توّابین ، گروهی از شیعیان کوفه که در سال 65 به رهبری سلیمان بن صُرَد * به خونخواهی امام حسین قیام کردند و در پیکار با امویان به شهادت رسیدند. شیعیان کوفه که امام حسین علیه السلام را برای رهبری کوفیان علیه یزید بن معاویه دعوت کرده بودند، از یاری وی در کربلا در سال 61 باز ماندند. آنان خود را گناهکار دانسته از کردة خود سخت پشیمان شدند و تنها راه رستگاری و پذیرش توبة خویش را خونخواهی حسین بن علی و کشتن قاتلان او یا کشته شدن در این راه می دانستند. اینان در تاریخ به توّابین شهرت یافتند (ابن سعد، ج 4، قسم 2، ص 30؛ مسعودی ، ج 3، ص 293، 295).

مورخان از دیرباز با نگارش رساله هایی در بارة توّابین ، اهتمام خود را به این نهضت نشان داده اند. قدیمترین مأخذ، رساله ای است به نام سلیمان بن صُرَد و عَیْن الوردة نوشتة ابومِخْنَف اَزْدی (متوفی 175)، اخباری کوفه (ابن ندیم ، ص 105؛ قس مسعودی ، همانجا، اخبار التوّابین بِعَیْن الوردة ). روایات ابومخنف منبع مهم مورخان بعدی ، از جمله طبری ، گردید. عبدالعزیز جَلوُدی ، صحابی امام باقر علیه السلام و از اخباریان بصره ، نیز رساله ای به نام اخبار التوّابین وعین الوردة داشته است (نجاشی ، ص 242).

نهضت توّابین را به دو دورة پنهانی و آشکار می توان تقسیم کرد:

1) دورة پنهانی . چند ماه پس از فاجعة کربلا و به دنبال کاهش سیطرة نظامی عبیداللّه بن زیاد در کوفه ، حدود صد تن از شیعیان در خانة سلیمان بن صرد خُزاعی گرد آمدند. شخصیتهای بر جستة این جمع ، از جمله سلیمان ، مُسَیّب بن نَجَبة فَزاری ،عبداللّه بن وال تمیمی ، سعدبن عبداللّه و رِفاعة بن شَدّاد بَجَلی ، همگی از یاران امام علی علیه السلام ، بودند. در این جلسه ، سلیمان بن صرد، به سبب سبقت در اسلام و مصاحبت با امام علی علیه السلام ، به رهبری بر گزیده شد. سلیمان با استناد به آیة 54 سورة بقره راه توبه را پیروی از توبة قوم موسی بیان کرد و از شیعیان خواست تا خود را برای قیام مسلحانه آماده کنند. خالدبن سعدبن نُفیل استناد به این آیه را ــ که اندیشة خودکشی جمعی را القا می کرد ــ تصحیح کرد. سلیمان ، عبداللّه بن وال را مأمور کرد تا هدایای شیعیان را برای تهیة سازوبرگ نظامی به کار گیرد ( رجوع کنید به طبری ، ج 5، ص 554 ـ 555؛ مسکویه ، ج 2، ص 96).

تلاشهای مخفیانه برای گسترش دعوت آغاز شد. سلیمان با نامه ، شیعیان مدائن و بصره را از تصمیمات خود آگاه کرد و رهبران شیعیان این دو شهر به وی پاسخ مثبت دادند (طبری ، ج 5، ص 555 ـ 558؛ ابن اثیر، ج 4، ص 161ـ162).

