responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4219

 

ثاج ، آبادی قدیمی در مشرق عربستان سعودی . این آبادی در شمال منطقة شرقیه ، در َ53 25 عرض شمالی و َ44 48 طول شرقی ، و در دشت قرار دارد. فاصلة مستقیم آن با جُبَیْل (مهم ترین شهر نزدیک ثاج در ساحل جنوبی خلیج فارس رجوع کنید به جُبیل * ) در مشرق حدود نود کیلومتر است و راه ارتباطی ثاج ـ جبیل از آبادیهای صِرار (در شمال غربی ثاج ) و نُعَیریه (در شمال ثاج ) می گذرد. آبادی قدیمی حِنّاة در حدود ده کیلومتری مشرق آن است .

پیرامون ثاج را شوره زار فراگرفته است ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 24، ص 345). میانگین دمای سالانة آنجا حدود

ْ25 و میانگین بارش سالانة آن بین 100 تا 150 میلیمتر است ( رجوع کنید بهاطلس المملکة العربیة السعودیة ، ص 47ـ 48).

ثاج به سبب ویرانه های آثار باستانی اش شهرت یافته است . بررسیها نشان می دهد که میان سدة ششم پیش از میلاد تا سدة ششم میلادی ، ثاج یکی از شهرهای مهم مشرق عربستان بوده است (همان ، ص 156). دور تا دور این شهر دیواری مستحکم از سنگ به طول نهصد متر و عرض شش متر با چند برج مربع شکل و دروازه قرار داشته است . در محوطة داخلی این دیوار، خانه های مردم که بیشتر از سنگهای آهکی و گل ساخته شده بود، بازار که احتمالاً در مرکز شهر واقع بود، و چندین چاه از جمله رَکیّة لقمان (چاه لقمان )، و در خارج از آن قبرستانهای پراکنده قرار داشت (حربی ، ص 620؛ ابوعُبَیْده ، ج 1، ص 121، پانویس 17؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا). همچنین در بیرون باروی ثاج ، چاههای معروفی مانند نَقِیره و بَطْن غَرّ (امروزه به نام عَوینه کِنْهَل ) و درختهای خرمای فراوان بود (یاقوت حموی ، ذیل «النقیرة »؛ مرتضی زبیدی ، ذیل مادّه ؛ نجم ، ص 25ـ26). خرمای ثاج شهرت داشت ( رجوع کنید به ابن منظور، ذیل «ثوج »).

در دورة اسلامی اهمیت این شهر همچنان حفظ شد. به نوشتة ابراهیم بن اسحاق حربی (متوفی ؛ ص 620) ثاج شهری تابع بحرین و دارای منبر بود اما بکری (ج 1، ص 333) آن را قریه ای در یمامه و یاقوت حموی (ذیل مادّه ) آن را قریه و چشمه ای در بحرین ذکر کرده است . خراج ثاج نیز به یمامه ارسال می شد (ابوعبیده ، همانجا).

ثاج به سبب آنکه در مسیر راه عمدة شبه جزیرة عربستان بود نیز اهمیت داشت . این راه جنوب عربستان را به جنوب عراق پیوند می داد و ثاج در چهارده منزلی جنوب بصره واقع بود (حربی ، همانجا). در سده های اولیة اسلامی ، ابن حائک (ص 279) و ابن خرداذبه (ص 151ـ153) از این راه یاد کرده اند. در قرن هفتم ، ابن مجاور (ص 214) آن را طریق الرَضْراض (راه پوشیده از سنگ ) میان نَجْران و بصره خوانده است (نیز رجوع کنید بهد.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ). این شهر محل سکونت طوایفی چون بنی فَزَع از قبیلة خَثْعَم (بکری ، همانجا)، بنوسعدبن زید مناة بن تمیم



