تیمورتاش اوغوللری ، خاندانی که در سدة هشتم و اوایل سدة نهم در خدمت سلاطین دورة اول عثمانی بودند. برجسته ترین فرد این خاندان تیمورتاش (پسر قره علی بیگ )، امیر و وزیر عثمانی (متوفی رمضان 806) بود. منابع متقدمِ تاریخ عثمانی این خاندان را آلِتیمورتاش خوانده اند.

پدر قره علی بیگ ، ایقوت الپ (متوفی 725) در خدمت بنیانگذاران سلسلة عثمانی ، اَرطُغرل و عثمان اول ، بود. قره علی بیگ در نخستین سال حکومت اورخان (726)، قلعة هَرَکَه را در خلیج نیقومدیه / نیکومدیا تصرف کرد و در محاصرة آیْدوس شجاعت بسیاری از خود نشان داد؛
تیری را که در چشمش فرورفته بود با دست خود بیرون کشید. از اصل و نسب این خاندان و سایر خاندانهای اشرافیِ دورة اول حکومت عثمانیان ، مانند چَندَرلی * / جَنْدَرلی ، اِورَنوس اوغوللری * و میخال اوغوللری * اطلاعات اندکی در دست است .

اولین بار، وقتی از تیمورتاش پاشا ذکر شده است که وی به دستور سلطان مراد اول و با کمک لالاشاهین * پاشا ( معلم سلطان مراد و نخستین بیگلربیگی روم ایلی ) ، فتوحات سلطان را در درة طونجه واقع در بلغارستان ادامه داد. وی در 767 (حاجی خلیفه ، 1812، ص 49ـ50، این تاریخ را 768 ذکر کرده ) ینیجه قزل آغاچ و یانْبولی را در دشت طنجه تسخیر کرد (همان ، ص 3ـ54، در همان تاریخ ). از اقدامات او در دهة بعد اطلاعی در دست نیست . تیمورتاش پاشا در اواخر جنگ صرب ـ بلغار (777/ 1375)، پس از درگذشت لالاشاهین ، بیگلربیگی روم ایلی و جانشین او شد. وی در این منصب با سامان بخشیدن به کار سپاه برتریهای خود را آشکار کرد. همچنین گروهی به نام وُینُق تشکیل داد که بیشتر آنان از رعایای عیسوی بلغاری بودند و تیمارداری اسبهای قشون و ارابه کشی را به عهده داشتند (هامر ـ پورگشتال ، ج 1، ص 181ـ182). ظاهراً تیمورتاش مشوق استفادة سپاهیان از کلاه نمدی بود که معمولاً در بیله جک ساخته می شد و گذاشتن آن از زمان اورخان باب شده بود. فقط بیگها و افسران عالی رتبه می توانستند از کلاه قرمز رنگ استفاده کنند (همان ، ج 1، ص 89 ـ90). تیمورتاش پاشا با فتح قلعه های مُناسْتِر (بیتولی / بیتولا فعلی ) و پِرلِپه / پِریلپ و اشتیب / ایشتیپ (شتپ فعلی ) در 784/ 1382 ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، 1812، ص 92، 96ـ97؛
نیز رجوع کنید به همو، 1146، ص 97)، شهرت مجدد یافت . تیمورتاش از واردار عبور کرد و در حمله به جنوب صربستان سه دژ را فتح کرد. این فتوحات ، سلطان نشین قارلی ـ ایلی (آیتولیا و آکارنانیا ) قلمرو پادشاه اپیروت ، کارلو دوم توکو (متوفی 832/ 1429)، را به مخاطره افکند. ظاهراً تیمورتاش در 787/ 1385 مسئولیت حمله به اَرْتَه (در نزدیکی دریای ایونی ) را، که اهالی اش گرایشهای جدایی طلبانه داشتند، پذیرفت (قس اپیرتکه ، ص 22، 229؛
هامر ـ پورگشتال ، ج 1، ص 273). ازینرو، وی گاه در تسالی * و گاه در اپیروس (که ترخان بیگ * نیز در این مناطق پیروزیهایی کسب کرده بود)

به سر می برد.

در 788، تیمورتاش به طور ناگهانی به آناطولی رفت . وی در دشت قونیه در نبرد سلطان مراد با علاءالدین علی (حاکم قره مان و یکی از خطرناکترین دشمنان سلطان مراد) رهبری ساقة سپاه (پس قراولان ) عثمانی را به عهده داشت . این جنگ با فرار حاکم قره مان و پیروزی عثمانیان خاتمه یافت . سلطان مراد بیشترین سهم از غنایم جنگی و عنوان وزارت ، یعنی پاشایی با سه توغ * ، را به تیمورتاش اعطا کرد. تیمورتاش ، نخستین بیگلربیگی عثمانی بود که چنین نشانی دریافت کرد. در 789/1387، سلطان مراد به اروپا حمله کرد. در این هنگام تیمورتاش در آناطولی ماند و در غیاب امیریعقوب / یعقوب بیگ ، منطقة گرمیان ـ ایلی را اداره کرد. در 792/ 1390، بار دیگر به بالکان رفت . به گفتة حاجی خلیفه در تقویم التاریخ ، تیمورتاش در این سال ، کراتووو (به ترکی قره طوه ) را در شرق اُسکوب (که به داشتن معادن نقره و مس شهرت داشت ) تسخیر کرد. در 793، در پی حملة قره مانیان به بورسه و انقره (آنکارا)، تیمورتاش در بورسه اسیر و سپس آزاد شد. پس از آن ، به انتقام شکست پیشین خود، قره مانیان را در دشت آق چای (واقع در گرمیان ـ ایلی ) شکست داد و سرکردة آنان را، با آنکه شوهرخواهر سلطان بایزید اول بود، به دار آویخت . منجم باشی ، احتمالاً به نقل ادریس بدلیسی (ج 3، ص 311)، سرگذشت تیمورتاش را با تفصیل بیشتری نقل کرده است . به گفتة او، تیمورتاش به دستور سلطان بایزید اول ، در 799 چانْغِزی * را در آناطولی و در 800/ 1397ـ 1398 آتن و حومة آن را تصرف کرد (قس > تاریخ مختصر < ، ص 516 : مویرتازس ( تیمورتاش ) ؛
مورتمان ، ص 346 به بعد). تیمورتاش ، همچنین بسنی * و مَلَطیه * را از ترکمانان و دیورگی را از کردها گرفت و دارنده و کَماخ * را نیز تصرف کرد (قس سعدالدین افندی ، ج 1، ص 150). وی دائماً در نبرد با اروپا و آسیای صغیر بود ( رجوع کنید بههامر ـ پورگشتال ، ج 1، ص 248ـ249). تیمورتاش در نبرد انقره (19 ذیحجة 804)، به همراه پسرش ، یخشی ، به سرنوشت بایزید اول دچار و اسیر تیمور شد. هنگام کشف خزاین تیمورتاش در کوتاهیه ، تیمور او را سرزنش کرد و ابتدا با آزادی وی مخالفت نمود ( رجوع کنید بههمان ، ج 1، ص 330؛
شرف الدین علی یزدی ، ج 2، ص 322، 324).

