توحید مفضَّل ، کتابی در خداشناسی منسوب به امام صادق علیه السلام . برای این کتاب اسامی دیگری نیز ذکر کرده اند. نجاشی آن را « کتاب فَکِّر: کتابٌ فی بدء الخلق و الحثّ علی الاعتبار » نامیده است (ص 416)، شاید به این دلیل که در آن عبارت «فکّر یا مفضّل » تکرار شده است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 16، ص 300). بعضی هم آن را کنزالحقائق و المعارف نامیده اند ( رجوع کنید به همان ، ج 4، ص 482).

در اینکه این کتاب نوشتة خود امام صادق علیه السلام نیست ، اختلافی وجود ندارد بلکه بحث در این است که آیا امام علیه السلام ، آن را بر مفضّل املا فرموده اند یا اینکه اثر خود مفضّل است که به امام نسبت داده است . بر فرض صحت املا، این سؤال مطرح است که آیا متن فعلی همان توحید مفضّل است یا نه . غالب علمای شیعه ، مفضَّل بن عمر جُعْفی را صحابی خاص امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام دانسته اند ( رجوع کنید به کلینی ، ج 2، ص 92، حدیث 16؛ مفید، ج 2، ص 208؛ طوسی ، ص 210؛ ابن شهر آشوب ، ج 4، ص 219) و برخی از آنان ، ضمن اقامة دلیل در رد آرای تضعیف کنندگان ، به تأیید و توثیق وی پرداخته ( رجوع کنید به مامقانی ، ج 3، بخش 1، ص 238ـ 242) و گفته اند که این کتاب املای امام صادق علیه السلام بر اوست (ابن طاووس ، 1417، ص 50؛ تُستَری ، ج 14، ص 143ـ144). حتی بعضی تصریح کرده اند که اِهلیلَجه * ، اثر دیگر منسوب به امام صادق علیه السلام در خداشناسی ، را خود امام نوشته و سپس متن دستخط خود را در اختیار مفضّل گذاشته اند ولی توحید مفضّل املای امام بر مفضّل است (آقابزرگ طهرانی ، همانجا). برخی علمای رجال ، مانند نجاشی (ص 416)، این اثر را به مفضّل نسبت داده و اشاره کرده اند که به آثار وی چندان اعتنایی نیست و حتی برخی وی را از غالیانِ خطّابی شمرده اند.

در بارة سبب املای توحید مفضّل ، در روایتی از محمدبن سِنان به نقل از مفضّل چنین آمده است که مفضّل پس از شکست در مناظره ای با ابن ابی العوجاء زندیق ، نزد امام صادق علیه السلام رفت و امام طی چهار روز و در چهار جلسه ، یک دوره مباحث توحید و خداشناسی را به او تعلیم داد و از وی خواست که آن را بنویسد ( رجوع کنید به مجلسی ، ج 3،ص 57 ـ151). برخی ، ازجمله تستری ، نیز این را صرفاً مناسبت و شأن املا دانسته اند و هدف اصلی از املا را تعلیم روش مجاب کردن زنادقة آن عصر، همچون ابن مُقَفّع ، ابوشاکر دیصانی و عبدالملک بصری و بویژه ابن ابی العوجاء ذکر کرده اند (مفضّل بن عمر، مقدمه ، ص 13ـ 14).

توحید مفضّل از چهار مجلس تشکیل شده که در هر یک حکمتهای بخشی از نظام خلقت بیان گردیده است . مجلس اول با اشاره به ابدی و ازلی بودن خداوند و درماندگی شکاکان و کافران و ملحدان از درک حکمت و تدبیر به کار رفته در آفرینش ، به مباحثی چون دلالت نظم موجود در عالم بر آفریننده ای حکیم و نیز بیان برخی حکمتهای موجود در آفرینش انسان و اعضا و جوارح او می پردازد. مجلس دوم ، برخی اسرار خلقت حیوانات زمینی و دریایی را بیان می کند و در مجلس سوم از اسرار و حِکَم کائنات و آفرینش آسمان و زمین و عوارض طبیعی سخن می رود. مجلس چهارم به بیان حکمت مصائب و سختیها و نیز مرگ و فنا اختصاص دارد ( رجوع کنید به مجلسی ، همانجا).

