توفیق پاشا ، محمد ، خدیو مصر، از خانوادة محمدعلی پاشا. توفیق پاشا در 1268/1852 به دنیا آمد. وی بزرگترین پسر خدیو اسماعیل پاشا * ، و به گفته ای پسر یکی از کنیزان حرمسرا، بود. با وجود این ، وارث مسلّم حکومت مصر گردید اما شرایط خاصش تا حدی او را می آزرد. برادرانش می توانستند در خارج از کشور تحصیل کنند و او مجبور بود در خانه و از معلمان سنّتی درس بیاموزد. از طرفی پدرش کاری در امور عمومی بر عهدة او نمی گذاشت ، به وی بی توجه بود و بارها او را تهدید کرده بود که حکومت را به فرزند دیگرش واگذار می کند. این عوامل باعث شد که توفیق ، نسبتاً خجول ، گوشه گیر، ضعیف ، کینه توز، غمگین و بی علاقه به منصب خدیوی ، بار آید ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ برای اطلاع بیشتر در بارة شخصیت او رجوع کنید به میلنر ، ص 134ـ135).

مقاومت اسماعیل پاشا در برابر نفوذ و تسلط روزافزون فرانسه و انگلیس بر نظام مالی و اداری مصر باعث شد که در نهایت با اعمال نظر این دو قدرت استعماری بر سلطان عثمانی ، عبدالحمید دوم (حک : 1253ـ1327/ 1876ـ1909)، سلطان ناگزیر از خلع او شود (6 رجب 1296/ 26 ژوئن )، بدین ترتیب توفیق به جای پدر به خدیوی رسید (درینیک ، ص 44؛ لوتسکی ، ص 208؛ هانتر ، ص 197). قبل از رسیدن به این سمت ، یک بار نیز اسماعیل پاشا به اصرار بریتانیا و فرانسه که توفیق را فردی منعطف و سلطه پذیر می دانستند، وی را در 9 ربیع الاول 1297/9 مارس 1879 به ریاست هیئت وزرا برگزیده بود (لوتسکی ، ص 203؛ د. اسلام ، همانجا). البته به سبب اختلاف اسماعیل پاشا و اروپاییها، توفیق از این مقام برکنار شده بود (واتیکیوتیس ، ص 138).

توفیق در آغاز حکومت با مشکلات متعددی روبرو بود؛ از طرفی اروپاییها در تکاپوی دست اندازی بر تمامی ذخایر کشور بودند و نظارت فرانسه و انگلیس سخت او را محدود کرده بود و از طرف دیگر، ارتش ، آشفته و ناراضی و گرفتارِ اختلافات و جبهه بندی شدید ترکها و چرکسها از یکسو و افسران مصری بومیِ متعلق به طبقات فرودست اجتماعی از سوی دیگر، بود. افزون بر این ، زمینداران و تاجران و دیوانسالاران جدید نیز قدرت بیشتری می خواستند (واتیکیوتیس ، ص 156ـ157). وی با پذیرش وزرای اروپایی سلطة مالی اروپاییها را بر مصر تثبیت کرد (همان ، ص 133) و با سلطة آنان ، استقلال سیاسی نسبی مصر از بین رفت (هانتر، همانجا).

توفیق در ابتدای حکومت از شریف پاشا * برای تشکیل دولت دعوت کرد. شریف پاشا تدوین قانون اساسی جدید را حداقل شرط پذیرش این مسئولیت اعلام کرد. اما بدگمانی توفیق و ترس از یک مجلس قوی باعث شد که پیشنهاد شریف را نپذیرد و خود نخست وزیر شود (واتیکیوتیس ، ص 142). او در 16 رمضان 1296/4 سپتامبر 1879 «نظارت مالی دوگانه » انگلیس و فرانسه را احیا کرد و در اول ذیقعده /21 سپتامبر همان سال ریاض پاشا، یکی از سرسپردگان بریتانیا، را به نخست وزیری بر گزید (لوتسکی ، ص 208). ریاض پاشا دست اروپاییها را در نظارت بر امور مالی و انجام دادن اصلاحات مالی کاملاً باز گذاشت (واتیکیوتیس ، همانجا).

