توبة بن الحُمَیِّر ، غزلسرای عرب در قرن اول . سال تولد او در منابع قدیم ذکر نشده است . مادرش زبیده (ابوالفرج اصفهانی ، ج 11، ص 222) و به روایتی عامره دختر والبة بن حارث از قبیلة اسد بود (فرّوخ ، ج 1، ص 466). توبه در آغاز جوانی به غزلسرایی پرداخت و گاهی ، همچون بسیاری دیگر از عربهای آن زمان ، بر قبایل دشمن می تاخت و اموال آنان را غارت می کرد (ابن قتیبه ، ص 290؛ زیدان ، ج 1، ص 298). ابن قتیبه (ص 289) او را «لصّ» (دزد) معرفی کرده است ، در عین حال در شرح حال توبه به رفتارهایی اشاره شده که نشان دهندة آزاداندیشی و منش جوانمردانة اوست ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 11، ص 212ـ214؛ هارون ، ج 2، جزء7، ص 270ـ271)، که با توجه به عرف زندگی قبایل در دورة جاهلی امری بعید محسوب نمی شود.
از مهمترین رویدادهای زندگی توبه ، دلباختگی او در جوانی به لیلی ، دختر عبداللّه بن رحّال از قبیلة بنی عقیل ، بود. شرح زندگی توبه با شرح زندگی لیلی ــ که در ادبیات عرب به «لیلی الاَخْیَلیّة » * شهرت دارد (ابن حزم ، ص 291) ــ پیوند خورده است . ابوالفرج اصفهانی (ج 11، ص 204ـ250) و جرجی زیدان (ج 1، ص 298ـ299) زندگینامة این دو شاعر را با هم آمیخته اند. زمانی که آوازة دلدادگی توبه و دیدارهای او با لیلی بالا گرفت ، خانوادة لیلی به والی شکایت بردند و والی به آنها اجازه داد که چنانچه توبه از رفتار خود دست بر ندارد، او را بکشند (ابوالفرج اصفهانی ، ج 11، ص 205). روزی که برادران لیلی در کمین وی بودند، لیلی برای نجات او، بر خلاف همیشه ، بی نقاب بر سر راه توبه ایستاد و او را متوجه خطر نمود. توبه در این باره غزلی با این مطلع سرود: «نَأَتْکَ بِلَیْلی ' د'ارُه'ا لاتَزُورُها/ وشَطَّتْ نَواها وَ اسْتَمَرَّ مَریرُها» (ابن قتیبه ، همانجا؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 11، ص 204ـ205). خانوادة لیلی همواره توبه را تعقیب می کردند، تا اینکه وی را در سال 80 (صفدی ، ج 1، ص 437) یا 85 (بروکلمان ، ج 1، ص 234؛ ضیف ، ج 2، ص 363) در نزاعی کشتند. مصحح دیوان او سال 55 یا کمی پس از آن را تاریخ مرگ توبه می داند ( د.اسلام ، همانجا).
پس از مرگ توبه هرگاه سخن از او به میان می آمد، لیلی به شعر یا به نثر از او به بزرگی و شایستگی یاد می کرد ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 11، ص 238ـ250؛ بروکلمان ، همانجا).
بیشتر غزلهای توبه در وصف لیلی است و لیلی نیزاشعار بسیاری در عشق توبه سروده است . توبه و لیلی
غزلسرای «عُذْری » * اند (فیصل ، ص 279)؛ غزلی که موضوع آن بیشتر عشق در دایرة ادب و پاکی و ارزشهای اخلاقیاست (ضیف ، ج 2، ص 359؛ نیز رجوع کنید به فیصل ، ص 273ـ279). شعر توبه شیوا و روان و مشحون از ظرافت و عاطفه است . سبک غزلهای او شبیه به غزلهای قیس بن مُلَوّح (مجنون )
است ؛ ازینرو راویان شعر گاهی در تعیین شعرهای وی دچار تردید شده اند (فرّوخ ، همانجا). اشعار وی در کتب تعلیمی نیز آمده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن هشام ، ج 1، ص 62،261). مشهور است که نِفْطَوَیه (متوفی 323) اشعار توبه را گرد آورد. نسخة خطی دیوان او متعلق به قرن ششم یا هفتم در کتابخانة فیض استانبول محفوظ است و خلیل ابراهیم عطیّه آن را تصحیح و چاپ کرده است . این دیوان 92 قطعه شعر دارد ( د.اسلام ، همانجا).
منابع : (1) ابن حزم ، جمهرة أنساب العرب ، بیروت 1403/1983؛ (2) ابن قتیبه ، الشعر والشعراء، أو، طبقات الشعراء ، چاپ مفید قمیحه و نعیم زرزور، بیروت 1405/1985؛ (3) ابن هشام ، مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست قم 1404؛ (4) ابوالفرج اصفهانی ؛ (5) کارل بروکلمان ، تاریخ الأدب العربی ، ج 1، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره 1974؛ (6) جرجی زیدان ، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة ، چاپ شوقی ضیف ، ج 1، قاهره 1957؛ (7) خلیل بن ایبک صفدی ، الوافی بالوفیات ، ویسبادن 1980؛ (8) شوقی ضیف ، تاریخ الأدب العربی ، ج 2: العصرالاسلامی ، قاهره 1972؛ (9) عمر فرّوخ ، تاریخ الاَدب العربی ، ج 1، بیروت 1984؛ (10) شکری فیصل ، تطور الغزل بین الجاهلیة والاسلام ، دمشق 1959؛ (11) عبدالسلام محمد هارون ، نوادرالمخطوطات ، بیروت 1411/1991؛
(12) EI 2 , s.v. "Tawba B. A l- H ¤umayyir" (by T. El Achةche).