توروس ، رشته کوهی در جنوب ترکیه . رشته کوه توروس تقریباً موازی با سواحل شمالی دریای مدیترانه ، از جنوب ولایت اسپارته تا ولایت آدانا/ اَدَنه (قسمت شمالی ) امتداد دارد و جنوب ولایات قونیه ، قره مان و نیکده و شمال و مشرق ولایت آنتالیا/ انطالیه و شمال ولایت ایچ ایل را فرا گرفته است . رود سیحان در مشرق ، آن را قطع می کند. دامنه های شمالی توروس مشرف به فلات مرکزی آناطولی است و دامنه های جنوبی به دشتهای حاصلخیز آنتالیا (پامفیلیة قدیم ) و کیلیکیه منتهی می شود و ادامة آن ، توروس شمال شرقی یا آنتی توروس (به معنای مقابل توروس رجوع کنید به ادامة مقاله ) نام دارد. قسمت غربی (توروس غربی ) متصل به کوههای لیکیه در جنوب غربی ترکیه است .

توروس از چند رشته تشکیل شده است ، از جمله توروس مرکزی (ارتفاع بلندترین قله : 529 ، 3 متر) در شمال ولایت ایچ ایل . برخی از کوههای مهم آن عبارت است از: اَرجیاس داغ (ارتفاع بلندترین قله : ح 917 ، 3 متر) در آناطولی مرکزی ؛ آلاداغ (ارتفاع بلندترین قله : ح 758 ، 3 متر) در شمالیترین قسمت توروس مرکزی ؛ بولکارداغ / بلغارداغ (ارتفاع بلندترین قله : ح 480 ، 3 متر) در شمال ولایت ایچ ایل که در دامنة شمالی آن نیز بلغار ـ معدن قرار گرفته است ( د.ا.ترک ، ذیل 'deni" ª"Bulgar Ma )؛ شیطان (ارتفاع بلندترین قله : ح 403 ، 2 متر) در شمال ولایت آنتالیا؛ آق داغ (ارتفاع بلندترین قله : ح 720 ، 2 متر) و گییک (ارتفاع بلندترین قله : ح 890 ، 2 متر) در مشرق آنتالیا. بسیاری از ارتفاعات توروس بیش از 000 ، 3 متر بلندی دارند (حد تقریبی برفهای دائمی در سراسر رشته کوه توروس ) و در آنها یخچالهای طبیعی تشکیل می شود.

رودهای جیحان ، سیحان ، گوکْسو، چاکیت ، آق سوچای ، کوپری ایرماق و دیگر رودهای جنوب ترکیه از این رشته کوه سرچشمه می گیرند. بین ارتفاع 000 ، 1 تا 500 ، 1 متری توروس ، بویژه در قسمت غربی (تقریباً در شمال منطقة قدیمی پیسیدیا)، دریاچه های بیگ شهر/ بی شهری ، اَیْریدیر / اگردیر، هویران گولو و چند دریاچة کوچک دیگر قرار دارد.

توروس زمستانهای بسیار سرد و تابستانهای خنک دارد (فیروزمندی ، ج 1، ص 8). در دامنه های جنوبی آن تا ارتفاع 500 متری ، آب و هوا مدیترانه ای است و با افزایش ارتفاع ،از تأثیر آن (بجز در دره ها) کاسته می شود ( د. ترک ، ذیل " âlar §"Toros Dag ).

توروس یکی از مناطق جنگلی ترکیه است و با آنکه در بعضی از قسمتهای آن پوشش جنگلی برای کشت اراضی از بین رفته ، هنوز پوشیده از درختان جنگلی مقاوم در برابر خشکی ، مانند کاج و اَبهَل و بلوط و سِدر، است (فیروزمندی ، ج 1، ص 9؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل " âlar §"Toros Dag ). در بعضی قسمتهای توروس از جنگلهای کاج محافظت شده است ( د. ترک ، همانجا).

گذرگاههای طبیعی و جاده هایی که عمدتاً در دره ها احداث شده ، دامنه های جنوبی توروس را با مناطق داخلی آناطولی مرتبط می کند. گولَک بُغاز (یا دربند کیلیکیه / درب السلامه ) ــ که راه قدیمی کاپادوکیا به کیلیکیه از آن می گذشت ــ و تنگ چاکیت در توروس مرکزی ، از مهمترین گذرگاههای آن است . از مهمترین راههای ارتباطی میان شهرها در توروس عبارت اند از: آنتالیا ـ اسپارته ، سِلِفکه ـ قره مان ـ قونیه ، طَرسوس ـ اوُلوقشله ـ آقسرای (از طریق درة چاکیت ) و آدانا ـ کوزان ـ پینارباشی ـ قیصریه .

نام توروس در منابع به صورتهای طوروس ( د. فارسی ، ذیل «توروس ») و تاوروس (سامی ، ذیل همین واژه ) نیز آمده است .

توروس را محل قشلاق رومیها در دورة پارتها، حد جنوبی کاپادوکیای قدیم (پیرنیا، ج 3، ص 2122، 2346) و شعبة فرعی کوههای قفقاز ( رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 1689، به نقل از کنت کورث ) ذکر کرده اند. باستان شناسان در تپه های باستانی واقع در دامنه های این رشته کوه ــ از جمله در یوموک تپه در دامنة جنوبی نزدیک شهر مِرسین ، حاجیلر در حدود 26 کیلومتری جنوب غربی شهر بوردور، و نیز در غار کارایین نزدیک

شهر آنتالیا ــ آثار متعددی از دورة ماقبل تاریخ کشف کردند (فیروزمندی ، ج 1، ص 30،50،140).

