بایار ، جلال (1300 ق ـ 1365 ش /1883ـ1986)، سومین رئیس جمهوری ترکیه . در روستای اموربیگ از توابع بورسه به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را نزد پدرش ، عبداللّه افندی که از علما بود، به پایان رساند. ابتدا در ادارة انحصارات گِملیک و دفتر عدلیّه و سپس در بانک کشاورزی بورسه و مدتی در بانک شرقی آلمان به کار پرداخت . در سالهای خدمت در بورسه ، از جمله در کالج عروج مریم که کشیشان فرانسوی اداره می کردند، تحصیل کرد.

تحت تأثیر دایی خود، مصطفی شوکت ، به سیاست علاقه مند و وارد جمعیت اتحاد و ترقی * شد (1325). بعد از اعلام مشروطیت دوّم و تغییر نام این جمعیت به فرقة اتحاد و ترقی ، به ریاست شعبة بورسه و بعدها ازمیر منصوب شد. همراه دکتر نظمی بیگ و والی رحمی بیگ ، جمعیت به سوی خلق را تشکیل داد و به انتشار مجلة خلقه دو غْرو پرداخت (1337) و با امضای «تورقوت آلپ » در آن مقاله می نوشت .

پس از جنگ جهانی اول مسئول کوچاندن برخی ارامنة ازمیر شناخته شد و در دیوان حربِ مخصوص ، محاکمه ، ولی آزاد شد. در سازمان ردّ الحاق و جمعیت مدافعة حقوق عثمانیه ( رجوع کنید به بالیکسیر * ، مجامع ) که برای مبارزه با قوای یونان تشکیل





شده بود، وظایفی به عهده داشت ؛ ازینرو ازمیر را ترک کرد و به روستاهای اودَمِش رفت و با تغییر قیافه به صورت یاغی و بعد در کسوت روحانی درآمد و در این کسوت با نام «خواجه غالب » در جنگ با قوای یونان در اطراف اودمش و آیدین و آق حصار نقش داشت . در مجمع بالیکسیر (29 رمضان 1337) جبهة ملی آق حصار او را فرمانده قوای ملّی تعیین کرد.

در آخرین مجلس مبعوثان عثمانی و نیز در مجلس بزرگِ ملّی ترکیه به نمایندگی مردم ساروخان انتخاب شد. از 1339 تا 1342 معاونت وزارت اقتصاد و معاونت وزارت خارجه را به عهده داشت و در هیئتی که به اولین کنفرانس لوزان فرستاده شد، مشاور اقتصادی بود. در 1302 ش ابتدا به نامزدی جمعیت مدافعة حقوق آناطولی و روم ایلی ، به نمایندگی ازمیر انتخاب شد و بعد در وزارتخانة جدیدالتأسیس مبادله و عمران و اسکان به وزارت رسید. سپس مأمور تأسیس بانک کار ترکیه شد و تا 1311 ش /1932 مدیریت آن را به عهده داشت . در 1311 ش /1932 دوباره به وزارت اقتصاد تعیین شد و تا 1316 ش /1937 در آن سمت باقی ماند. پس از وضع قانون شناسنامه ، آتاتورک به او نام خانوادگی بایار داد.

در مهر 1316/ سپتامبر 1937، با کناره گیری عصمت اینونو از نخست وزیری ، ابتدا به کفالت نخست وزیری و پس از مدتی رأساً به این سمت منصوب شد. پس از مرگ آتاتورک و در زمان ریاست جمهوری عصمت اینونو (آبان 1317/نوامبر 1938)، بار دیگر به مقام نخست وزیری رسید، اما این دوره چندان طول نکشید و در بهمن 1317/ ژانویة 1939 از این سمت استعفا کرد. در سالهای جنگ جهانی دوّم فعالیتهای سیاسی اش محدود شد و حزب جمهوریخواه خلق او را، تنها به عنوان نمایندة معمولی ، به مجلس فرستاد. مواضع و سخنرانیهای او در مجلس موجب واکنشهای گستردة مطبوعات می شد. «چهار پیشنهاد» بایار و یاران او (کوپریلی ، مندرس ، قورالتان ) به اعضای حزب جمهوریخواه در مجلس ، که در آن خواستار پاره ای تغییرات در قوانین و نظامنامة احزاب شده بودند، باعث مشاجرة خشنی میان اعضای حزب جمهوریخواه در مجلس ، و رد آن با اکثریت آرا شد. کوپریلی و مندرس از حزب اخراج شدند و بایار نیز ابتدا از نمایندگی مردم ازمیر و سپس از حزب جمهوریخواه خلق استعفا کرد (1324 ش /1945).

در همان سال بایار پس از توافق با عصمت اینونو، در اینکه اصول آتاتورک * را تغییر ندهد و در سیاست خارجی به مشاجره نپردازد، حزب دموکرات را بنیان نهاد و رهبری آن را به عهده گرفت . از استانبول به نمایندگی مجلس انتخاب شد (1325ـ1329 ش / 1946ـ1950) و در مجلس رئیس حزبِ مخالف بود. او در این مدت ، ضمن تأیید سیاست خارجی حزب جمهوریخواه خلق ، با طرح مسائل راجع به آزادی ، لزوم رعایت امانت در انتخابات ، لزوم تغییر قانون انتخابات و ضرورت تفکیک ریاست جمهوری از رهبری حزب ، با سیاست داخلی آن سخت مخالفت می کرد.

