ثابت بن عَجلان انصاری ، از صِغار تابعین یا از شخصیتهای پس از تابعین یعنی اَتْباع تابعین (ابن حِبّان ، ج 6، ص 125؛ ابن حَجَر عَسقَلانی ، 1418، ص 555). از تاریخ زندگی او اطلاع موثق و دقیقی در دست نیست . برخی وی را حِمْصی و شامی خوانده اند ( رجوع کنید به ذهبی ، ج 1، ص 364؛ ابن حجرعسقلانی ، 1413، ج 1، ص 146). برخی نیز او را از مردم ارمنستان دانسته اند ( رجوع کنید به مِزّی ، ج 4، ص 364؛ ابن حجر عسقلانی ، 1415، ج 1، ص 553). به گفتة مرزبانی ، ثابت از شعرای شیعه بوده (ص 45) و در صفّین شهید شده است (همان ، مقدمة امینی ، ص 22)، اما اگر او را از اتباع تابعین بدانیم ، این نظر چندان پذیرفتنی نیست .

تابعین مشهوری که ثابت از ایشان روایت کرده است عبارت اند از: حسن بصری ، سعیدبن جُبَیر، سعیدبن مُسَیِّب ، عامر شَعْبی ، ابن ابی مُلَیْکَه ، عطاءبن ابی رباح ، عِکْرِمة بن خالد مخزومی ، مجاهدبن جَبْرمکی ، محمدبن سیرین و محمدبن مسلم بن شهاب زُهْری (ابن عساکر، ج 3، ص 371؛ مزّی ، همانجا).

برخی روایت کنندگان از وی عبارت اند از: اسماعیل بن عیّاش ، بَقیّة بن الولید، سُویدبن عبدالعزیز، عبدالملک بن محمد صَنعانی و عتّاب بن بشیر (بخاری ، 1407، ج 2، جزء 1، قسم 2، ص 166؛ مزّی ، ج 4، ص 365).

برخی از رجال شناسان گفته اند که ثابت بن عجلان ، انس بن مالک (متوفی 91)، یکی از کهنسال ترین صحابیان رسول خدا، را درک کرده ( رجوع کنید به ابن ابی حاتم ، ج 2، ص 455؛ ذهبی ، ج 1، ص 365) و از او حدیث شنیده بود (ابن ابی حاتم ، همانجا). ابن حبّان این خبر را مردود دانسته است (همانجا).

در بارة وثاقت ثابت بن عجلان در منابع رجالی ، آرای گوناگونی بیان شده است . بنا بر گزارشی از ابن عساکر (ج 3، ص 372)، احمدبن حنبل در پاسخ پرسش فرزندش عبداللّه در بارة وثاقت ثابت بن عجلان ، سکوت اختیار کرد و مزّی (همانجا) سکوت احمدبن حنبل را حاکی از تردید وی در این باب دانسته است . به نظر حافظ عبدالحق نیز استناد به احادیث وی نادرست است (به نقل ذهبی ، همانجا). عقیلی (سفر 1، ص 176) نیز معتقد است که در حدیث نباید از ثابت پیروی شود. از سوی دیگر، یحیی بن مَعین و نَسایی (صاحب سنن ) او را توثیق کرده اند (به نقل ذهبی ، ج 1، ص 364ـ 365).

به عقیدة ابن ابی حاتِم (همانجا)، ثابت بن عجلان فردی صالح الحدیث بوده است . در مجموع می توان نتیجه گرفت که روایات وی در صورتی قابل استناد است که با احادیث راویان ثقه مخالفتی نداشته باشد و در غیر این صورت ، روایاتش به دلیل نادر یا غریب بودن مردود تلقی می شود ( رجوع کنید بهابن حجر عسقلانی ، 1415، همانجا). در کتب حدیث و جوامع روایی موجود، احادیث چندانی از او گزارش نشده است ( رجوع کنید بهابن عَدیّ، ج 2، ص 302؛
ذهبی ، ج 1، ص 365). بخاری در ا58لصحیح (ج 6، ص 231) یک حدیث (نیز رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی ، 1418، ص 555 ـ 556) و ابن عدیّ (ج 2، ص 301ـ 302) سه حدیث از وی نقل کرده است (نیز رجوع کنید به ذهبی ، ج 1، ص 364).

ابوداوود (ج 2، ص 212)، نسائی (ج 7، ص 178) و ابن ماجه (ج 1، ص 509) نیز در سنن خود احادیثی به نقل از ثابت بن عجلان آورده اند (نیز رجوع کنید به مزّی ، ج 4، ص 366).

---

منابع :
(1) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح والتعدیل ، حیدرآباد دکن 1371ـ1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن حبّان ، کتاب الثقات ، حیدرآباد دکن 1393ـ1403/1973ـ1983، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
ابن حجرعسقلانی ، تقریب التهذیب ، چاپ مصطفی

(3) عبدالقادر عطا، بیروت 1413/1993؛
(4) همو، کتاب تهذیب التهذیب ، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت 1415/1995؛
(5) همو، هدی الساری : مقدمة فتح الباری ، چاپ عبدالعزیزبن عبداللّه بن باز و محمد فؤاد عبدالباقی ، بیروت 1418/1997؛
(6) ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاءالرجال ، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوّض ، بیروت 1418/ 1997؛
(7) ابن عساکر، تهذیب تاریخ دمشق الکبیر ، چاپ عبدالقادر بدران ، بیروت 1399/1979؛
(8) ابن ماجه ، سنن ابن ماجة ، استانبول 1401/1981؛
(9) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود ، استانبول 1401/1981؛
(10) محمدبن اسماعیل بخاری ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981؛
(11) همو، کتاب التاریخ الکبیر ، ( بیروت ? 1407/1986 ) ؛
(12) محمدبن احمد ذهبی ، میزان الاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(13) محمدبن عمرو عقیلی ، کتاب الضعفاءالکبیر ، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی ، بیروت 1404/ 1984؛
(14) محمدبن عمران مرزبانی ، اخبار شعراءالشیعة ، چاپ محمدهادی امینی ، بیروت 1413/1993؛
(15) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی ، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال ، ج 4، چاپ بشارعواد معروف ، بیروت 1403/1983؛
(16) احمدبن علی نسائی ، سنن النسائی ، استانبول 1401/ 1981.

/ کامران ایزدی مبارکه /