از آن پس مرکز اصلی مقاومت در برابر اروپاییها، ارتشی بود که تعداد زیادی افسر مصری داشت و آنان با رهبران ترک و حامیان غربی آنان مخالف بودند و توانستند اولین جنبش ملی گرای مصر را به رهبری سرهنگ احمد عُرابی (عرابی پاشا * ) تشکیل دهند (درینیک ، همانجا). ارتش در اولین گام ، توفیق را مجبور کرد که وزیر جنگ را برکنار کند. توفیق پذیرفت و محمود سامی بارودی * ، ملی گرا و مشروطه خواه میانه رو مصری ، را وزیر جنگ کرد، بعلاوه طی اعلامیه ای تأکید کرد که در آینده با تمام افسران ، اعم از ترک و چرکس و مصری ، باید یکسان رفتار شود (بارینگ ، ج 1، ص 181). توفیق به محض فرونشستن هیجان نظامیان ، بارودی را برکنار کرد و به انتقام گرفتن از رهبران ملی گرا پرداخت (لوتسکی ، ص 212). او که قصد داشت خود را از شرّ همة هنگهای انقلابی پادگان قاهره رها کند، با صدور فرمانی در 13 شوال 1298/9 سپتامبر 1881 کوشید این هنگها، از جمله هنگ عَرابی پاشا، را به دیگر استانها منتقل کند (همان ، ص 213ـ217)، اما در همان روز به سبب تظاهرات نظامیان در برابر کاخ عابدین ، مجبور شد خواست آنها یعنی برکناری ریاض پاشا و انحلال کابینة وی را بپذیرد (رید ، ص 217ـ 218). بعد از این ، شریف پاشا نخست وزیر شد. او ابتدا از قبول مقام نخست وزیری به عنوان نامزد ارتش شورشی خودداری می کرد، ولی تحت فشار بریتانیا و فرانسه این سِمت را پذیرفت . در پی اقدامات شریف پاشا به نفع بریتانیا و فرانسه و به سبب بی توجهی به انقلابیون و اقدام علیه نظامیان انقلابی ، عرابی پاشا آشکارا با خودکامگی توفیق و اطرافیانش و اشراف ترک و چرکس به مخالفت برخاست (لوتسکی ، همانجا). با فشار مردم و ملی گرایان و نهایتاً مجلس اعیان ، شریف پاشا استعفا کرد و بارودی به نخست وزیری رسید. عرابی نیز وزیر جنگ شد. در پی گسترش روزافزون نفوذ مبارزان ملی گرا، توفیق و شریف پاشا توطئة قتل عرابی را طراحی کردند که با شکست مواجه شد. در 23 جمادی الآخرة 1299/ 13 مه 1882 ملی گرایان که در قالب حزب الوطنی فعالیت می کردند، اعضای مجلس اعیان را به جلسه ای فرا خواندند و خواستار خلع خدیو و برچیدن سلسلة محمدعلی پاشا * شدند، اما مجلس دودلی نشان داد و نمایندگان از توفیق حمایت کردند. باوجود این ، عرابی از قدرت و نفوذ زیاد برخوردار بود و در واقع ، او فرمانروای مصر محسوب می شد. توفیق ، مجلس را غیرقانونی خواند و خواستار انحلال آن شد، اما در این کار موفق نشد. در 6 رجب 1299/ 25 مه 1882 بریتانیا و فرانسه رسماً از توفیق خواستند که عرابی را موقتاً از مصر اخراج کند (همان ، ص 219ـ221).

