تیبستی ، مهمترین رشته کوهِ صحرای افریقا در شمال جمهوری چاد در محافظة (استان ) برکو ـ اندی ـ تیبستی . این رشته کوه تقریباً میان َ30 ْ19 تا َ5 ْ23 عرض شمالی و َ35 ْ15 تا َ35 ْ19 طول شرقی واقع است و با جهت شرقی ـ غربی امتداد دارد. طول آن حدود 485 کیلومتر و بیشترین عرض آن حدود 280 کیلومتر است (اصم ، ص 131). ادامة شمال شرقی تیبستی به لیبی منتهی می شود. بلندترین قلة آن ، امی کوسی با 415 ، 3 متر ارتفاع ، در قسمت جنوبی رشته کوه قرار دارد و مرتفعترین نقطة صحرای افریقا و جمهوری چاد است (همانجا). فلات تچیجای در مغرب تیبستی (در چاد و نیجر) و سریر تیبستی (سریر: بیابانی از شن و سنگریزه رجوع کنید بهشایان ، ذیل "Serir" ) در شمالِ (در چاد و لیبی ) آن گسترده

است . سه وادی وسیع و خشک با بریدگیهای عمیق نشان می دهد که آب و هوای تیبستی در گذشته مانند دیگر جاهای صحرای افریقا مرطوبتر بوده است ( د. اسلام ، چاپ دوم ؛ بریتانیکا ، ذیل مادّه ).

قله های تیبستی منشأ آتشفشانی دارند و جنس سنگهای آنها بازالت و گرانیت است ( > واژه نامة بزرگ دانشنامه ای لاروس < ، ذیل مادّه ). توده های آتشفشانی تیبستی «ترسو» خوانده می شوند (همان ، ذیل «ترسو»). برخی از مهمترین این توده ها عبارت اند از: تیری و موهی و وون و تون در قسمت میانی ، اورری در شمال ، اوری در شمال شرقی و سورس و کوزن در مشرق رشته کوه . ارتفاع چند قلة تیبستی بیشتر از سه هزار متر و ارتفاع بیشتر قسمتهای آن بیش از هزار متر است . این ارتفاعات در شمال به رزمینهایی هموار (با ارتفاع کمتر از پانصد متر) و در جنوب به دشتهایی نسبتاً هموار (با ارتفاع کمتر از دویست متر) منتهی می شوند. در میان قله های آتشفشانی تیبستی ، دره های تنگ و عمیقی به نام انری ، مانند انری که ، پدید آمده است ( > واژه نامة بزرگ دانشنامه ای لاروس < ، ذیل مادّه ).

در تیبستی معادن غنی یافته می شود، از جمله تنگستن ، قلع ، سنگ آهن ، نفت و اورانیوم . ذخایر بزرگ اورانیوم در قسمت شمالی آن در «باریکة اوزو» (به وسعت حدود هفتاد هزار کیلومتر مربع ) قرار دارد که از 1352 ش / 1973 در اختیار لیبی بود ( بریتانیکا ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اصم ، ص 236). میزان بارش سالانة منطقه کمتر از صد میلیمتر است ، با این حال تیبستی منبع تغذیة آبهای زیرزمینی به شمار می رود. این رشته کوه در تأمین منابع آبی چاد نیز اهمیت فراوانی دارد، به طوری که حدود 80% آب چاههای چاد از آن تأمین می شود ( رجوع کنید به اصم ، ص 141، 168).

بر طبق آمار 1367 ش / 1988، تراکم جمعیت در این منطقه کمتر از پنج تن در هر کیلومتر مربع است ( رجوع کنید به همان ، ص 183). مهمترین آبادیهای واقع در دامنه های تیبستی اوزو و بردای در شمال ، وور در مغرب و زوار در جنوب است . این آبادیها از طریق راه فرعی با فایاـ لارژو (مرکز محافظه ) مرتبط اند ( رجوع کنید بههمان ، ص 270). جمعیت پراکنده در تیبستی ، که عمدتا چادرنشین اند، از شاخة تیدا/تده ، از قوم توبو * ، هستند و از مراتع فقیر دامنه ها برای چرای دام استفاده می کنند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «توبو»؛
> واژه نامة بزرگ دانشنامه ای لاروس < ، همانجا).

در 1286/ 1869، گوستاو ناختیگال ، سفیر پادشاه پروس نزد سلطان بُرنو، از تیبستی عبور و بخشی از آن را کشف کرد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).

---

منابع :
(1) اصم عبدالحافظ احمد اصم ، «تشاد»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی ، ج 11: اقلیم الصحراء الکبری ، ریاض : جامعة الامام محمدبن سعودالاسلامیة ، 1419/1999؛
(2) سیاوش شایان ، فرهنگ اصطلاحات جغرافیای طبیعی ، تهران 1369 ش ؛


(3) EI 2 , s.vv. "Tibesti" (by C.E. Bosworth), "Tubu" (by G. Yver);
(4) Grand dictionnaire encyclopإdique Larousse , Paris 1982-1985, s.vv. "Tibesti", "Tarso";
(5) The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia , s.v. "Tibesti";
(6) The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985.

/ وحید ریاحی /