروت باقی مانده از او حدود 150 میلیون دلار ذکر شده است ( رجوع کنید به اعتماد ، همانجا).

ثریا سه کتاب (دو کتاب به فرانسوی و یک کتاب به آلمانی ) تألیف کرده که با عناوین کاخ تنهایی ، شاهدخت ناکام و خاطرات ثریا به فارسی ترجمه و منتشر شده است . دو اثر نخست ، با همکاری لویی والانتن تدوین شده است .

---

منابع :
(1) علاوه بر اسناد مذکور در متن ، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ؛
(2) اشر ف پهلوی ، من و برادرم : خاطرات اشرف پهلوی ، تهران 1375 ش ؛
(3) اعتماد ، سال 1، ش 181، 26 دی 1381؛
(4) پهلوی ها: خاندان پهلوی به روایت اسناد ، ج 2: فرزندان رضاشاه ، به کوشش جلال اندرمانی زاده و مختار حدیدی ، تهران : مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران ، 1378 ش ؛
(5) ثریا اسفندیاری بختیاری ، خاطرات ثریا ، ترجمة موسی مجیدی ، تهران : سعادت ، ( بی تا. ) ؛
(6) همو، کاخ تنهایی ، با همکاری لویی والانتن ، ترجمة امیرهوشنگ کاوسی ، تهران 1370 ش ؛
(7) خواندنیها ، سال 11، ش 14 (18 مهر 1329)، ش 15 (22 مهر 1329)؛
(8) رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک ، ج 2: اردشیر زاهدی ، تهران : وزارت اطلاعات ، مرکز بررسی اسناد تاریخی ، 1378 ش ؛
(9) محمدناصر صولت قشقائی ، سالهای بحران : خاطرات روزانه محمدناصر صولت قشقائی از فروردین 1329 تا آذر 1332 ، به تصحیح نصراللّه حدادی ، تهران 1366 ش ؛
(10) حسین فردوست ، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست ، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی ، ج 1، تهران : اطلاعات ، 1370 ش ؛
(11) نیلوفر کسری ، زنان ذی نفوذ خاندان پهلوی ، تهران 1379 ش ؛
(12) گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی : فهرست روزبروز وقایع سیاسی ، نظامی ، اقتصادی و اجتماعی ایران از 3 اسفند 2479 تا 30 اسفند 2535 ، ( تهران 1355 ش ) ؛
(13) غلامرضا مصور رحمانی ، کهنه سرباز: خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی ، تهران 1366 ش ؛
(14) محمدعلی موحد، گفته ها و ناگفته ها: تحلیلی از گزارش عملیات پنهانی سیا در کودتای 28 مرداد 1332 ، تهران 1379 ش ؛
(15) غلامرضا نجاتی ، مصدق : سالهای مبارزه و مقاومت ، تهران 1376ـ1377 ش ؛


Iran va Jahan . 8 Khordad 1381. [Online(. Available: http://www. iranvajahan. net/cgi-bin/news-fa. pl?l= fa&y= 1381 & m=3 & d=9 & a=8. )27 Azar 1381].

/ یوسف بیدخوری /