در قرون اولیة اسلامی و با گسترش اسلام به سرزمینهای شمالی ، توروس و گذرگاههای آن اهمیت فراوان یافت . در زمان امویان و عباسیان ، توروس و آنتی توروس مرز میان سرزمینهای اسلامی و قلمرو امپراتوری روم شرقی بود. به نوشتة لسترنج ، رشتة عظیم توروس حد فاصل بلاد روم و مانند سدی بود که غالباً، و به اشتباه ، جبل لُکّام نامیده می شد، اما در واقع ، جبل لکّام از رشته کوه آنتی توروس بود (ص 4، 25، 137). در دورة اسلامی ، در توروس چند معبر وجود داشت که از دو معبر آن ، مسلمانان به قلمرو روم شرقی حمله می کردند. معبر اول در شمال شرقی ، «درب الحدث » نام داشت و معبر دوم ــ که بیش از معبر اول از آن استفاده می شد ــ معبر معروف کیلیکیه بود (همان ، ص 142ـ143).

توروس ، و بویژه دره های کوچک آن ، در حملة ترکمنها به سرزمینهای روم شرقی در قرن پنجم ، مدتها محل مقاومت اهالی بود (شاو ، ج 1، ص 7). در زمان جنگهای صلیبی (سده های پنجم تا هفتم ) قسمتی از رشته کوه توروس ارمنی نشین بود (رانسیمان ، ج 1، ص 258). در اواخر قرن هشتم طایفة قره مان ــ که قدرتمندترین امیرنشین ترکمنها در آناطولی بود ــ به توروس تا کیلیکیه دست یافتند. با هجوم لشکر سلطان محمد فاتح در تابستان 873 به بخشهای غربی قره مان (در مغرب توروس مرکزی )، امیر قره مان ، پیراحمد، به کوههای توروس گریخت (همان ، ج 1، ص 20ـ21، 65) و سلطان محمدفاتح به کوههای توروس ــ که دویست سال در حاکمیت ترکمنهای رمضان اوغلی بود ــ دست یافت و گذرگاههای آن را برای زائران خانة خدا که با مشکلاتی از آن عبور می کردند، آزاد کرد (هامر ـ پورگشتال ، ج 1، ص 716). ژان اوتر (ص 47) رشته کوه توروس را از نواحی سخت و خطرناک خوانده و توروس را از زبان ترکها، «رمضان اوغلو یایلاقلری » ضبط کرده است . در پایان جنگ جهانی اول (1918)، و به موجب مادّة دَه موافقتنامة مُنْدْرُس ، اشغال نظامی تونلهای توروس به متفقین واگذار شد (نخجوان ، ص 5، 7). تونلهای توروس و آدانا و کیلیکیه در 1338/1919 در اشغال فرانسویها بود (همان ، ص 15).

رشته کوه آنتی توروس به سمت حوضة مرکزی آسیای صغیر، در ولایات قهرمان مرعش ، مَلَطیه ، آدیامان ، اِلازیغ ، دیارْبَکر، بینگول ، باتمان ، بدلیس / بتلیس و سعرد تا جنوب دریاچة وان امتداد دارد. برخی از کوههای مهم آن عبارت اند از: آقچه قره (ارتفاع بلندترین قله : 940 ، 2 متر) در جنوب ولایت بینگول ، کاپْچه (ارتفاع بلندترین قله : 537 ، 3 متر) در مشرق ولایت سعرد و قره چاووش (ارتفاع بلندترین قله : 646 ، 2 متر) در جنوب شرقی شهر موش . آنتی توروس مجاور منطقة کوهستانی کاپادوکیا است و یکی از سرچشمه های اصلی رود دجله به شمار می رود و رود فرات و سرشاخه های آن نیز از این رشته کوه سرچشمه می گیرند. راههای ارتباطی میان شهرهای گازیانْتِپ / غازی عِینتاب ـ ملطیه ، دیاربکر ـ الازیغ ، دیاربکر ـ موش و سیلوان ـ تَتوان از دامنه های این رشته کوه می گذرد.

---

منابع :
(1) ژان اوتر، سفرنامة ژان اوتر: عصر نادرشاه ، ترجمة علی اقبالی ، تهران 1363 ش ؛
(2) حسن پیرنیا، ایران باستان ، یا، تاریخ مفصّل ایران قدیم ، تهران 1369ش ؛
(3) د. فارسی ؛
(4) استیون رانسیمان ، تاریخ جنگهای صلیبی ، ترجمة منوچهر کاشف ، تهران 1351ـ 1358 ش ؛
(5) شمس الدین سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛
(6) بهمن فیروزمندی ، باستانشناسی و هنر آسیای صغیر ، ج 1، تهران 1378ش ؛
(7) گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان ،تهران 1364ش ؛
(8) محمد نخجوان ، جنگ ترکیه و یونان ، یا، جنگ استقلال ترکیه 1919ـ1922 ، شیراز ?( 1319 ش ) ؛
(9) نقشة راهنمای ترکیه ، مقیاس 000 ، 000 ، 2:1، تهران : گیتاشناسی ( بی تا. ) ؛
(10) یوزف فون هامر ـ پورگشتال ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة میرزا زکی علی آبادی ، چاپ جمشید کیان فر، تهران 1367ـ1369ش ؛


(11) Besim Darkut and Giuseppe Motta, Modern bدyدk atlas ,Istanbul 1991;
(12) EI 2 , s.v. "Toros Dag §lar â" (by V. Hخhfeld);
(13) I A , s.v. "Bulgar Ma ª'deni";
(14) Stanford. J. Shaw, History of the Othoman Empire and Modern Turkey, Cambridge 1985;
(15) The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985;
(16) TA , s.v. "Toros Dag §lar â";
(17) Tدrkei und Naher Osten , Scale 1:800 ، 000, Berlin: RV Reise und Verkchrsverlag, 1987.

/ وحید ریاحی /