ثابت بن حَزْم ، محدّث مالکی مذهب در قرن سوم و چهارم . کنیة او ابوالقاسم و به عَوْفی ، سَرَقُسْطی و اَنْدُلُسی نیز معروف بوده است ( رجوع کنید به ابن فرضی ، ج 1، ص 184؛ حُمَیْدی ، ج 1، ص 285؛ ذَهَبی ، ج 14، ص 562). زُبیدی (متوفی 379؛ ص 284ـ285) او را ثابت بن عبدالعزیز ذکر کرده است . ثابت اهل سَرَقُسْطه (ساراگوسا/ ثاراگوثا ) بود. در 217 به دنیا آمد و در 313 یا 314 در همانجا درگذشت (ابن فَرَضی ، ج 1، ص 184ـ 185؛ حمیدی ، ج 1، ص 286).

ثابت بن حزم در اندلس و مصر و مکه به کسب دانش پرداخت . برخی استادان وی عبارت بودند از: ابراهیم بن نَصْر سَرَقُسْطی ، عبداللّه بن علی بن جارود و احمدبن عمرو بَزّار (ابن فرضی ، ج 1، ص 184). ابن فَرحون (ج 1، ص 168) او را در طبقة چهارم از طبقات علمای مالکی مذهب معرفی کرده است . ثابت ، علاوه بر حدیث ، با فقه و نحو و لغت و شعر آشنایی کامل داشت و منصب قضای سرقسطه را نیز عهده دار بود (ابن فرضی ؛ حمیدی ، همانجاها).

پسر ثابت ، ابومحمد قاسم (متوفی 302) نیز اهل علم بود و کتاب الدلائل را در شرح الفاظ حدیث نوشت که با مرگش ناتمام ماند و ثابت آن را تکمیل کرد (زبیدی ، همانجا). این کتاب در واقع تکمله ای است بر دو کتاب : یکی غریب الحدیثِ ابوعُبَید قاسم بن سَلاّ م (متوفی 224) و دیگری کتاب ابن قتیبه دینوری (متوفی 276) در اصلاح کتاب غریب الحدیث (ابن فرضی ، ج 2، ص 605؛ ذهبی ، ج 14، ص 563). دانشمندان کتاب الدلائل را ستوده اند ( رجوع کنید به ابن فرضی ؛ ابن فَرحون ، همانجاها). چندین نسخة خطی از آن برجای مانده است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به حِمْصی ، ص 88 ـ90؛ خلف ، ص 410).

---

منابع :
(1) ابن فرحون ، الدیباج المُذَهَّب فی معرفة اعیان علماء المَذهَب ، چاپ مأمون بن محیی الدین جنان ، بیروت 1417/ 1996؛
ابن فرضی ، تاریخ علماء الاندلس ، چاپ ابراهیم ابیاری ، قاهره 1410/

(2) 1989؛
(3) اسماء حمصی ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة ، علوم اللغة العربیة : اللغة ، البلاغة ، العروض ، الصرف ، دمشق 1393/1973؛
(4) محمدبن فتوح حمیدی ، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس ، چاپ ابراهیم ابیاری ، قاهره 1410/1989؛
(5) نجم عبدالرحمان خلف ، استدراکات علی تاریخ التراث العربی لفؤاد سزگین فی علم الحدیث ، بیروت 1421/2000؛
(6) ذهبی ؛
(7) محمدبن حسن زُبیْدی ، طبقات النحوییّن و اللغوییّن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره ( 1984 ) .

/ علی زمانی قمشه ای /