تونی ، ملاعبداللّه ، مشهور به فاضل تونی ، فرزند محمد، فقیه و اصولی امامی سدة یازدهم . از تاریخ ولادت ، تحصیلات و استادان او اطلاعی در دست نیست . در بُشرویه * ، در چهارده فرسخی تون (فردوس کنونی )، زاده شد. افندی اصفهانی که از بشرویه دیدن کرده ، اهالی آنجا را از برکت وجود

ملاعبداللّه و برادرش ملااحمد، صالح و با تقوا وصف کرده است (ج 3، ص 238ـ239). از گفتة وی برمی آید که این دو برادر سالها در بشرویه به سر برده اند؛ ازینرو، ملاعبداللّه ، بشرویی خراسانی نیز خوانده شده است ( رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 230، ج 14، ص 166).

به گفتة افندی اصفهانی (ج 3، ص 238) ملاعبداللّه تونی مدتی در اصفهان ، در مدرسة مولی عبداللّه شوشتری ، اقامت گزید، سپس به مشهد رفت و چندی در آنجا سکونت کرد. بعدها به قصد زیارت عتبات عازم عراق شد، اما در راه ، هنگام عبور از قزوین ، دوستش مولی خلیل قزوینی از او خواست که در آنجا بماند، و او پذیرفت و مدتی در آن شهر توقف کرد. میرزا محمد تنکابنی (ص 269ـ270) گزارشی از دیدار تونی با میرداماد (متوفی 1041) و مصاحبت و دوستی نزدیک وی با شاه عباس صفوی (حک : 996ـ 1038) نقل کرده ، اما سایر شرح حال نویسانِ وی ، ذکری از آن به میان نیاورده اند. اگر این گزارش درست باشد، دیدار آنان در زمانی رخ داده که تونی در اصفهان بوده است .

تونی هنگامی که از طریق کرمانشاه قصد زیارت عتبات را داشت ، در کرمانشاه وفات کرد و همانجا دفن شد (افندی اصفهانی ، همانجا؛ خوانساری ، ج 4، ص 246). به نوشتة افندی اصفهانی (همانجا) احتمالاً او پس از بازگشت از عراق درگذشته است . تاریخ مرگ تونی بر اساس نوشتة برادرش ( رجوع کنید به خوانساری ، ج 4، ص 244)، 16 ربیع الاول 1071 است . اخیراً مدفن وی در کرمانشاه شناسایی و بر آن بنایی ساخته شده است (جعفریان ، ص 406).

شرح حال نویسان ، تونی را به داشتن دانش گسترده و تقوای بسیار ستوده اند. حرّ عاملی ، از معاصران او، وی را عالم فاضل ماهر فقیه صالح زاهد خوانده است (ج 2، ص 163). افندی اصفهانی (ج 3، ص 237ـ 238)، ضمن نقل گفتة حرّ عاملی ، تونی را بر اساس گفتة کسانی که از نزدیک با او آشنا بوده اند، باورعترین و با تقواترینِ اهل زمان ، بلکه بدیلِ مولی احمد اردبیلی (مقدّس اردبیلی )، معرفی کرده است . خوانساری با دقت بیشتری جایگاه علمی وی را نمایانده است . او (همانجا) بر اساس مندرجات اثر مهم تونی ، الوافیة ، وی را در زمرة اخباریان دانسته و گفته که او در مباحث استصحاب و تعادل و تراجیح ، فوایدی آورده و ابتکارهای فراوانی به کار بسته است . در عین حال ، خوانساری افزوده است که برخی از ابداعات تونی ، به سبب اینکه کمتر محضر استادان را درک کرده ، قابل نقد و مناقشه است .