(حربی ، همانجا) از قبیلة تمیم و نیز طوایف بنی قیس بن ثعلبه و عَنَزَة بن اسد بود. دو طایفة اخیر که در ثاج مسجد جداگانه ای داشتند، مناسباتشان خصمانه بود (ابوعبیده ، همانجا). اطلاع ما از ثاج در سده های بعد اندک است . در 1213 که قوای سعودی (حاکمان دِرعیّه در منطقة نجد که پس از پذیرش دعوت محمدبن عبدالوهاب ، به انگیزة نشر آرای او، با حمله های پیاپی ، منطقة شرقیه و حجاز را تصرف کرده بودند) قصد حمله به شهرهای عراق را داشتند، دولت عثمانی سلیمان پاشا، حاکم عراق ، را به مقابله با آنان فرا خواند. سپاه عثمانی به فرماندهی علی پاشا، پس از متوقف ماندن در احساء، در ثاج با سپاه سعودی به فرماندهی سعودبن عبدالعزیزبن محمدبن سعود، مواجه شد. آنان پس از چند روز درگیری ، سرانجام با یکدیگر مصالحه کردند (خزعل ، ص 384ـ386).

باستان شناسان متعددی ثاج کنونی و ویرانه های نزدیک آن را کاوش کرده اند. در 1330/1911. شکسپیر ــ که از 1328/1909 نمایندة بریتانیا در کویت شده و مدتی نیز همراه ملک عبدالعزیزبن عبدالرحمان بن فیصل ، بنیانگذار سلطنت سعودی در عربستان ، بود ــ با به دست آوردن چهار سنگنوشتة کهن در ویرانه های ثاج ، موجب شهرت این آبادی شد. دیکسون و همسرش فایولت در 1321ش /1942، پول لاپ و همراهان او در 1341ش /1962 و هرینگتون در 1341 ش / 1962، ویرانه های ثاج را بررسی کردند (عنانی ، ص 471ـ473؛ جوادعلی ، ج 8، ص 205؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 24، ص 345).

در 1347 ش / 1968 هیئتی از باستان شناسان دانمارکی ، در ثاج حفاری کردند و ده سال بعد، مؤسسة آثار و موزه های عربستان سعودی به اکتشاف در آنجا پرداخت (همانجا). در 1361ـ1362 ش نیز قسمتی از وسط شهر قدیم کشف شد که دوره های تکوین ثاج را نشان می دهد ( اطلس المملکة العربیة السعودیة ، ص 156).


منابع :
(1) ابن حائک ، صفة جزیرة العرب ، چاپ محمدبن علی أکوع ، صنعاء 1403/1983؛
(2) ابن خرداذبه ؛
(3) ابن مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز، المسماة تاریخ المستبصر ، چاپ اسکار لوفگرن ، بیروت 1407/ 1986؛
(4) ابن منظور؛
(5) معمربن مثنی ابوعبیده ، دیوان النقائض : نقائض جریر و الفرزدق ، بیروت 1998؛
(6) اطلس المملکة العربیة السعودیة ، ریاض : وزارة التعلیم العالی ، 1420/2000؛
(7) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛
(8) حوادعلی ، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976ـ 1978؛
(9) ابراهیم بن اسحاق حربی ، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة ، چاپ حمد جاسر، ریاض 1401/1981؛
حسین خلف خزعل ، حیاة الشیخ

(10) محمدبن عبدالوهاب ، بیروت ?( 1388/1968 ) ؛
(11) احمد عنانی ، «رحلات الکابتن ولیم آیرفن شیکسبیر فی شبه الجزیرة العربیة »، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة ، کتاب 1: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة ، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه ، سامی صقّار، و ریچارد مورتل ، ج 2، ریاض : مطبوعات جامعة الریاض ، 1399/ 1979؛
(12) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهر القاموس ، ج 5، چاپ مصطفی حجازی ، کویت 1389/1969؛
(13) الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض : مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع ، 1419/1999؛
(14) عبدالرحمان عبدالکریم نجم ، البحرین فی صدرالاسلام و اثرها فی حرکة الخوارج ، بغداد 1973؛
(15) یاقوت حموی ؛


(16) EI 2 , s.v. "Tha ¦dj (by G. R. Smith).

/ ستار عودی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4219
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست