توقات (در ترکی امروزی توکات ) ، شهری در شمال ترکیه ، در منطقة پونتیک ( َ20 ْ40 عرض شمالی ، َ35 ْ36 طول شرقی )، که اکنون مرکز اصلی ایل یا استانی به همین نام است .

این شهر در دره ای که از شمال تا جنوبِ رود توقات سویو امتداد دارد، قرار گرفته و رود پیش از آنکه از تَنگ در آید و به یشیل اِیرماق (ایریس باستان ) بریزد، میان دو کوه محصور است . شاخة بالایی یشیل ایرماق ، توزانلی سو نام دارد.

استان توقات با دو ریزابة اصلی یشیل ایرماق ، یعنی کلکیت و چکرک چایی ، آبیاری می شود که دره های آنها سه رشته کوه را از یکدیگر جدا می سازند: جانیک داغلاری در شمال ، یایْلاجیک داغی در مرکز و دَوه جی داغی در جنوب . چون این منطقه بین ساحل پونتیک و مناطق داخلی آناطولی قرار گرفته ، آب و هوایی ناپایدار دارد و میزان بارندگی در آن به طور محسوسی کمتر از ساحل است (سالانه 455 میلیمتر در توقات ).

نام توقات ــ که از زمان یاقوت حموی (ج 1، ص 895) در کتابهای جغرافیدانان مسلمان آمده است ــ از نظر ویوین دو سن مارتین (ج 1 ، ص 188، تکرار در کوئینه ، ج 1 ، ص 712) از شکل ارمنی نام ملکه ائودوکسیا ، مادر تئودوسیوس ، گرفته شده اما ریشه شناسیهای دیگری نیز پیشنهاد گردیده است ( رجوع کنید به > دایرة المعارف یورت < ، ج 10، ص 7077) که هیچیک قانع کننده نیست . به هر حال ، این شهر پس از پیروزی ترکها در درة کوچکی در پای دژ توسعه یافت ؛ یعنی ، در جایی که امیرْ دانشمند احمد غازی ، نخستین مسجد شهر را در 1074 بنا نهاد و مرکز امیرنشین کوچک دانشمندیه * را به وجود آورد که با سلطان نشین سلاجقة روم در زمان حکومت قلج ارسلان دوم پیوستگی داشت . در دورة سلجوقی (571 ـ704) و ایلخانی (704ـ 736)، بناهای تاریخی این شهر بسیار افزایش یافت که برجسته ترین آنها در دورة سلجوقی گوک مدرسه (موزة امروزی )، مرقد ابوالقاسم طوسی ، زاویة سُنبُل ( سُنْبُلْلی ) بابا و پل سنگی چهارتاقه بر روی یشیل ایرماق ، و در دورة ایلخانی مرقد نورالدین شَنْتِمور بود. نیکسار نیز دارای چندین بنای

مهم از دورة دانشمندیه (اولوجامع ، مرقد مَلِک غازی ، مدرسة یاغباسان ) و از دورة سلجوقی (آرامگاههای حاجی چیقْریق و قِرْق قیزلار) است .

پس از وابستگی توقات به امیران سیواس ، بایزید دوم در 897 آن را به امپراتوری عثمانی ملحق ساخت . بعد از آن توقات به طور چشمگیری توسعه یافت . شاهد آن بناهایی متعلق به اوایل قرن نهم است : مساجد حاجی عِوَض پاشا و حمزه بیگ ، مدرسة امیرحصار، آرامگاه خوروز اوغلو و حمام یورگوچ پاشا. طبق سرشماری سال 859، سکنة این شهر 888 ، 2 خانواده بودند که یک سوم آنها مسیحی بودند و شهر به 54 محله تقسیم شده بود اما این پیشرفت و آبادانی در 875 ـ 876 متوقف شد زیرا فرمانروای آق قوینلو، اوزون حسن ، شهر را غارت و نابود کرد. زمانی که شهر مجدداً در داخل مرزهای عثمانی قرار گرفت ــ به رغم برخی فراز و نشیبهای ناشی از شورشها و آتش سوزیها ــ بسرعت در قرون دهم و یازدهم توسعه یافت . مسجد و حمامهای علی پاشا در 980 ساخته شد و مسجداعظم در 1090 بازسازی گردید. مهمترین بناهای این دوران ، بازار سرپوشیده (بِدِستان ) و تعدادی کاروانسرا بود که طرح شهر را کامل کردند مانند خان ویوودا متعلق به 1040 ــ که اکنون تاشان (به معنای از سنگ ) نامیده می شود ــ و خان خوروز اوغلو متعلق به قرن دوازدهم . توقات در آن زمان مرکز تجاری مهمی به شمار می آمد، بر سر راه کاروانرو شرقی ـ غربی مهمی قرار داشت که استانبول را به اَرزروم ، تبریز و ( دیگر نقاط ) ایران متصل می کرد و نیز در تقاطع سه مسیر مهم دیگر واقع بود: مسیر شمال غربی به مسیر عبور و مرور دریایی سینوب / سینوپ می پیوست ؛ مسیر غرب ـ جنوب ـ غرب که به ازمیر می رسید؛ و مسیری که به سمت جنوب شرقی می رفت و به سیواس و دیارْ بَکر، موصل و بغداد منتهی می شد. همچنین کاروانها نیز کالاها و