گر چه خوانساری و برخی علمای دیگر (از جمله شیخ انصاری رجوع کنید بهتهرانی ، ج 2، ص 197، 281)، تونی را از عالمان اخباری به شمار آورده اند، اما تأمل در مطالب وافیه نشان می دهد که او اخباری معتدلی بوده که با اصول فقه میانة خوبی داشته و مانند اخباریان افراطی این علم را به کلی فرو نمی گذاشته است . حتی برخی از علما ( رجوع کنید بهبروجردی ، ج 4، قسم 2، ص 258؛ امام خمینی ، مقدمة سبحانی ، ص 19ـ20) وی را در زمرة اصولیان شمرده اند. در واقع ، تونی با تألیف وافیه توانست جریان اخباریگری را به سوی اعتدال هدایت کند. وی در کنار میرزا محمدبن حسن شیروانی (صاحب دو حاشیة فارسی و عربی بر معالم ، متوفی 1098) و محقق خوانساری (صاحب حاشیه بر معالم ، متوفی 1098)، حرکت بنیادینی را در ایران آغاز کرد که در برابر جنبش اخباریگریِ عراق به مرکزیت کربلا، به تقویت مکتب اصولیان منجر شد (فضلی ، ص 78). در این برهه ، آنچه موجب توازن دو مکتب اخباری و اصولی شد و در واقع اخباریگری را مهار کرد، استفادة این اصولیان از داده های کلامی و فلسفی در پروراندن اصول فقه بود (همانجا).

شرح حال نویسان ، هفت اثر را برای تونی بر شمرده اند که عبارت اند از: رساله ای در اصول فقه به نام الوافیة فی اصول الفقه ( رجوع کنید بهحرّعاملی ؛ خوانساری ، همانجاها)؛ رساله ای در اثبات عدم وجوب عینی اقامة نماز جمعه در زمان غیبت ( رجوع کنید بهحرّعاملی ، همانجا؛ افندی اصفهانی ، ج 3، ص 237؛ خوانساری ، ج 4، ص 245)؛ حاشیه بر معالم الاصول ( رجوع کنید به افندی اصفهانی ، ج 3، ص 238؛ خوانساری ، همانجا)؛ تعلیقات بر مدارک الاحکام ( رجوع کنید به افندی اصفهانی ؛ خوانساری ، همانجاها)؛ شرح ارشاد الاذهان علامه حلّی ، در فقه ( رجوع کنید به حرّعاملی ، همانجا)؛ حاشیه بر ارشاد الاذهان علامه حلّی ، که افندی اصفهانی و خوانساری (همانجاها) احتمال داده اند همان شرح ارشاد باشد؛ فهرست تهذیب الاحکام شیخ طوسی ، که خود تونی (ص 133) بر آن است پیش از او کسی چنین فهرستی فراهم نکرده و خوانساری (همانجا) گفتة وی را تأیید کرده است (نیز رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 21). از این میان فقط دو اثر نخست باقی مانده که به چاپ رسیده است :

1) رساله در بارة نماز جمعه ، با عنوان رسالة مختصرة فی بیان النفی الوجوب العینی للصلاة الجمعة فی زمن الغیبة ، که در ضمن دوازده رسالة فقهی در بارة نماز جمعه ، به کوشش رسول جعفریان (قم 1381 ش )، آمده است . مولی محمد تنکابنی مشهور به فاضل سراب (متوفی 1124) در نقد آن رساله ای نگاشت . کسانی دیگر، از جمله مولی محمدامین برادرزادة ملاعبداللّه تونی (فرزند برادرش احمد یا برادر دیگرش حسینعلی رجوع کنید بهخوانساری ، ج 4، ص 246)، بر این نقد پاسخ نوشتند ( رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج 15، ص 65ـ67، 74ـ 75، 80).

2) الوافیة فی اصول الفقة ، که تاریخ تألیف آن معلوم نیست ، اما به گفتة خوانساری (همانجا)، تاریخ فراغت از تألیف آن 12 ربیع الاول 1059 است که با آنچه در نسخة اصل چاپ رضوی کشمیری آمده ، مطابقت دارد ( رجوع کنید به تونی ، مقدمة رضوی کشمیری ، ص 33). تونی (ص 57) وافیه را رساله ای وافی و شافی وصف کرده که مشتمل است بر تحقیق در بارة مسائل مهم اصولی ، بویژه ادلة عقلی و اجتهاد و تقلید و تعادل و تراجیح .

