تنکابنی ، حسین بن ابراهیم ، حکیم اشراقی شیعی در قرن یازدهم . در تنکابن به دنیا آمد. از شاگردان ملاصدرا (متوفی 1050) و فیاض لاهیجی (متوفی 1072) بود (افندی اصفهانی ، ج 2، ص 34؛ صدوقی سها، ص 31). پس از فراگیری علوم عقلی به تدریس و ترویج آرا و افکار ملاصدرا پرداخت ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج 2، ص 399ـ400).
تنکابنی در 1101 یا 1105 به حج رفت و در پی مناظره ای که در مکه در بارة خلافت امام علی علیه السلام داشت در حین طواف کعبه ، به اتهام اهانت به خانة خدا دستگیر و به حکم قاضی ، به تعزیر و اخراج از مکه محکوم شد. او بر اثر جراحات ناشی از تعزیر در بین راه مکه و مدینه ، درگذشت و ازینرو
برخی او را «شهید» دانسته اند. مدفن تنکابنی در جوار قبر
ابوذر غفاری (متوفی 32) در رَبَذَه (در نزدیکی رابِغ ) است (آقابزرگ طهرانی ، 1372ش ، ص 192؛ افندی اصفهانی ، همانجا؛ سمامی حائری ، ص 94).
شیخ ابراهیم ، فرزند تنکابنی ، نیز از دانشمندان علوم نقلی بوده و با میرزا عبداللّه افندی اصفهانی ، مؤلف ریاض العلماء ، در اصفهان همدرس بوده است (افندی اصفهانی ، همانجا).
آشتیانی ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج 2، ص 399) آثار تنکابنی را تلخیص یا شرح آرای ملاصدرا دانسته است . آثار او اینهاست : 1) اثبات حدوث العالم . نسخ خطی این رساله در کتابخانه های آیت اللّه مرعشی ، مجلس شورای اسلامی و کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است و همراه با مشاعر ملاصدرا نیز چاپ شده است (حسینی اشکوری ، ج 11، ص 140؛ حائری ، ج 5، ص 203؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 1، ص 89؛ دانش پژوه ، ج 9، ص 881). 2) حاشیه بر اثبات الواجب (جدید) جلال الدین دوانی . نسخه ای از آن ــ که در زمان مؤلف استنساخ شده ــ در گنجینة کتب خطی آیت اللّه مرعشی موجود است (حسینی اشکوری ، ج 11، ص 139). 3) حاشیه بر حاشیة خَفْری بر الاهیات شرح التجرید (افندی اصفهانی ، ج 2، ص 34ـ35). 4) شرح گلشن راز شیخ محمود شبستری (شاملو، ج 2، ص 50؛ صدوقی سها، ص 32). 5) رسالة فی وحدة الوجود مع کثرة تجلیاته . تنکابنی در این رساله از مسلک ملاصدرا پیروی کرده و کوشیده است که میان آرای صوفیه و حکیمان اشراقی و مشائی جمع و تقریب به وجود آورد. افندی اصفهانی (ج 2، ص 35) این رساله را با عنوان رسالة فی تحقیق وحدة الوجود و تجلیاته و تنزلاته ذکر کرده و سیدجلال الدین آشتیانی آن را در منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران (ج 2، ص 404ـ409) چاپ کرده است . 6) فی صنوف الناس . این رساله خلاصه ای از نظر ملاصدرا در بارة معاد است ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج 2، ص 399؛ کوربَن ، ص 68) و در آن حشر انسانها را، برحسب درجات علم و عمل ، به شش صورت ترسیم کرده که با مراتب عالم (عالم جبروت یا لاهوت و عالم ملکوت یا مثال و عالم مُلک یا ناسوت ) مطابقت دارد. این رساله در کتاب منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران چاپ شده است (ج 2، ص 401ـ403؛ حائری ، ج 5، ص 204). 7) تعلیقاتی بر کتاب شفا ی ابن سینا (افندی اصفهانی ، همانجا). 8) رسالة فی شبهة الاستلزام و جوابها (دانش پژوه ، ج 9، ص 880). تمام آثار تنکابنی ، جز شرح گلشن راز ، به عربی است .
منابع : (1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛ (2) همو، طبقات اعلام الشیعة : الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران 1372ش ؛ (3) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماءوحیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401ـ ؛ (4) امین ؛ (5) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 5، تهران 1345ش ؛ احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی
(6) مرعشی نجفی ، قم 1354ـ1376ش ؛ (7) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 9، تهران 1340ش ؛ (8) محمدتقی دانش پژوه و علی نقی منزوی ، فهرست کتابخانة سپهسالار ، بخش 5، تهران 1356ش ؛ (9) محمد سمامی حائری ، بزرگان تنکابن ، قم 1372ش ؛ (10) ولی قلی بن داودقلی شاملو، قصص الخاقانی ، چاپ حسن سادات ناصری ، تهران 1371ـ1374ش ؛ (11) منوچهر صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدرالمتألهین ، تهران 1359ش ؛ (12) جورج طرابیشی ، معجم الفلاسفة ، بیروت 1987؛ (13) هانری کوربن ، فلسفة ایرانی و فلسفة تطبیقی ، ترجمة جواد طباطبائی ، تهران 1369ش ؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران : از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر ، تهیه و تحقیق و مقدمه و تعلیق از جلال الدین آشتیانی ، ج 2،