در انتخابات عمومی 1329 ش /1950، پس از چهار سال مخالفت با حزب رقیب ، حزب دموکرات با اکثریت قاطع به مجلس راه یافت و در تاریخ سیاسی ترک ، برای اولین بار، قدرت با آرای مردم تغییر کرد و جلال بایار به عنوان سومین رئیس جمهور ترکیه انتخاب شد. اگر چه رسماً از ریاست کل حزب دموکرات کناره گیری کرده بود، امّا در شکل گیری برنامه های داخلی و خارجی دولت مؤثر، و ازینرو معروض انتقاد شدید مخالفان بود.

بایار پس از کودتای نظامی 6 خرداد 1339/27 مه 1960، همراه اعضای هیئت دولت و نمایندگان حزب دموکرات دستگیر، و به اتهام توهین به وطن ، ایجاد اختلال در قانون اساسی ، کشاندن مردم ترکیه به جنگ داخلی و واگذاری برخی اراضی ترکیه به حکومت شوروی ، در جزیرة یاسّی محاکمه شد. دادگاه ، او و چهارده نفر دیگر از اعضای حزب دموکرات را به اعدام محکوم کرد (1340 ش /1961) امّا فقط حکم اعدام عدنان مندرس ، حسن پولادقان و فطین رشدی تأیید شد و حکم بایار به حبس ابد تغییر یافت . در 16 آبان 1343/7 نوامبر 1964 از زندان آزاد شد. در انتخابات 1352 ش /1973 از حزب دموکرات و در 1354 ش /1975 از حزب عدالت پشتیبانی کرد. در سالهای بعد نیز از حکومت نظامی و قانون اساسی 1361 ش /1982 دفاع کرد. او در استانبول در 103 سالگی درگذشت و در زادگاهش به خاک سپرده شد.

جلال بایار در سالهای فعالیت خود جانبداری از آتاتورک ، تلاش برای خاتمه دادن به فعالیت حزب جمهوریخواه خلق ، و سیاستِ جدا از مذهب را پیش گرفته بود. در عرصة سیاست خارجی پیرو غرب بود؛ به کره نیروی نظامی اعزام داشت ، در پیمان ناتو و بغداد و در امضای قرارداد سه جانبة ترکیه ، یوگسلاوی سابق ، یونان مؤثّر بود. قانون نفت (اکتشاف خارجی ) و تشویق سرمایه گذاریهای خارجی در ترکیه از نتایج دورة ریاست جمهوری اوست . اکثر قراردادهای دو جانبه میان ترکیه و ایالات متحدة آمریکا در زمینه های مختلف در دورة وی امضا شده است . هدف او تبدیل ترکیه به یک آمریکای کوچک بود.







بایار، علاوه بر خاطرات هشت جلدی اش ، من هم نوشتم ، کتابهای دیگری چون خاطراتی از آتاتورک ، روش شناسی آتاتورک و روزگار ما ، نخست وزیر من ، عدنان مندرس نگاشته است .

---

منابع :


(1) Baha Aksit, K i saca Celal Bayar , Istanbul 1987;
(2) Mustafa Atalay, Celal Bayar ve Hayat i , Ankara 1958;
(3) Bayar' i n Amerika Seyahat i , Ankara 1954;
(4) Feroz Bedia, Turgay Ahmad, Turkiye'de ´ ok Partili Politikan i n A µ i klamal i Kronolojisi 1945-1971 , Ankara 1976, passim;
(5) Tevfik ´ avdar, "Demokrat Parti", CTDA , VIII, 2060-2070;
(6) Demokrat Parti'nin 7 Ocak 1947 Tarihinde Ankara'da Yeni Sinema'da A µ i lan Buyuk Kongresinde Cela ª l Bayar' i n Soyledig § i Nutuk , Ankara 1947;
(7) E í ref Edib, "Cela ª l Bayar Gladiston'dan m â I lham Ald â ?", SR , II/39 (1949), 220-222;
(8) Cem Erog § ul, Demokrat Parti (Tarihi ve I deolojisi) , Ankara 1970;
(9) G. Jaschke, Yeni Turkiye'de I sla ª ml i k , trans. Hayrullah Ors, Ankara 1972, 98;
(10) Kemal Karpat, Turk Demokrasi Tarihi , Istanbul 1967;
(11) "Ma ª hut Ha ª diseyi â ´ karan Kimlerdir?", SR , II/42 (1949), 265-296;
(12) M. Raif Ogan, "Bayar' â n Bursa Nutkunda Karanl â k B â rak â lan La ª iklik Mevzuu", SR , II/47 (1949), 341-349;
(13) idem, " ì eriat â Ya í atmamak Cela ª l Bayar' â n ne Haddine?", SR, II/39 (1949), 217-220;
(14) Reisicumhur Cela ª l Bayar' i n Turkiye Buyuk Millet Meclisinin Onbirinci Doneminin I kinci Toplant i Y i l i Aµi í Nutuklar i , Ankara 1958;
(15) Ziya ì akir, Cela ª l Bayar: Hayat i ve Eserleri , Istanbul 1952;
(16) TA , s.v. "Bayar, Mahmud Cela ª l";
(17) 100 Ya í i nda Cela ª l Bayar'a Armag § an , Istanbul 1982.

) / د. ا. د. ترک / داوود دورسون (