تنسوخ نامة ایلخانی ، کتابی به فارسی Ú©Ù‡ خواجه نصیرالدین طوسی به درخواست هولاکو، ایلخان مغول (Ø‌Ú© : 614Ù€663)ØŒ در بارة «هرچه به خدمت پادشاهان ØŒ تنسوق آورند» (نصیرالدین طوسی ØŒ ص 4) نوشت . وجه تسمیة کتاب نیز از همینجاست . عنوان جواهرنامه یا رسالة جوهریه را نیز برای آن ذکر کرده اند (مدرّس رضوی ØŒ ص 528Ø› فراهانی ØŒ ص 22ØŒ 51Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 4ØŒ ص 458). Ø‌اجی خلیفه آن را به اشتباه تشوق نامه نیز ضبط کرده است (ج 1ØŒ ستون 410ØŒ قس ستون 495). تَنْسُخ /تَنْسوخ (معرّب آن : تَنْسُق Ùˆ تَنْسوق ) واژة ترکی جَغَتایی است ØŒ به معنای چیز(های ) نادر Ùˆ عجیب Ùˆ نیکو Ùˆ ارزشمند. آن را به صورت تانْکْسوق Ùˆ تَنْکْسوق هم نوشته اند (برای آگاهی از نظرهای مختلف در بارة ریشة این واژه ØŒ ضبطهای گوناگون Ùˆ موارد کاربرد آن رجوع کنید به دورفر ØŒ ج 2ØŒ ص 570 Ù€572).

تاریخ تألیف تنسوخ نامه در خود کتاب مذکور نیست ØŒ اما به دلیل اشاره ای در مقدمة یکی از نسخه های آن نتیجه گرفته اند Ú©Ù‡ در زمان Ø‌کومت منکوقاآن Ùˆ به روزگار Ø‌کومت هولاکو بر



ایران ، یعنی بین 654 و 657، تألیف شده است (نصیرالدین طوسی ، مقدمة مدرّس رضوی ، ص سیزده ، سی ونه ؛ دبیرسیاقی ، ص 467).

تنسوخ نامه تا مدتها اثری بدیع پنداشته Ù…ÛŒ شد Ùˆ گمان Ù…ÛŒ رفت Ú©Ù‡ عرائس الجواهر Ùˆ نفایس الاطایب ابوالقاسم عبداللّه بن Ù…Ø‌مد کاشانی (متوفی 700) از روی آن نوشته شده باشد، اما با پیدا شدن جوهرنامة / جواهرنامة نظامی (تألیف در 592 یا 593) از مؤلفی معروف به نیشابوری ØŒ معلوم شد Ú©Ù‡ این کتاب منبع مشترک تنسوخ نامه Ùˆ عرائس الجواهر بوده است (افشار، 1350Ø´ ØŒ ص 35Ø› همو، 2000ØŒ ص 152Ù€153)ØŒ با این تفاوت Ú©Ù‡ کاشانی Ùˆ طوسی هریک اطلاعات Ù…Ø‌Ù„ÛŒ Ùˆ شخصی Ùˆ مصطلØ‌ات زمان خود را بدان افزوده (همو، 1350Ø´ ØŒ ص 40) Ùˆ در تقدم Ùˆ تأخر مطالب تغییراتی داده اند (همان ØŒ ص 37Ø› برای مقایسة نمونه هایی از هرسه کتاب رجوع کنید به همان ØŒ ص 41Ù€ 42Ø› Ù…Ø‌بّی ØŒ ص 166Ù€173). تا پیش از یافته شدن جواهرنامة نظامی ØŒ تنسوخ نامه را دومین اثر مهم در کانی شناسی پس از جماهر ابوریØ‌ان بیرونی Ù…ÛŒ شمردند Ùˆ مبتنی بر شماری از منابع متقدم دورة اسلامی ØŒ مانند آثار جابربن Ø‌یان ØŒ کندی ØŒ Ù…Ø‌مد زکریای رازی ØŒ عُطاردبن Ù…Ø‌مد ( زندگینامة علمی دانشوران ØŒ ذیل «طوسی ») Ùˆ بویژه الجماهر بیرونی ØŒ Ù…ÛŒ دانستند (همانجا؛ نصیرالدین طوسی ØŒ مقدمة مدرّس رضوی ØŒ ص سیزده ). این به رغم تفاوتهای زیاد میان جماهر Ùˆ تنسوخ نامه بوده است Ø› مثلاً، بیرونی مجموعاً 32 مادّة کانی Ùˆ آلی را ذکر کرده Ú©Ù‡ تقریباً نیمی از مطالب نقل شده در تنسوخ نامه است ØŒ اما شرØ‌ Ùˆ تفصیل آن بسیار بیشتر است .