صنایع دستی مهمی مانند لباسهای ابریشمی ، پارچه های کتانی رنگی ، چرم و ظروف مسی به شهر می آوردند.

تاورنیه در 1041ـ1042/1632 و سپس پیتون دوتورنفور در 1113/ 1701 در اوج فعالیت شهر از آن دیدن کردند و تورنفور جمعیت شهر را 400 ، 24 خانواده برآورد کرد (000 ، 20 ترک ، 000 ، 4 ارمنی و 400 یونانی ). توقات ، به رغم اهمیتش ، به لحاظ اداری به پاشای سیواس وابسته بود و در محدوده اش تنها یک آغا و یک قاضی داشت .

در قرن سیزدهم / نوزدهم ، شهر دچار یک دورة افول شد که با زوال عمومی فعالیت تولیدی در امپراتوری عثمانی پیوند داشت . این وضع بر اثر وقوع زلزله در 1240 بدتر شد. توقات مدتی طولانی مرکز یک قضا در مرکز سَنْجَقِ ایالت ، سپس ولایتِ سیواس بود. در 1300 به مرکز سنجق جدید تبدیل شد که چهار قضا (توقات ـ مرکز، اربعه ، نیکسار و زیله )، 45 ناحیه و 155 ، 1 دهکده داشت . طبق گزارش کوئینه ، این سنجق 800 ، 202 سکنه داشت که 200 ، 101 تن از آنان اهل سنّت ، 600 ، 50 تن شیعه ، 879 ، 37 تن ارمنی ، 681 ، 12 تن یونانی و 400 تن یهودی بودند، در حالی که شهر توقات 890 ، 29 تن سکنه داشت : 500 ، 17 اهل سنّت و 450 ، 10 ارمنی . این سنجق با اضافه شدن قضای پنجم (قضای رشادیّه در شرق ) به آن در 1336، توسعه پیدا کرد، سپس توقات تحت حکومت جمهوری به ولایت ارتقا یافت .

ایل فعلی ، با مساحت 958 ، 9 کیلومتر مربع و جمعیت 251 ، 719 در 1369ش / 1990، همان حدود و ثغور را حفظ کرده است . با اضافه شدن آرتووا و تورحال در 1323ش / 1944 و آلموس در 1333ش / 1954 به این استان ، تعداد شهرستانها یا ایلچه های آن به هشت رسید. سپس در 1369ش / 1990، چهار ایلچة دیگر به آن اضافه شد که عبارت بودند از: یشیل یورت (سابقاً آراباجی موسی )، باش چِفْتْلِک ، پازار، و سولوسرای (بازن آن را به عنوان نمونه ای از ترقی تدریجیِ موقعیت شهری ارائه کرده است ). فعالیت اصلی اقتصادی هنوز کشاورزی است که در 1369 ش /1990، 75% جمعیت فعال به آن اشتغال داشتند اما کشاورزی آن امروزی شده و تولیدات آن بالاتر از میانگین ملی است ، از جمله 000 ، 250 تُن ذرت و 000 ، 750 تن چغندرقند که در کارخانة تصفیة قند تورحال (تأسیس در 1313ش / 1934) تصفیه شده است . بخش صنایع غذایی نقش اصلی را در عرصة همچنان محدود فعالیتهای صنعتی ایفا می کند. از جمله این تولیدات ، آبهای معدنی نیکسار است که در سراسر ترکیه به فروش می رسد. آبهای گرم و سولفوردار چرمیک ، در نزدیکی سولوسرای ، چشمة آب معدنی کوچکی به وجود آورده اند. توقات که در موقعیتی برتر از شهرهای متوسط تورحال (جمعیت 384 ، 68 تن در 1369ش / 1990)، زیله (090 ، 46 تن )، نیکسار (201 ، 35 تن ) و اربعه (554 ، 33 تن ) قرار دارد، با افزودن فعالیتهای تولیدی جدید به فعالیتِ سنّتیِ تولیدِ پارچه های کتانی رنگی ، کارکردهای خود را به عنوان مرکز اداری و تجاری ایل قوّت بخشیده است . جمعیت توقات در 1369 ش /1990 به 058 ، 83 تن رسید. شهر ضمن گسترش به سمت درة یشیل ایرماق در شمال ، میراث معماری و شهری جالب توجهی را حفظ کرده است که علاوه بر بناهای مذکور، شامل خانه های سنّتی متعدد متعلق به قرن سیزدهم / نوزدهم می شود که برخی از آنها مرمت شده اند.