تیمورتاش در دورة فترت خاندان عثمانی ( (804ـ816) و منازعة شاهزادگان بر سر قدرت ) ، هنگامی که فرمانده لشکرِ امیرعیسی (چلبی ) در جنگ اولوآباد/ اولوباد (واقع در آسیای صغیر) بود، با نیرنگِ یکی از غلامانش به قتل رسید. سلطان محمد اول ، سَر او را به نشانة پیروزی برای برادرش ، سلیمان ، فرستاد ( اما این امر موجب خشم امیرسلیمان شد ) . تیمورتاش را در بورسه ، در آرامگاهی در کنار مسجدی که خود بنا نهاده بود، به خاک سپردند. نامش را بر سنگ مزارش ، «ملک الامرا تیمورتاش بن علی بیگ » حک کردند.

از وی چهار پسر برجا ماند که مناصبی همچون امارت ، وزارت ، سفارت و مقام علمی داشتند. یَخشی بیگ در جنگهای بالکان ، که به فتح نیش * در 788 انجامید، شرکت داشت و در کوزووو و نبرد انقره نیز جنگیده بود. اوروج بیگ و علی بیگ در رویدادهای مربوط به دوزمه مصطفی و ازمیراوغلی جُنَید نقش مهمی داشتند. اوموربیگ (متوفی 865) از فقهایی بود که برای مسجد بورسه موقوفه ای بنا نهاد. این موقوفه را پس از مرگش به نام او خواندند و وقفنامة آن نیز موجود است ( رجوع کنید بهتوحید، ص 868 به بعد). عاشق پاشازاده ، مورخ عثمانی ، این وقفنامه را منبع خود قرار داد. علی چلبی ، پسر اوموربیگ ، دفتردارِ امیرمصطفی بود و پسر دیگرش ، عثمان چلبی ، ظاهراً در 832 در محاصرة وارنا در حالی کشته شد که عنوان سنجق بیگی گرمیان ـ ایلی را داشت .

---

منابع :
(1) ادریس بدلیسی ، هشت بهشت ؛
(2) مصطفی بن عبداللّه حاجی خلیفه ، تقویم التواریخ ، استانبول 1146/ 1733ـ1734؛
(3) محمدبن حسنجان سعدالدین افندی ، تاج التواریخ ، ( استانبول ) 1279ـ1280؛
(4) ( شرف الدین علی یزدی ، ظفرنامه : تاریخ عمومی مفصّل ایران در دورة تیموریان ، چاپ محمد عباسی ، تهران 1336 ش ) ؛


(5) Chronicon breve , in ed. Ducas, Bonn;
(6) Epirotica , ed. J. Bekker, Bonn 1849;
(7) Mus ¤t ¤afa ¦ b. ـ Abd Alla ¦h H ¤a ¦d ¢j ¢d ¢j ¢ ¦âKhal ¦âfa, tr. J. von Hammer, Rumeli und Bosna, Vienna 1812;
(8) J. von ammer-Purgstall, Geschichte de osmanischen Reiches , Pest 1828-183;
(9) C. Imber, The Ottoman empire 1300- 1481 , Istanbul 1990, index ;
(10) J. H. Mordtmann, "Die erste Eroberung von Athen durch die Tدrken zu Ende des 14. Jahrhunderts", Byzantinisch-Neugriechische Jahrbدcher, IV (1923);
(11) Ah ¤med Tewh ¦â¤d, in Ta ف r  ¦k ¢h ¢-i ـ Ot ¢h ¢ma ¦n  ¦End ¢j ¢دmeni med ¢j ¢mu ¦ Üas  °, no. 13, II;
(12) I .H. Uzun µar âíl â, Osmanl  tarihi , Ankara 1961, index;


برای مآخذ مربوط به اوایل تاریخ عثمانی (عاشق پاشازاده ، نشری ، ادریس بدلیسی ، روحی ، عالی ، سعدالدین ، کمال پاشازاده ، فریدون بیگ پاشا، و اسماعیل بلیغ ) نیز رجوع کنید به منابع مندرج در

(13) I A , s.v. "Timurta í" (by M. C. ìehہbeddin Tekindag §).

/ ف . بابینگر و ک . ا. باسورث ( د. اسلام ) /