تنسوخ نامه مشتمل است بر مقدمه Ø‌اوی دعا Ùˆ علت نامگذاری Ùˆ معرفی مطالب کتاب ØŒ Ùˆ چهار مقاله Ú©Ù‡ هریک غالباً چندین فصل دارد. در مقالة اول در بارة نقش بخارها Ùˆ پرتو خورشید در تکوّن کانیها سخن رفته ØŒ Ú©Ù‡ کاملاً شبیه به نظریة ابن سینا است ( زندگینامة علمی دانشوران ØŒ همانجا). در همان مقاله مؤلف ØŒ همة رنگها را پدید آمده از سفید Ùˆ سیاه Ù…ÛŒ داند Ùˆ دیگر رنگها در Ø‌دفاصل این دو قرار دارند. در مقالة دوم از 64 مادّة کانی بیش از همه به یاقوت Ùˆ مروارید Ùˆ زمرد Ùˆ الماس Ùˆ لعل پرداخته شده است . مقالة سوم در بارة Ù†Ø‌وة پیدایش Ùˆ شرØ‌ ویژگیهای هفت فلز، چهار همبسته (آلیاژ)ØŒ سه مادّة جانوری Ùˆ سه مادّة گیاهی است . مقالة چهارم اختصاص به عطرها Ùˆ دو «معجون نفیس » Ùˆ جز اینها دارد. هر مقاله معمولاً شامل این اطلاعات در بارة هر مادّه است : انواع ØŒ اَشباه ØŒ عیبها، شیوة جلادادن ØŒ طرز Ù…Ø‌Ú© زدن ØŒ بها، منافع Ùˆ خواص ØŒ Ù…Ø‌Ù„ معدنها، Ùˆ اخبار Ùˆ Ø‌کایات مربوط به آن .

از تنسوخ نامه نسخه های متعددی در بعضی کتابخانه های جهان وجود دارد ( رجوع کنید به نصیرالدین طوسی ، مقدمة مدرّس رضوی ، ص سی ـ سی وهفت ؛ ماتویفسکایا و روزنفلد ،

ج 2، ص 408؛ استوری ، ج 2، بخش 3، ص 449ـ450؛ بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 933؛ فِکرَت ، ص 149؛ افشار

Ùˆ دانش پژوه ØŒ ج 2ØŒ ص 167). نسخة چاپی کتاب به تصØ‌ÛŒØ‌

Ùˆ تØ‌شیة Ù…Ø‌مدتقی مدرّس رضوی در 1348Ø´ در تهران

انتشار یافت .

نیز رجوع کنید به جواهرنامه * ؛ جواهرنامة نظامی *

منابع : آقابزرگ طهرانی Ø› ایرج افشار، « جوهرنامة نظامی مأخذ تنسوخنامه Ùˆ عرایس الجواهر »، یغما ØŒ سال 24ØŒ Ø´ 1 (فروردین 1350)Ø› ایرج افشار Ùˆ Ù…Ø‌مدتقی دانش پژوه ØŒ فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ØŒ ج 2ØŒ تهران 1354Ø´ Ø› Ø‌اجی خلیفه Ø› Ù…Ø‌مد دبیرسیاقی ØŒ فرهنگهای فارسی Ùˆ فرهنگ گونه ها ØŒ تهران 1368Ø´ Ø› ابوالØ‌سن فراهانی ØŒ شرØ‌ مشکلات دیوان انوری ØŒ چاپ مدرّس رضوی ØŒ تهران 1340Ø´ Ø› Ù…Ø‌مد آصف فکرت ØŒ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ØŒ مشهد 1369Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدتقی مدرس رضوی ØŒ اØ‌وال Ùˆ آثار خواجه نصیرالدّین طوسی ØŒ تهران 1370Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد نصیرالدین طوسی ØŒ تنسوخ نامة ایلخانی ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدتقی مدرّس رضوی ØŒ تهران 1363Ø´ Ø›

Iraj Afshar, "[review of] Java ¦her-na ¦me-ye Nez ¤a ¦m  ¦", in Nas ¤  ¦r A l-D  ¦n T ¤u ¦s  ¦: philosophe et savant du XIII e siةcle , actes du colloque tenu ب l'universitإ de Tإhإran (6-9 mars 1997), إtudes rإunies et prإsentإes par N. Pourjavady et Z §. Vesel, Tehran 2000; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York 1981, s.v. " A l-T ¤u ¦s ¦â, Muh ¤ammad ibn Muh ¤ammad" (by Seyyed Hossein Nasr); Gerhard Doerfer, Tدrkische und mongolische Elemente im Neupersischen , Wiesbaden 1963-1975; G. P. Matvievskaya and B. A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ikh trudi ( VIII th- XVII th cent. ), Moscow 1983; Parviz Mohebbi, "La taille et polissage des pierres prإcieuses d'aprةs les traitإs de minإralogie persans", in Nas ¤  ¦r A l-D  ¦n T ¤u ¦s  ¦: philosophe et savant du XIII e siةcle ; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt.3, Leiden 1977.

/ نگار نادری /