2) دورة آشکار. مرگ یزیدبن معاویه در سال 64 و نزاع بر سر جانشینی وی در شام ، مخالفان امویان را در عراق و حجاز به قیام بر انگیخت . کمی بعد عبداللّه بن زُبیر در مکه مدعی خلافت شد. عبیداللّه بن زیاد، کارگزار امویان در عراق ، به شام گریخت و عمّال عبداللّه بن زبیر بسهولت بصره و کوفه را به چنگ آوردند. در این تحولات سیاسی ، توّابین مجال یافتند تا دعوت خود را گسترده تر کنند. برخی از آنان ، با توجه به اوضاع متزلزل و آشفتة سیاسی ، می خواستند دارالامارة کوفه را تصرف کنند و مانعِ حاکمیت زبیریان در این شهر شوند، اما سلیمان معتقد بود که ، به سبب پایگاه و نفوذ اشراف کوفه که در قتل امام حسین علیه السلام شرکت داشتند، هنوز زمان مناسب برای قیام فرا نرسیده و شیعیان باید به تلاشهای خود برای گسترش دعوت بیفزایند. مبلّغ مشهور دعوت در مصر، عبیداللّه بن عبداللّه مُرّی ، از جمله کسانی بود که تلاش بسیار می کرد. بزودی شمار توّابین به شانزده هزار تن رسید و امید می رفت که در موعد مقرر قیام کنند ( رجوع کنید به طبری ، ج 5، ص 558 ـ 559، 584؛ ابن اثیر، ج 4، ص 162ـ 163؛ قس ابن اعثم کوفی ، ج 6، ص 51 ـ 53؛ ابن کثیر، ج 4، جزء 8، ص 250ـ251، 254)، اما حوادث بعدی و حضور مختار ثقفی و زبیریان در کوفه ، پیامدهای ناخوشایندی برای توّابین داشت .

مختار ــ که در اندیشة خونخواهی امام حسین علیه السلام بود ــ پیش از مرگ یزید به عبداللّه بن زبیر پیوست ، ولی بسرعت از او جدا شد و در نیمة رمضان سال 64 به کوفه رفت . وی سعی می کرد تا شیعیان کوفه را به سوی خود جلب کند. او خود را نمایندة امام و مهدی امت ، محمدبن حنفیه فرزند علی بن ابی طالب ، خواند و ا ز سوی دیگر شایستگی سلیمان را برای رهبری قیام مخدوش کرد و وی را به ناآگاهی در امور نظامی و سیاسی متهم نمود (طبری ، ج 5، ص 580؛ ابن اثیر، ج 4، ص 163؛ ابن کثیر، ج 4، جزء8، ص 251ـ253). تبلیغات مختار در میان شیعیان کوفه دو دستگی پدید آورد و نزدیک به دو هزار تن از توّابین جدا شدند و به او پیوستند، و بدین ترتیب در شیوة مبارزه با قاتلان امام حسین علیه السلام در میان توّابین تردید راه یافت (طبری ، ج 5، ص 580، 584؛ ابن کثیر، ج 4، جزء 8، ص 251).

برخی معاصران معتقدند که موضع گیری مختار در سرنوشت توّابین تأثیری نداشت و مسائل دیگری عامل ناکامی این نهضت بود، از جمله مرگ طلبی صِرف ، شمار اندک ایشان در برابر سپاه اموی و تلاشهای مزورانه زبیریان و اشراف کوفه . همچنین جان نثاری و شهادت خواهی در راه آرمان و عقیده ، که هدف توّابین بود، در کوفه طرفداران فراوانی نداشت ( رجوع کنید به حسنی ، ص 544 ـ 545). سیاستهای دوگانة حاکمان زبیری در کوفه و فریبکاری متحدانشان در میان سران قبایل و اشراف نیز در سست شدن نهضت توّابین مؤثر بود. توّابین و زبیریان دشمن مشترکی (امویان ) داشتند و این امر مانع رویارویی آنان شده بود، ولی آنها درحقیقت همدیگر را دشمن می داشتند ( رجوع کنید به همان ، ص 536،539ـ540، 545). زبیریان از عواقب نهضت توّابین در کوفه سخت بیمناک بودند و خواهان نبرد توّابین با امویان در خارج از کوفه بودند. عبداللّه بن یزید، حاکم زبیری کوفه ، پیش از خروج توّابین از کوفه سیاست دوگانه ای پیشه کرده بود؛ از یک سو، از قصاص قاتلان اصلی امام حسین علیه السلام حمایت می کرد و از دیگر سو، تهدید می کرد که اگر توّابین در کوفه بر ضد او بشورند، با آنان خواهد جنگید (طبری ، ج 5، ص 561 ـ562). پس از خروج توّابین از کوفه ، عبداللّه بن یزید توّابین را به اتحاد بر ضد دشمن مشترک تشویق می کرد، اما سلیمان بن صرد درخواستهای وی را رد کرد و معتقد بود که همراهی زبیریان با ایشان موجب انحراف نهضت و پذیرفتن خلافت ابن زبیر خواهد شد ( رجوع کنید به طبری ، ج 5، ص 591ـ592).