وافیه مقدمه و شش باب دارد. مقدمه و بابها هر کدام به بخشهای کوچکتری ، با عناوین بحث و فصل و مقصد و قسم ، تقسیم شده اند. تونی در مقدمه (ص 59 ـ64) مباحثی چون تعریف اصول فقه ، حقیقت و مجاز، و مشتق را مطرح کرده است . باب اول (ص 68ـ107) به دو مبحث مهم اوامر و نواهی اختصاص یافته که در دو مقدمه و هشت بحث تنظیم شده است . باب دوم (ص 111ـ144) در بارة عام و خاص و مباحثِ راجع به تخصیص است که در دو مقصد و هفت بحث آمده است . در همین باب مباحث حجیت مطلق ظواهر کتاب و خبر واحد بررسی شده است . باب سوم (ص 147ـ167) در بارة ادلة شرعی است و در آن مباحث حجیت کتاب ، اجماع و سنّت ، و مسائلی چون شرایط عمل به خبر واحد در عصر غیبت و روش شناخت عدالت راوی بررسی شده است . این باب دارای سه فصل و هشت بحث است . باب چهارم (ص 171ـ239) به مباحث ادلة عقلی ، استصحاب ، استلزام ، دلالت ، مفاهیم ، قیاس و تنقیح مناط اختصاص یافته و در هفت قسم تنظیم شده است . باب پنجم (ص 243ـ317) یکسره در بارة مبحث اجتهاد و تقلید است و در آن از تعریف اجتهاد، تجزّی در اجتهاد، دانشهای مورد نیاز مجتهد، نیاز به اجتهاد و تقلید، تقلید از میّت و حکم عبادتِ کسی که نه مجتهد است و نه تقلید می کند، بحث شده است . این باب در چهار بحث تنظیم شده است . باب ششم (ص 321ـ 337) به موضوع تعادل و ترجیح اختصاص دارد و در آن پانزده قسم تعارض بررسی شده است .

وافیه از مزایای چندی برخوردار است ، از جمله ابتکار در باب بندی و تقسیم مباحث اصولی ، استدلال قوی و در برخی موارد ابتکاری ، توضیح و تبیین دقیق مصطلحاتی که غلط اندازند، تأسیس رأی جدید، نثر ساده و روشن ، جلوگیری از خلط مباحث اصول فقه با علوم دیگر، کثرت منابع و از جمله استفاده از کتب اصول فقه مذاهب مختلف اسلامی نظیر التمهید اُسْنوی شافعی (متوفی 772)، المحصول فخررازی ، شرح مختصر ابن حاجب (متوفی 646) و الاحکام آمِدی (متوفی 631؛
رجوع کنید بهتونی ، همان مقدمه ، ص 27ـ30).

وافیه به شیوة کتابهای درسی تنظیم شده است . تونی (ص 198) پس از بر شمردن موارد استفادة واژة «اصل » در لسانِ علما، تصریح کرده که غرضش از ذکر موارد کاربرد «اصل »، آزمایش میزان معرفت و تشحیذ ذهن خواننده است . از همین روست که وافیه در مباحثِ گوناگون ، آکنده از مثالهای متعدد، برای دادن قدرتِ تطبیق به دانشجوست (تونی ، همان مقدمه ، ص 31). تونی در این کتاب ، ضمن رعایت اعتدال ، از اصول فقه دفاع کرده و در موارد مختلف به نقل و نقد آرای ملامحمد امینِ استرآبادی پرداخته است (همان مقدمه ، ص 32؛
نیز رجوع کنید به همان ، ص 214ـ 215، 261ـ272، 290ـ294).

وافیه از زمان تألیف مورد توجه فقها قرار گرفت و نسخ آن متداول گردید ( رجوع کنید بهخوانساری ، همانجا) و چندین شرح و حاشیه بر آن نوشته شد، از جمله شروح مهم آن است : شرح سیدمحمدمهدی طباطبائی بحرالعلوم * (متوفی 1212)، شرح سیدمحسن اَعْرَجی مشهور به محقق اعرجی و مقدّس کاظمی (متوفی 1227) و شرح سید صدرالدین محمد رضوی (متوفی 1160) معروف به شارح وافیه . شیخ انصاری در فرائدالاصول در موارد متعدد به شرح اخیر توجه کرده است (از جمله رجوع کنید به ص 187ـ 188، 553 ـ566، 592، 601، 616، 629؛
نیز برای شروح و حواشی وافیه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 230، ج 14، ص 166ـ 168).