---

منابع :
(1) ( ابن بی بی ، اخبار سلاجقة روم ، چاپ محمدجواد مشکور، تهران 1350ش ؛
(2) اولیا چلبی ، ج 5، ص 54ـ71 ) ؛
(3) مصطفی بن عبداللّه حاجی خلیفه ، جهان نما ، استانبول 1145/ 1732؛
(4) ( یاقوت حموی ) ؛


(5) M. Akok, "Tokat íehri'nin eski evleri", Y  ll  k Ara ít  rmalar Dergisi , (1958);
(6) M. Bazin, "L'urbanisation des campagnes en Turquie: l'exemple de Sulusaray (dإpartement de Tokat)", Annales de gإographie , no. 575 (1994), 41-56;
(7) M. Bazin, M. de Gandillac and B. Pierrel, Sulusaray ) Turquie ) . Analyse de l'habitat et projets , Nancy 1993;
(8) E. Borإ, Correspondance d'un voyage en Orient , Paris 1840, I, 333;
(9) A. Borie, P. Pinon and S. Yerasimos, "Tokat: essai sur l'architecture domestique et la forme urbaine", Anatolia Moderna / Yeni Anadolu , I (1991), 237-273;
(10) H. ´al, Tokat evleri , Ankara 1988;
(11) H.T. ´inliog §lu, Osmanl  lar zaman  nda Tokat , Tokat 1973;
(12) idem, Tokat cog §rafyas  , Tokat 1969;
(13) V. Cuinet, La Turquie d'Asie , I, Paris 1891, 703-737;
(14) A. Duprإ, Voyage en Perse fait dans les annإes 1807, 1808 et 1809 en traversant la Natolie et la Mإsopotamie , Paris 1819, I, 45;
(15) A. Gabriel, Monuments turcs d'Anatolie , II: Amasya-Tokat-Sivas , Paris 1934;
(16) V. Hخhfeld, Anatolische Kleinstجdte , Erlangen 1977;
(17) I A , s.v. "Tokat" (by M. Tayyib Gخkbilgin);
(18) B. de Khitrowo, "Pةlerinage du marchand Basil", in Itinإraires russes en Orient , Geneva 1889, 244-245;
(19) B. عzcan, "Sulusaray- Sebastopolis antik kenti", in I. Mدze kurtarma kaz  lar  semineri , Ankara 1990, 261-207;
(20) T. عzgدµ, Ma íat Hخyدk kaz  lar  ve µevresindeki ara ít  rmalar , I, Ankara 1978, II, Bog §azkخy'دn kuzeydog §usunda Hitit merkezi , Ankara 1982;
William Ramsay, The historical geography of Asia Minor ,



(21) London 1890;
(22) Vivien de St.- Martin, Mإmoire sur l'Armإnie , I, 188;
(23) F. Taeschner, Das anatolische Wegennetz , Leipzig 1924, I, 212, II, 19;
(24) J.-B. Tavernier, Les six voyages en Turquie et en Perse , Paris 1981, I, 51-57;
(25) J. Pitton de Tournefort, Voyage d'un botaniste , Paris 1982, II, 281-287;
(26) Tدrk tarihinde ve kدltدrدnde Tokat sempozyumu, 2-6 Temmuz 1986 , Ankara 1987;
(27) H. J. Van Lennep, Travels in little - known parts of Asia Minor, with illustrations of Biblical literature and researches in archaeology , London 1870, I, 145-158;
(28) Yurt ansiklopedisi , Istanbul 1982-1984, X , 7064-7168, s.v. "Tokat".

/ م . بازن ، تلخیص از ( د. اسلام ) /