آغاز قیام مسلحانه . توّابین در آغاز ربیع الا´خر سال 65 (قس مسکویه ، ج 2، ص 100: آغاز ربیع الاول ) در اردوگاه نُخَیله (بیرون کوفه ) گرد آمدند. از شانزده هزار (قس ابن کثیر، ج 4، جزء8، ص 254: بیست هزار) عضو ثبت نام شده تنها چهار هزار تن حاضر شدند و از شیعیان بصره و مدائن خبری نبود. سلیمان به کوفه مأمورانی فرستاد تا با شعار «یالَثارات الحسین » (ای خونخواهان حسین )، بازماندگان را به خروج بر انگیزند. بااینهمه ، پس از سه روز انتظار تنها اندکی از شیعیان به توّابین پیوستند. سلیمان درنگ بیشتر را روا ندید و سپاهیان را توجیه کرد که جنگ در کوفه به فتنه و برادرکشی خواهد انجامید، اما اگر بر سپاه عبیداللّه چیره شوند، پیروزی بر قاتلان امام حسین علیه السلام در کوفه سهل خواهد بود (طبری ، ج 5، ص 583 ـ 584؛ ابن اثیر، ج 4، ص 175ـ177؛ قس ابن کثیر، ج 4، جزء8، ص 254ـ 255).

توّابین در شامگاه پنجم ربیع الا´خر به سوی کربلا حرکت کردند. در میان راه عده ای از ایشان جدا شدند، اما بقیه درکربلا بر مزار امام حسین به عزا نشستند و از گناهان خویش پوزش طلبیدند ( رجوع کنید به طبری ، ج 5، ص 588 ـ590؛ ابن اثیر، ج 4، ص 177ـ 178)، سپس به سوی شام حرکت کردند و در پایان راه عراق به شام ، در کنار رود فرات به قرقیسیا رسیدند.

حاکم آنجا، زُفَربن حارث ، از مخالفان امویان بود. او آذوقة فراوانی در اختیار توّابین گذاشت و برای اتحاد با آنان پیشنهادهای گوناگون داد؛ اما سلیمان نپذیرفت ، زیرا زفربن حارث ، پیش از مرگ یزید، از کارگزاران او در قنّسرین (فلسطین ) بود و پس از مرگ او در جنگ مَرْج راهِط به طرفداری از عبداللّه بن زبیر با مروانیان جنگیده بود. اطلاعاتی که زفراز منطقة جنگی عین الوَرده (رأس العین ، از شهرهای جزیره در شمال ) در اختیار سلیمان قرار داد، در شیوة پیکار با سپاه عبیداللّه بن زیاد بسیار سودمند واقع شد ( رجوع کنید به طبری ، ج 5، ص 593 ـ596؛ ابن اثیر، ج 4، ص 145، 149، 179ـ180؛ مسکویه ، ج 2، ص 106ـ 108).