نام توحید مفضّل در فهرست کتابهای سیدبن طاووس آمده است ( رجوع کنید به کولبرگ ، ص 361ـ362) و بنا بر توضیحات وی (1409، ص 91)، آن کتاب ، ظاهراً همین است که در دسترس ماست . تاکنون هیچیک از علما وقوع تغییر و تحریفی را در متن



این کتاب گزارش نکرده است و کسی مدعی نشده که توحید مفضّل کنونی غیر از آن است که مفضّل بن عمر جعفی از قول امام صادق علیه السلام روایت نموده است ، بلکه سیرة آنان در نقل و ترجمه و شرح این اثر، نشان از اعتقاد به عدم تحریف و تغییر دارد. البته آقابزرگ طهرانی در الذریعه (ج 4، ص 482ـ 483) به این نکته اشاره کرده که ظاهراً بخش دیگر توحید مفضّل ، در بیان احوال ملکوت اعلا را، که در دورة سیدبن طاووس شهرت و تداول چندانی نداشته ( رجوع کنید به ابن طاووس ، 1409، همانجا)، شخصی به نام سیدمیرزاابوالقاسم ذهبی ، معاصر آقابزرگ ، یافته و تماماً در کتاب خود به نام تباشیرالحکمه آورده است . به سبب اهمیت خاص توحید مفضّل نزد علمای تشیع ، کسانی چون سیدبن طاووس (همانجا)، همراه داشتن آن را در سفر و مطالعه و تفکر در بارة آن را توصیه و بر آن تأکید نموده اند. مجلسی آن را ترجمه و شرح کرده و در بحارالانوار (ج 3، ص 57 ـ151) نیز آورده است . علاوه بر او علمای دیگری نیز تاکنون به ترجمه و شرح و تحقیق در بارة توحید مفضّل پرداخته اند و حتی برخی ترجمة فارسی آن را به نظم کشیده اند. ظاهراً اولین ترجمة فارسی این اثر را شیخ فخرالدین ترکستانی که مقیم قم بوده ، در 1065 به انجام رسانده است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 91، 488؛ فکرت ، ص 150؛ حسینی اِشکَوَری ، ج 1، ص 131).

نسخه های خطی متعددی از توحید مفضّل به جا مانده است که برخی از آنها در ایران (در کتابخانه هایی چون آستان قدس رضوی ، ملی و آیت اللّه مرعشی نجفی ) و برخی دیگر در خارج از ایران (از جمله در عراق ) نگهداری می شوند ( رجوع کنید بهحسینی اشکوری ، ج 1، ص 144؛ فکرت ، همانجا). آقابزرگ طهرانی ، بعضی از این نسخ را دیده است ( رجوع کنید به 1403، ج 4، ص 91). ظاهراً قدیمترین نسخة خطی این اثر، متعلق به 1056 و به خط عبدالرزاق جیلانی است که در کتابخانة آیت اللّه گلپایگانی در قم نگهداری می شود ( رجوع کنید به عرب زاده ، ص 197). ترجمة مجلسی از این کتاب که در 1094 به انجام رسیده بود، برای نخستین بار در 1287 در ایران به چاپ رسید. از آن پس تاکنون ، متن و ترجمه ها و شروح متعددی از توحید مفضّل در ایران و عراق و مصر چاپ شده است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، 1403، ص 91، 482ـ 483؛ همو، 1373 ش ، ج 2، ص 167؛ فاضل ، ج 3، ص 1515).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، مصنفات شیعه : ترجمه و تلخیص الذریعة الی تصانیف الشیعة ، ج 2، به اهتمام محمد آصف فکرت ، مشهد 1373 ش ؛
(3) ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ( بی تا. ) ؛
(4) ابن طاووس ، الامان من اخطار الاسفار و الازمان ، قم 1409؛
(5) همو، کشف المحجة لثمرة المهجة ، چاپ محمد حسون ، قم 1375 ش ؛
(6) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانة ملی ، تهران 1343ـ 1358 ش ؛
(7) محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، تهران 1379ـ1391، ج 12ـ14: ملحقات ، تهران : مکتبة الصدر ، ( بی تا. ) ؛
(8) احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی ، قم 1354ـ1376 ش ؛
(9) محمدبن حسن طوسی ، کتاب الغیبة ، تهران ?( 1398 ) ؛
(10) ابوالفضل عرب زاده ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة آیة اللّه العظمی گلپایگانی ( قدس سره )، قم 1378 ش ؛
(11) محمود فاضل ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة جامع گوهرشاد مشهد ، مشهد 1363ـ1367 ش ؛
(12) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369 ش ؛
(13) اتان کولبرگ ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او ، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان ، قم 1371 ش ؛
(14) کلینی ؛
(15) عبداللّه مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ1352؛
(16) مجلسی ؛
(17) مفضّل بن عمر، توحید مفضّل ، ترجمة محمدباقر مجلسی ، چاپ باقر بیدهندی ، تهران 1379 ش ؛
(18) محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد ، با ترجمه و شرح هاشم رسولی محلاتی ، تهران ?( 1346 ش ) ؛
(19) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.

/ پرویز سلمانی /