تَنُوخی ، خاندان ، خاندانی منتسب به قبیلة تنوخ * که بیشتر آنان اهل علم و حدیث ، حنفی مذهب و صاحب منصب قضا بودند. مشاهیر این خاندان که به قاضی تنوخی معروف اند، عبارت اند از:

1) ابوالقاسم علی بن محمدبن ابی الفَهم ، معروف به تنوخی کبیر، ملقب به «ریحانة الندماء»، فقیه ، محدّث ، متکلم و شاعر. وی در 278 در انطاکیه به دنیا آمد و از جانب خلیفة عباسی ، مطیع للّه (حک : 334ـ364)، به منصب قضا رسید (خطیب بغدادی ، ج 12، ص 78). پس از آنکه از منصب قضای بصره و اهواز (خوزستان ) کنار گذارده شد، با وساطت سیف الدوله حمْدانی نزد خلیفة بغداد، مجدداً بدان منصب دست یافت . او از قضات مورد تأیید و ندیم مُهَلَّبی (متوفی 352)، وزیر مطیع للّه و معزالدوله دیلمی ، بود (ثعالبی ، ج 2، ص 393ـ394؛ ابن خلّکان ، ج 3، ص 366). برخی او را فقیه حنفی و متکلم معتزلی معرفی کرده اند (خطیب بغدادی ، ج 12، ص 77ـ 78؛ سمعانی ، ج 1، ص 485؛ ابن جوزی ، ج 14، ص 90؛ ابن کثیر، ج 11، ص 227) و برخی دیگر، به دلیل وجود قصیده ای از او در مدح حضرت علی و اهل بیت علیهم السلام در رد قصیدة عبداللّه بن مُعتَز، خلیفة یک روزة عباسی (یاقوت حموی ، ج 14، ص 180ـ181؛ امین ، ج 8، ص 300)، او را شیعه خوانده اند (ابن شهرآشوب ، ص 149؛ افندی اصفهانی ، ج 3، ص 403). شوشتری (ج 1، ص 541 ـ543) نام وی و همچنین محسّن بن علی و علی بن محسّن را در زمرة شیعیان آورده اما به نظر می رسد که در شرح حال آنان اشتباه کرده باشد. محسن امین در اعیان الشیعة (همانجا)، به نقل از کتابی در بارة علمای زیدیه ، به زیدی بودن او اشاره نموده است . گفته اند که تنوخی کتابهایی در باب عروض ، قافیه ، فقه و حدیث نوشته بوده (یاقوت حموی ، ج 14، ص 163؛ ابن ابی الوفا، ج 2، ص 596) و ابن تغری بِردی (ج 3، ص 310، ج 4، ص 168) کتاب الفرج بعدالشدّة را به اشتباه به او نسبت داده است . وی در 342 در بصره درگذشت (ابن خلّکان ، ج 3، ص 368).

2) ابوعلی مُحَسِّن بن علی بن محمدبن ابی الفهم ، محدّث و ادیب و شاعر. وی در 327 در بصره به دنیا آمد. به سال 346 در ضرابخانه ای در شهر اهواز (سوق الاهواز) به کار وارسی مسکوکات اشتغال داشت (ابن خلّکان ، ج 4، ص 159). در 349 ابوسائب عُتبة بن عبیداللّه (قاضی القضاة همدان ، متوفی 350) و سپس مطیع للّه او را به منصب قضا در برخی شهرهای خوزستان گماردند (خطیب بغدادی ، ج 13، ص 156). این توجه درباریان ، بویژه عضدالدوله دیلمی (متوفی 372)، تا 371 ادامه داشت و پس از آن تنوخی در خانه تحت نظر بود و در شرایط سختی زندگی می کرد (یاقوت حموی ، ج 17، ص 106). او نیز همچون پدرش به اعتزال گرایش داشت که در کتابش نَشوارُ المُحاضرة ، مشهود است (تنوخی ، ج 1، مقدمة شالجی ، ص 28). نقل او مورد تأیید بود. وی در 384 در بغداد درگذشت (خطیب بغدادی ، همانجا).

تنوخی دیوان شعری داشته که از بین رفته است (تنوخی ، ج 1، مقدمة شالجی ، ص 31). از مشهورترین تألیفاتش ، نَشوارُ المُحاضرة و اخبارُالمُذاکرة در یازده مجلد است که تألیف آن را در 360 آغاز نمود و بیست سال بعد به اتمام رساند. بعضی ، آن را به نامهای جامع التواریخ ، نشاورالمحاضرة ، و نشوان المحاضرة نیز ضبط کرده اند (ابن خلّکان ، همانجا؛ حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1953؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 24، ص 160؛ تنوخی ، ج 1، مقدمة شالجی ، ص 5 ـ6، 31). به گفتة عبود شالجی ، مصحح این کتاب (تنوخی ، ج 1، مقدمه ، ص 5 ـ6، پانویس 7)، جامع التواریخ نامیدن کتاب اشتباه است ، چون در مقدمة کتاب به نام آن اشاره شده است . این کتاب شامل قصصی است و از اهمّ موضوعات آن اخبار قضات و رفع مظلمه است . از ویژگیهای کتاب این است که مؤلف با طبقات مختلف مردم ارتباط بر قرار کرده و تمامی اخبار، اشعار و محاورات آنها را شنیده و با بیانی واحد به نگارش در آورده است (زکی مبارک ، ج 1، ص 393). به نوشتة مؤلف ، دلیل تألیف این کتاب ، حفظ اخبار دولتها و ملتها و بیان فنون آنها و به تمثیل در آوردن آنها به منظور شناخت معاش و معاد و عواقب صلاح و فساد بوده است (همان مقدمه ، ص 6، 19، 29). جزء اول این کتاب در 1300 ش / 1921 در قاهره به اهتمام مارگلیوث ، مستشرق معروف ، چاپ شد (همان ، ص 6، پانویس 1؛ آقابزرگ طهرانی ، همانجا). همچنین وی این کتاب را به انگلیسی برگرداند و با نام > احادیث قاضی عراقی < در 1301ش /1922 در لندن منتشر کرد (تنوخی ، ج 1، مقدمة شالجی ، همانجا).