اصولیانِ پس از تونی همواره به کتاب او توجه داشته اند، از جمله شیخ انصاری در آثار و درسهای اصولی خود در موارد متعدد به آن استناد و گاه آن را نقد کرده است ( رجوع کنید بهانصاری ، ص 109، 171ـ172، 184، 188، 598 ـ600؛
تهرانی ، ص 230ـ233، 253، 282ـ283، 287، 293).

وافیه دوبار چاپ شده است : در 1309 در بمبئی به صورت چاپ سنگی در 189 صفحه (تونی ، همان مقدمه ، ص 44) و در 1415 در قم به اهتمام سیدمحمدحسین رضوی کشمیری .

ملااحمد تونی ، برادر ملاعبداللّه ، از علمای سرشناس سدة یازدهم . از تاریخ ولادت ، تحصیلات و استادان او اطلاعی در دست نیست . حرّعاملی (ج 2، ص 23) وی را به فضل و علم و زهد ستوده است . آثاری چون حاشیة شرح اللمعة ، رسالة فی تحریم الغناء، رسالة فی الرد علی الصوفیة به او نسبت داده شده است (همانجا). قمی (ج 1، ص 28) از حاشیة او بر اصول الکافی کلینی خبر داده است .

قاسم علی بن حسن علی برارقی سبزواری و محمدمعصوم مشهدی ، از عالمان و محدّثانِ سدة یازدهم ، نزد ملا احمد تونی برخی کتابهای حدیثی را قرائت کرده و از او اجازه گرفته اند (آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 142؛
حسینی ، ج 1، ص 442). ملالطف اللّه ، از عالمان سدة یازدهم ، نیز کتاب تهذیب شیخ طوسی را نزد وی قرائت کرده و از او اجازه گرفته است . در این اجازه تصریح شده که ملا لطف اللّه ، دو کتاب الاستبصار و کتاب من لایحضره الفقیه را نیز نزد ملااحمد تونی قرائت کرده است (همان ، ج 1، ص 454). فخرالدین محمد موسوی نیز کتاب اخیر را نزد ملااحمد تونی خوانده است (همان ، ج 2، ص 552). ملااحمد تونی در 1083 در مشهد وفات یافت (افندی اصفهانی ، ج 1، ص 58؛
قس آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 91).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401ـ 1415؛
(3) مرتضی بن محمدامین انصاری ، فرائدالاصول ، چاپ عبداللّه نورانی ، قم 1365 ش ؛
(4) محمدتقی بروجردی ، نهایة الافکار ، تقریرات درس آیة اللّه عراقی ، ج 4، قم 1417؛
(5) محمدبن سلیمان تنکابنی ، قصص العلماء ، تهران : انتشارات علمیه اسلامیه ، ( بی تا. ) ؛
(6) عبداللّه بن محمد تونی ، الوافیة فی اصول الفقه ، چاپ محمدحسین رضوی کشمیری ، قم 1415؛
(7) ابوالقاسم بن محمد علی تهرانی ، مطارح الانظار ، تقریرات درس شیخ انصاری ، چاپ سنگی تهران 1308، چاپ افست قم 1404؛
(8) رسول جعفریان ، دوازده رساله فقهی در بارة نماز جمعه در روزگار صفوی ، قم 1381 ش ؛
(9) محمدبن حسن حرّ عاملی ، امل الا ´ مل ، چاپ احمد حسینی ، قسم 2، قم 1362 ش ؛
(10) احمد حسینی ، تراجم الرجال ، قم 1414؛
(11) روح اللّه خمینی ، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، لمحات الاصول ، تقریرات درس آیة اللّه بروجردی ، تهران 1421؛
(12) خوانساری ؛
(13) عبدالهادی فضلی ، دروس فی فقه الامامیة ، ( بیروت ) 1420؛
(14) عباس قمی ، فوائد الرضویة : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ?( 1327 ش ) .

/ اسماعیل باغستانی /