توّابین در عین الورده فرود آمدند. سلیمان پیش از شروع نبرد، آداب اخلاقی جنگ را که از امام علی علیه السلام آموخته بود، یادآور شد و سپس جانشینان خود را در سپاه معرفی کرد (ابن اثیر، ج 4، ص 180ـ181). طلایه داران لشکر توّابین به فرماندهی مسیّب بن نجبه بر دشمن تاختند و غنایمی به چنگ آوردند (بلاذری ، ج 5، ص 210). لشکر امویان در این زمان مشکل فرماندهی داشت . مروان بن حکم در شام مرده بود و عبدالملک به خلافت رسیده بود. عبیداللّه بن زیاد بسرعت بر این مشکل غلبه کرد و در سه نوبت لشکری بین بیست تا سی هزار تن برای جنگ با توّابین گسیل داشت ( رجوع کنید به ابن اعثم کوفی ، ج 6، ص 81؛ ابن اثیر، ج 4، ص 182؛ قس مسعودی ، ج 3، ص 294). دو سپاه در 25 جمادی الاولی 65 در برابر هم صف آرایی کردند و فرماندهان دو سپاه یکدیگر را به اطاعت از خود فرا خواندند. سلیمان از سپاه اموی خواست تا عبدالملک را خلع کنند و عبیداللّه بن زیاد را به توّابین سپارند و آنگاه هر دو سپاه ، زبیریان را از عراق بیرون رانند و حکومت را به یکی از اهل بیت پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم ، یعنی امام علی بن حسین ، سپارند (ابن اثیر، همانجا؛ جعفری ، ص 229). جنگ سه روز به درازا کشید و توّابین با شمار اندک خود جنگیدند و رهبران آنان یکی پس از دیگری به شهادت رسیدند و عاقبت رفاعة بن شدّاد با گروهی اندک از توّابین شبانگاه عقب نشستند (ذهبی ، حوادث و وفیات 61ـ80 ه .، ص 48؛ ابن کثیر، ج 4، جزء8، ص 257).

توّابین در راه بازگشت با گروهی از شیعیان بصره و مدائن که برای یاری آنان آمده بودند، برخورد کردند و همگی با اندوه فراوان به شهرهای خود بازگشتند (طبری ، ج 5، ص 600ـ601، 604ـ 605؛ ابن اعثم کوفی ، ج 6، ص 86؛ قس اخطب خوارزم ، ج 2، ص 199). شکست توّابین در عین الورده توان تجدید سازماندهی را از ایشان گرفته بود، بنابراین بازماندگان این واقعه به نهضت مختار پیوستند. مختار ثقفی که در این زمان در زندان کوفه بود، برای رفاعة بن شدّاد و توّابین پیام تسلیت فرستاد. وی از سلیمان و دیگر شهیدان تجلیل کرد و از بازماندگان توّابین خواست تا با او بر کتاب خدا و سنّت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله وسلم و خونخواهی اهل بیت و جهاد با دشمنان بیعت کنند (طبری ، ج 5، ص 606).

اگر چه توّابین بظاهر در برابر سپاه اموی شکست خوردند، توانستند برای نخستین بار تشکل منسجمی از شیعیان به وجود آورند و چون قیام آنان بر پایة تفکر شیعی و تحت تأثیر

شهادت امام حسین علیه السلام شکل گرفته بود، توانست موجب پیشرفت تشیع شود (برای توضیح بیشتر رجوع کنید به جعفری ، ص 232ـ233).

---

منابع :
(1) ابن اثیر؛
(2) ابن اعثم کوفی ، الفتوح ، حیدرآباد دکن 1392/1972؛
(3) ابن سعد؛
(4) ابن کثیر، البدایة والنهایة ، ج 4، چاپ احمدابوملحم و دیگران ، بیروت ( 1405/1985 ) ؛
(5) ابن ندیم ؛
(6) موفق بن احمد اخطب خوارزم ، مقتل الحسین ، چاپ محمد سماوی ، نجف 1367؛
(7) احمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، ج 5، چاپ گویتین ، اورشلیم 1936، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(8) هاشم معروف حسنی ، جنبشهای شیعی در تاریخ اسلام ، ترجمة محمدصادق عارف ، مشهد 1371ش ؛
(9) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 61ـ80 ه .، بیروت 1410/1990؛
(10) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(11) مسعودی ، مروج (بیروت )؛
(12) احمدبن محمد مسکویه ، تجارب الامم ، چاپ ابوالقاسم امامی ، ج 2، تهران 1366ش ؛
(13) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهرب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛


(14) Husain M. Ja ـ fari, The origins and early development ofShi ـ a Islam , London 1979.

/ احمد بادکوبة هزاوه /