تنوخی ، عبداللّه بن سلیمان ، ملقّب به جمال الدین ، فقیه و فیلسوف و عارف دروزی در قرن نهم . وی در منابع دروزی به «الامیرالسید» یا «السید» معروف است . او از خاندان امیران تنوخی لبنان بود. در 820 در روستای عَبَیْه در شوف لبنان به دنیا آمد ( رجوع کنید به تنوخ * ، بخش 5: در لبنان قرون وسطا). شعر و علوم مختلف از قبیل صرف و نحو و معانی و بیان و حساب و منطق و تاریخ را نزد معلمان خصوصی آموخت ، همچنین متون دروزی و قرآن را فرا گرفت و حافظ قرآن شد. وی چند سالی را در دمشق گذراند و در آنجا به کتابخانه هایی دسترسی یافت و به مطالعات خود در فلسفه و کلام و مذهب و تصوف ادامه داد (ابوعزالدین ، ص 229؛
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه )، همچنین کتابخانه ای فراهم کرد که گزارشی از آن موجود است ( رجوع کنید به ابن سِباط ، ج 2، ص 880). او در مناطق مختلف «مجالس الذکر» ترتیب می داد که مریدان در آن جمع می شدند و رهنمودهایی برای آنان داشت که «آداب الامیرالسید» خوانده می شود ( د.اسلام ، همانجا). تنوخی به تعمیر مساجد و اجرای احکام فقهی و اقامة نماز جمعه اهتمام داشت (ابن سباط ، ج 2، ص 881). همچنین بر تعلیم و تربیت ، بویژه آموزش دختران و زنان ، تأکید می کرد ( رجوع کنید به ابوعزالدین ، ص 231). تنوخی توجه خاصی به اخبار زهّاد و صوفیه داشت و به جمع آوری کتابهای آنان علاقه مند بود (ابن سباط ، ج 2، ص 892؛
ابوعزالدین ، ص 229). وی در 884 درگذشت .

نوشته ها و نامه های تنوخی اغتشاش در فهم متون دروزی را از بین برد و تا امروز «عُقّال » (بخشی از جامعة روحانی دروزی که خویش را وقف عبادت و تربیت دروزیان می کنند؛
طلیع ، ص 136)، متون دروزی را با توجه به آثار او می فهمند. کتابهایی که وی در احکام ، از جمله در بارة نکاح و ارث ، نوشته مقبولیت یافته و از دهة 1300 در محاکم مذهبی دروزی تثبیت شده اند. وی پس از «حدود» (بانیان دروزیه ) محترمترین فرد در نزد دروزیان است ( د.اسلام ، همانجا).

بعضی آثار تنوخی عبارت اند از: سیاسة الاخیار ؛
لغتنامه ای با عنوان اللغة العَرباء ؛
شروحی بر سه رسالة دروزی (رسالة المیثاق ، کشف الحقایق ، شرط الامام ) در چهارده مجلد که شرح امیرالسید خوانده می شود ( د.اسلام ، همانجا؛
باشا، ذیل مادّه )؛
کتاب الکمالات در شرح صفات عقل کل (ابوعزالدین ، ص 235).

در بارة زندگی تنوخی دو گزارش از معاصرانش ، ابوعلی مرعی و ابن سباط ، باقی مانده است (همان ، ص 228). همچنین عارف النَّکدی (متوفی 1395) کتابی در بارة او با عنوان تاریخ الامیر عبداللّه التنوخی نوشته که به صورت خطی موجود است (ضیائی ، ج 2، ص 30). در دورة اخیر نیز آثاری در شرح حال و افکار وی نگاشته شده است ، از جمله کتاب سیرة الامیرالسید جمال الدین عبداللّه التنوخی از عَجاج نُوَ یِهض و کتاب ولیُّ من لبنان : سیرة العارف اِلامیرالسید جمال الدین عبداللّه التنوخی از یوسف یَزْبَک ( رجوع کنید به د.اسلام ، همانجا).

---

منابع :
(1) ابن سباط ، صدق الاخبار، تاریخ ابن سباط ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، طرابلس 1413/ 1993؛
(2) نجلا، م . ابوعزالدین ، الدروز فی التاریخ ، بیروت 1990؛
(3) محمدخلیل باشا، معجم اعلام الدروز ، بیروت 1990؛
(4) علی اکبر ضیائی ، فهرس مصادر الفرق الاسلامیة ، ج 2: المصادر الدرزیة ، بیروت 1412/1992؛
(5) امین طلیع ، اصل الموحدین الدروز و اصولهم ، بیروت 1980؛


EI 2 , s.v. " A l-Tanu ¦k ¢h ¢ ¦â" (by Kais M. Firro).

/ محمدکاظم رحمتی /