تومبتو (با تلفظ سواحلی : تومباتو ، با تلفظ عربی : تنباتو در معجم البلدان ، ج 4، ص 366)، یکی از جزایر شرق افریقا با حدود پنج مایل طول و یک مایل عرض و با فاصلة تقریبی 2ر1 مایل از شمال غربی زنگبار در َ50 ْ5 عرض جغرافیایی و َ13 ْ39 طول شرقی واقع است .

یاقوت حموی (همانجا) می گوید که مردم از لَنجُویه (زنگبار) تازه به تنباتو، که ساکنان آن مسلمان اند، وارد شده بودند. در تواریخ خطی این جزیره ، که اینک مفقود شده اند، خلاصة داستان پیدایی اسکان در آنجا به زبان سواحلی آمده بوده است . به نظر اینگرامز ، مؤسس آن یوسف بن علوی از طایفة اَحدَلی یا علوی بود که در 600 از محلی به نام توسی ، در نزدیکی بصره ، آمده بود. پسر ارشد او سلطانِ تومبتو و نوة او سلطانِ کیلوا شد؛ روایتی که تواریخ کیلوا آن را تأیید نکرده اند. گری ، مؤسس آن را یوسف بن علوی از طایفة ابدالی یا علوی دانسته و به جای توسی ، کلمة تودی را به کار برده است . جاینامها ناشناخته اند. نسبتهای احدالی ، احدال و ابدالی هنوز در یمن وجود دارد و آنها را نباید با مَحدالی ، نسبت دومین سلسله در کیلوا * ، اشتباه گرفت ، آنگونه که چیتیک (ج 1، ص 239) اشتباه گرفته است .

حفاریهای هورتون محلی را با وسعت نیم مایل در طول ساحل نشان می دهد که دارای تعدادی خانه ، یک قصر و دو مسجد بزرگ است که یکی از آنها دو مصلای مجزا دارد که احتمالاً یکی از آنها مخصوص زنان بوده است . دورة سکونت در این محل از 493 شروع شده و در 751 به طور ناگهانی خاتمه یافته است . محرابها و بعضی از پنجره های سالم ماندة مسجد کیزیمکازی * ، و کتیبه هایشان به همان شیوة مسجد سیرافِ * سال 500 است . معلوم است که اجزای کنده کاری شده مانند آنهایی که در شانگا/ شانجا یا در جاهای دیگر هستند، متعلق به بناهای اولیه اند. این محل به طور ناگهانی و با سکه های پراکنده شده بر کف خانه ها و اجساد دفن نشده ، از سکنه خالی شده است . این تخلیة ناگهانی احتمالاً به سبب بیماری طاعون خیارکی صورت گرفته که هنوز هم در سرزمین اصلی شایع است . گویا این حادثه در 751 رخ داده است . روستاهای کنونیِ گُمانی و جنگوی متعلق به قرن یازدهم یا دوازدهم اند و وایتلی لهجة سواحلی آنها را ثبت کرده است .

---

منابع :
(1) یاقوت حموی ؛


(2) H. N. Chittick, Kilwa: an Islamic trading city on the East African coast ;
(3) C. Clark and M. C. Horton, Zanzibar archaeological survery ) cyclo-styled ), Zanzibar 1984-1985;
(4) J. M. Gray, History of Zanzibar , Cambridge 1962;
(5) Horton, Shanga , Cambridge 1996;
(6) idem, Zanzibar archaeological survey (govt. printer), Zanzibar 1989-1991;
(7) W. H. Ingrams, Zanzibar: its history and its peoples , London 1931;
(8) F. B. Pearce, Zanzibar, the island metropolis of East Africa , London 1920;
(9) J. S. Trimingham, Islam in East Africa , London 1964;
(10) idem, in East Africa and the Orient , ed. H. N. Chittick and R. I. Rotberg, New York: Africana Pub. Co. 1975;
(11) W. H. Whiteley, Swahili: the rise of a national language , London 1964.

/ گ . س . پ . فریمن ـ گرنویل ( د. اسلام ) /