توفیق سعی کرد با ایجاد شورش و ناآرامی ، امکان حضور نیروهای خارجی را فراهم کند، اما با هوشیاری عرابی ، مجبور شد قاهره را ترک و به اسکندریه فرار کند. او در آنجا تحت حفاظت ناوگان بریتانیا قرار گرفت و کابینه ای با نظارت مستقیم خود تشکیل داد و اسکندریه به مرکز اتحاد انگلیس ـ خدیو تبدیل شد. بالاخره بریتانیا جنگ را آغاز کرد. توفیق نیز در 5 شوال 1299/22 ژوئیة 1882 مقام عرابی را غیرقانونی خواند و وی را از وزارت جنگ برکنار کرد. انگلیسیها نیز عرابی را شکست دادند و قاهره را اشغال کردند. توفیق در 10 ذیحجّة 1299/24 سپتامبر 1882 وارد قاهره شد (لوتسکی ، ص 223، 226، 230، 234). بدین ترتیب مصر در 1299/1882 مستعمرة بریتانیا شد. در ربیع الاول / دسامبر همان سال سِر اولین وود تحت فرمان افسران بریتانیا، ارتش مصر را تشکیل داد. با وجود این ، مصر همچنان جزئی از قلمرو عثمانی به شمار می آمد و نظام پرداخت باج و خراج سالانه به حکومت عثمانی محفوظ بود. بریتانیا که در آغاز قول داده بود، مصر را بزودی تخلیه کند، به قول خود عمل نکرد و تا 1301 ش /1922 به صورت قدرت اشغالگر موقت ، به اعمال سلطة خود بر مصر ادامه داد (همان ، ص 241؛ دالی ، ص 239، 240).

وضع حقوقی مصر، در زمان اشغال انگلیسیها تغییر نکرد، ولی قدرت واقعی در دست سرکنسول بریتانیا، لرد کرومر * (سر اولین بارینگ )، بود که از 1301 تا 1325/ 1883ـ1907 این سمت را داشت (درینیک ، ص 41؛ دالی ، ص 240). هرچند شورای وزرای مصری ، به ظاهر مسئولیت داشتند اما در عمل مشاوران انگلیسی برای وزرا منصوب شده بودند و نظر انگلیس باید پیروی می شد. توفیق که تاج و تخت خود را مدیون انگلیسیها می دانست ، کاملاً مطیع آنان بود. هر نخست وزیری هم که در برابر دخالتهای انگلیسیها مقاومت می کرد، برکنار می شد (دالی ، ص 241). از 1301/1883 اعضای مجلس شورا با رأی گیری عمومی غیرمستقیم انتخاب می شدند و هیچ نوع قدرت واقعیِ تصمیم گیری یا نظارت نداشتند (درینیک ، ص 45). وضع اقتصادی مصر در این دوره که آشکارا به بریتانیا وابسته بود، بدتر شد (دالی ، ص 239).

پادشاهی محمدتوفیق پاشا از 1301/1883 تا زمان مرگش در 1310/1892 با نفوذ و نیروی بریتانیا سرپا نگه داشته شد. او مجری اصلاحات اداری موردنظر بریتانیا بود. از نظر رهبران جنبش ضد بریتانیایی ، او حاکمی ضعیف و عامل انگلیسیها بود و در زمان انقلاب عرابی ، خائن قلمداد می شد. او با نیروی بریتانیا، قدرت خود را احیا و تحت فرمان و با رضایت آن حکومت کرد (واتیکیوتیس ، ص 200ـ201). مرگ او پایان عصر سلطة بریتانیا و آغاز دوره ای از مخالفتهای شدیدتر مصریان با استعمار انگلیسیها بود (دالی ، ص 241).

---

منابع :
(1) ژان پیر درینیک ، خاورمیانه در قرن بیستم ، ترجمة فرنگیس اردلان ، تهران 1368ش ؛


(2) Evelyn Baring, Modern Egypt , London 1908;
(3) M. W. Daly,"The British occupation, 1882-1922", in The Cambridge history of Egypt , vol. 2, ed. by M. W. Daly, Cambridge 1998;
(4) EI 2 , s.v. "Tawf ¦âk ¤Pasha, Muh ¤ammad" (by D. Hopwood);
(5) F. Robert Hunter, "Egypt under the successors of Muhammad ـ Ali", in The Cambridge history of Egypt, vol. 2;
(6) Vladimir B. Lutskii, Modern history of the Arab countries , Moscow 1969;
(7) Alfred Milner, England in Egypt , London 1986;
(8) Donald Malcolm Reid, "The ـ Urabi revolution and the British conquest, 1879-1882", in The Cambridge history of Egypt , vol. 2;
(9) P. J. Vatikiotis, The history of modern Egypt , Baltimore, Maryland 1992.

/ محمدکاظم آسایش طلب طوسی /