عبود شالجی هشت جلد از این کتاب را در 1391ـ1393 در بیروت چاپ کرد.

کتاب دیگر او، الفرج بعدالشدّة است که وی تألیف آن را در 373 آغاز کرد (ثعالبی ، ج 2، ص 405؛ یاقوت حموی ، ج 17، ص 92؛ تنوخی ، ج 1، مقدمة شالجی ، ص 27؛ نیز رجوع کنید به فرج بعد از شدت * ).

اثر دیگر او، المُسْتَجادمِن فَعَلات ال اَجْواد است (ابن خلّکان ، همانجا) که آقابزرگ طهرانی نام آن را در الذریعه (ج 21، ص 2)، المُستجاد مِن فعلات ال أمجاد و المسجّاد آورده و سرکیس در معجم المطبوعات (ج 1، ستون 644) آن را المستجاد مِن فعلات ال اجداد ذکر نموده است . این کتاب را محمد کُردعلی در دمشق چاپ کرده است (تنوخی ، ج 1، مقدمة شالجی ، ص 31). مجموعة اقوالی با نام عنوان الحکمة و البیان نیز از اوست که مارگلیوث آن را در مقدمة ترجمة انگلیسیِ جزء اول نشوارالمحاضرة آورده است (همان مقدمه ، ص 32).

3) ابوالقاسم علی بن مُحَسِّن ، محدّث و قاضی . وی در بصره به دنیا آمد (خطیب بغدادی ، ج 12، ص 115). تاریخ دقیق ولادتش معلوم نیست . او نیز همچون پدرش علاوه بر منصب قضا، به کار در ضرابخانه نیز مشغول بود (ابن شاکر کُتُبی ، ج 3، ص 60). در نقلِ حدیث ، صدوق و در حُکمِ قضا بسیار محتاط بود (خطیب بغدادی ، همانجا). وی شاگرد شریف مرتضی علم الهدی (متوفی 436) و ابوالعلاء معرّی (متوفی 449) و از استادان شیخ طوسی (متوفی 460) بود (افندی اصفهانی ، ج 3، ص 402، 405ـ406). ابن خلّکان (ج 4، ص 162) او را راوی اشعار بسیاری می داند و به نوشتة افندی اصفهانی (ج 3، ص 404) وی اشعار فراوانی نیز از حفظ داشت . منابع او را شاعر و ادیب معرفی کرده اند، اما از سروده های وی هیچ شعری نقل نشده است (ابن خلّکان ، همانجا؛
امین ، ج 8، ص 300). او نیز در مذهب ، معتزلی متمایل به شیعه بود (ابن جوزی ، ج 15، ص 353)، اما علامه حلّی او را در شمار علمای اهل سنّت ذکر کرده است (افندی اصفهانی ، ج 3، ص 405ـ406). به گفتة ابن تغری بردی (ج 5 ، ص 58)، وی تألیفات سودمندی داشته و محسن امین (همانجا) او را مؤلف کتاب الطوالات معرفی کرده است . وی در 447 درگذشت و خطیب بغدادی بر جنازه اش نماز خواند (خطیب بغدادی ، همانجا).

برخی از دیگر بزرگان خاندان تنوخی عبارت اند از: اسحاق بن بهلول ، محدّث و فقیه (متوفی 252؛
همان ، ج 6، ص 366ـ369)؛
بهلول بن اسحاق ، محدّث و قاضی (متوفی 298 یا 299؛
همان ، ج 7، ص 109ـ110)؛
داوودبن هَیْثَم ( رجوع کنید به ابن هیثم تنوخی * ) و احمدبن اسحاق ، محدّث ، قاضی ، فقیه و نحوی (متوفی قرن چهارم ؛
همان ، ج 4، ص 30ـ34).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن ابی الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیة ، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض 1413/ 1993؛
(3) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، قاهره ?( 1383/ 1963 ) ؛
(4) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/ 1992؛
(5) ابن خلّکان ؛
(6) ابن شاکر کتبی ، فوات الوفیات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1973ـ1974؛
(7) ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، نجف 1380/ 1961؛
(8) ابن کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ ، بیروت : دارالفکر العربی ، ( بی تا. ) ؛
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ،

(9) چاپ احمد حسینی ، قم 1401ـ ؛
(10) امین ؛
(11) مُحسِّن بن علی تنوخی ، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة ، چاپ عبود شالجی ، بیروت 1391ـ1393/ 1971ـ1973؛
(12) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، یتیمة الدهر ، چاپ مفید محمد قمیحه ، بیروت 1403/ 1983؛
(13) حاجی خلیفه ؛
(14) خطیب بغدادی ؛
(15) محمد زکی مبارک ، النثر الغنی فی القرن الرابع ، بیروت 1352/1934؛
(16) سرکیس ؛
(17) سمعانی ؛
(18) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران 1354 ش ؛
(19) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر 1355ـ1357/ 1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .

/ زهرا نهاوندی /