تیط ، تیطَنْفِطْر و عین الفِطْر، نام مکانی در مراکش بر ساحل اقیانوس اطلس ، واقع در جنوب دارالبیضاء (کازابلانکا)، مولای عبداللّه امروزی . این محل در حدود دوازده کیلومتری جنوب غربی جَدیده * قرار دارد.

وقایع نگاران نام این محل را مرکّب از واژه ای بربری و واژه ای عربی می دانند. در ساحل ، چشمه ای مقدّس (تیط ) وجود داشت که دریا، به هنگام مدّ، آن را می پوشاند. بنیانگذار اسطوره ای «رباط » ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) برای باز کردن روزه اش (فطر) از این چشمه نوشید اما محتملتر آن است که واژة

فِطر از اَنْفْطار بربری (ظرفی برای اندازه گیری دفعات توزیع آب ) گرفته شده باشد. در این دشت ساحلیِ کرانة اقیانوس اطلس ، که معمولاً چشمه ندارد، وجود چشمه برای مردم جذابیت داشته است و در برخی آرامگاههای پونیک (کارتاژ باستان ) آثاری وجود دارد که از مسکون بودن این ساحل از روزگار باستان حکایت می کند. تیط بیشتر به سبب رباطش ــ که خانوادة صوفی بنو اَمغار آن را احداث کرده بود ــ شهرت داشته است . این رباط در سراسر سده های میانه از مناطق مجاورش نقش بیشتری داشته است . بنو امغار ــ که از گُداله * (دسته ای از قبیلة صَنهاجه * ) برخاسته بودند ــ در تاریخ نامعلومی ، که قطعاً پیش از سلطة خویشاوندان مُرابطی آنهاست ، در این ناحیه اقامت گزیدند. وقایع نگاران فهرستی از کرامات و فضایل آنها عرضه کرده اند اما در بارة سکونتگاه شهر کوچک تیط یا در مورد کارکرد رباط و استحکامات آن اطلاعات اندکی داده اند.

مهمترین منبع تاریخی در بارة تیط کتاب بهجة الناظرین و انس العارفین عبدالعظیم الزَّمّوری ، در شرح زندگی اولیا و مقدّسین ، است . این کتاب متأخر و از حیث محتوا تا حدی نامطمئن است ، در حدود 900/1494ـ 1495 (و نه در قرن هشتم / چهاردهم ، آن طور که گاه گفته می شود) نوشته شده و تاکنون به چاپ نرسیده است . مؤلف ، مجموعه ای از فرمانها را ارائه می دهد که قدیمترین آنها از شاهزاده تمیم بن زیری بن یَعلی '

از خاندان بنویَفَرن (مورخ ربیع الاول 409/ ژوئیه ـ اوت 1018) است . مجموعة نامه های مرابطون و موحدون و مرینیان ، آن امتیازات مادّی و معنوی ای را که قدرت مرکزی در اختیار رباط تیط قرار می داده تأیید می کند اما در کتاب ، تاریخهای نادرست و اطلاعات مشکوکی آمده است که از اعتبار آن می کاهد. عبدالعظیم ، با اتخاذ روش متداول ، مدعی می شود که بنوامغار که تبارشان از ادریسیان بود، از راه مراوده و وصلتهای ائتلافی با قبیلة صنهاجه ، بربر شدند. بنیانگذار شهر، اسماعیل بن امغار، در قرن چهارم / دهم مدینه را ترک کرد و در تیط اقامت گزید و فرزند او، ابوعبداللّه محمد، سبب شهرت رباط شد. ابن قاضی * ، در آغاز قرن یازدهم / هفدهم ، به شجره نامة «شریفی » (سیادت ) بنو امغار بشدت حمله کرد، اما در قرن ششم / دوازدهم ، تأثیر این خانواده در زندگی مذهبی و وجهة قداست آن مسلّم بود. به نظر می رسد که این خانواده به تعلیم فقه مالکی نیز مشغول بوده اند.

رباطِ تیط که در دشت غله خیز پرباری واقع بود، در آغاز قرن دهم /شانزدهم به دست پرتغالیها افتاد و خراجگزار آنها شد اما ظاهراً شهر کوچکی که در آنجا واقع بود، از این وضع بهره مند شد و به مبادلات تجاری پرداخت . حکمران مراکشی مستقر در فاس ، برای مأیوس کردن پرتغالیها، تیط را تخلیه کرد و ساکنان آن را به دشت سائیس منتقل نمود و این در حالی بود که خانوادة سرشناس عبدالرحمان مجذوب در مِکناس / مکناسه اقامت گزید. هر چند فعالیتهای دینیِ رباط به طور محدود ادامه یافت ، شهر متروکه به ویرانه بدل شد. تلاش سلطان سیدی محمدبن عبداللّه برای احیای بندر ناموفق بود. در قرن سیزدهم / نوزدهم ، در نتیجة تلاشهای قائد دوخاله ، محمدالعروسی ، دهکدة آنجا تا حدی احیا شد. نام تیط از یادها رفته است و دهکدة امروزی موجود در آن مکان نام بنیانگذار مفروض آن ، مولای عبداللّه ، را بر خود دارد.

باسه و تراسه ویرانه های تیط را حفّاری کردند. ناحیه ای که از زیر حفریات بیرون آمد بسیار بزرگ است و به شهری کوچک تعلق دارد. وجود استحکامات نیرومند در رباط به معنای دفاع از آن در مقابل حمله از سوی دریاست . فرض وقوع جنگهایی با بَرغَواطَه * ، نظام دفاعی آن را تبیین می کند. ظاهراً سلطان نشین اخیر از ام الربیع فراتر نرفته است و از فعالیتهای دریایی آن اطلاع چندانی در دست نیست . دیوارهای تیط از ساروج و شالودة آنها از سنگ است و شباهت بسیاری به دیگر قلاع موحدون دارد. از دو مسجد آن ، تنها یک مناره باقی مانده است که به مسجد جدیدتر تعلق دارد. این مسجد متعلق به قرن هفتم / سیزدهم است و شامل «زاویة » مولای عبداللّه است . یکی از مهمترین «موسمهای » مراکش برگزاری مراسم تجلیل از بنیانگذار تیط در تابستانهاست . تیط به عنوان مجموعة بنا، که خانواده ای آن را ایجاد کرده است نه دودمانی حکومتی ، در تاریخ شهری مراکش استثنایی و یگانه به شمار می آید.

---

منابع :
(1) ابن خطیب ، معیارالاختیار ، رباط 1977؛
(2) ابن زیات ، التشوّف الی الرجال التصوّف ، چاپ احمد توفیق ، رباط 1997، ص 209، پانویس 461 و 462؛
(3) ابن قاضی ، درّة الحجال فی أسماءالرجال ، بیروت ( بی تا. ) ، ج 3، ش 1138؛
(4) ابن قُنفُذ، انس الفقیر و عزالحقیر ، چاپ محمد فاسی و ادولف فور، رباط 1965؛
(5) محمدبن شریفه ، «حول کتاب بهجة الناظرین »، دعوة الحق ، ش 262 (1987)، ص 6ـ13؛


(6) Basset and Terrasse, Sanctuaires et forteresses almohades , Paris 1932;
(7) A. L.de Prإmare, S  ¦d  ¦ ÜAbd-er-Rah ¤ma ¦n el-Mejdu ¦b , Paris - Rabat 1985;
(8) R. Ricard, La place de Magazan au dإbut du XVII e siةcle , Paris 1932.

/ حلیمه فِرهَت (د. اسلام ) /