responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3938

 

تنزیه الانبیاء (نام کامل آن : تنزیه الانبیاء و الائمه ) ، کتابی به عربی در کلام نوشتة سیدمرتضی علم الهدی * ، دانشمند شیعی (355ـ436). موضوع این کتاب اثبات عصمت پیامبران و امامان است . سیدمرتضی ، معروف به شریف مرتضی ، از پیشگامان تألیف منظم و مدون در حوزة کلام شیعه است و آثار کلامی او از زمان نگارش همواره موردتوجه بوده است . وی برخی کتابهایش را در پاسخ به دیگران نوشته اما سخن بعضی که گفته اند تنزیه الانبیاء پاسخ به تخطئة الانبیاء ابوحامد غزالی (450ـ 505) است ، با توجه به تاریخ وفات وی و ولادت غزالی ، درست نیست ( رجوع کنید به حسینی خوانساری ، ج 4، ص 418).

سیدمرتضی در این کتاب بحثهای راجع به عصمت پیامبران را بتفصیل آورده اما در بحث عصمت امامان ، برای تفصیل مطالب ، به کتاب الشافی فی الامامة خود ارجاع داده است ( رجوع کنید به ص 209، 215، 218، 220ـ221، 239، 245، 279ـ 280). وی رسالة کوتاهی به نام رسالة فی العصمة نیز دارد (آقابزرگ طهرانی ، ج 15، ص 273).

تنزیه الانبیاء شامل مقدمه و دو بخش کلی است : بخش اول در تنزیه انبیا و بخش دوم در تنزیه ائمه . در مقدمه ، آرای مختلف در بارة عصمت پیامبران نقل شده است . به گفتة او حشویه و اصحاب حدیث وقوع گناهان کبیره یا صغیره را از جانب پیامبران روا دانسته اند. امامیه معتقدند که ارتکاب هیچ گناهی ، چه صغیره چه کبیره ، بر پیامبران و امامان ، چه پیش از پیامبری و امامت چه پس از آن ، روا نیست . معتزله فقط انجام دادن گناهان کبیره و صغیره ای را که موجب وهن انبیاست ، چه پیش از پیامبری چه پس از آن ، روا ندانسته اند اما در هر دو حال انجام دادن گناهان صغیره ای را که موجب وهن انبیا نیست ، جایز شمرده اند. معتزله و حشویه در بارة امامان (حاکمان ) معتقد بوده اند که انجام دادن گناهان کبیره و صغیره از جانب آنان ممکن است اما موجب عزل آنان از مقام خود می شود (علم الهدی ، ص 16ـ17).

سیدمرتضی ، پس از نقل آرای مختلف ، آنها را بررسی و نقد کرده است . کتاب به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده است و به نظر می آید برخی پرسشها را پیشتر، متکلمان معتزلی مطرح کرده بوده اند، کسانی همچون نَظّام ( رجوع کنید به همان ، ص 16، 24، 232، 236ـ237، 240، 244، 247ـ 248) و ابومسلم محمدبن بحر اصفهانی ( رجوع کنید به همان ، ص 34، 53، 61، 122، 150) و ابوعلی جُبّائی ( رجوع کنید به همان ، ص 17، 23، 65، 89، 108، 112، 120ـ121، 132، 150). پاره ای دیگر، پرسشهایی است که به نظر سیدمرتضی رسیده که ممکن است پیش بیاید یا پرسشهای کسی است که به درخواست او کتاب را نوشته است ( رجوع کنید به همان ، ص 15).

وی در شرح نظر خود می گوید تمام آنچه از پیامبران دور می دانیم و انجام دادنش را نمی پذیریم ، مستقیم یا غیرمستقیم ، به نشانة صدق (اعجاز) پیامبری بر می گردد. مستقیم به این صورت که نشانة پیامبری حاکی از آن است که خداوند آنان را تصدیق کرده است ، پس باید از گناه کبیره ای چون دروغ بری باشند زیرا تصدیق دروغگو شایستة خداوند نیست . غیرمستقیم به این صورت است که نشانة پیامبری بر وجوب پیروی از پیامبران و تصدیق آنان ــ که غرض از بر انگیختن پیامبران است ــ دلالت دارد، در حالی که امر به پیروی از دروغگو شایسته نیست . در بارة سایر گناهان کبیره نیز اینگونه است ، اما در بارة گناهان کبیرة پیش از پیامبری و گناهان صغیره (چه پیش از پیامبری چه پس از آن ) سیدمرتضی می گوید میان دو کس که یکی چنین گناهانی ندارد و آنکه مرتکب چنین گناهانی شده است و احتمال انجام دادنش بر او می رود، مردم به پیروی از کسی رغبت و اطمینان پیدا می کنند که چنین گناهانی نداشته باشد (ص 18، 23). در بارة امامان نیز می گوید علت حضور امام این است که با وجود او، تا آنجا که امکان دارد، مردم از کارهای ناشایست دور بمانند و به کارهای شایسته نزدیک شوند. پس ، اگر انجام دادن گناهان کبیره را برای امام هم جایز بدانیم ، علت مذکور همچنان باقی خواهد بود و این امام هم محتاج امام دیگری است و این روند به تسلسل می انجامد مگر اینکه به امامی معصوم برسد. چون قول امامان مانند قول پیامبر، حجت است و حق فقط از طریق آنان شناخته می شود، پس حکم آنان در بارة انجام دادن گناهان صغیره (چه پیش از امامت چه پس از آن )، و گناهان کبیرة پیش از امامت ، همان حکم پیامبر است (ص 24ـ 25). چنانکه پیداست سیدمرتضی در استدلال خود هیچ تکیه ای بر علم پیامبران و امامان ندارد و نیز با این نظریه که عصمت آنان به حفظ فرشتگان یا دیگر امدادهای غیبی متکی است به جِد مخالف است زیرا این امور با تکلیف و درد و رنجی که متحمل می شدند ناسازگار است و اگر چنین بود شایستة مدح و ثواب نبودند (ص 91).

سیدمرتضی در دو بخش کتاب ، آیه ها و روایتهایی را که با نظریة عصمت ناسازگارند بررسی و توجیه کرده است . بخش اول در تنزیه پیامبران است (شامل آدم ، نوح ، ابراهیم ، یعقوب ، یوسف ، ایوب ، شعیب ، موسی ، داوود، سلیمان ، یونس ، عیسی علیهم السلام و محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم ) و بخش دوم در تنزیه امامان (شامل امام علی ، امام حسن ، امام حسین ، امام علی بن موسی الرضا و امام عصر علیهم السلام ).

معمولاً سیدمرتضی به یک اِشکال ، پاسخهای متعدد داده که همة پاسخها در یک سطح و قوّت نیستند و در عین حال ، گاه پاسخ کسانی را نقد کرده که با رأی او موافق اند ( رجوع کنید به ص 52 ـ53، 184). وی در تأویل آیه های قرآن از توجیه های گوناگونی استفاده کرده ، که آنها را به این صورت می توان دسته بندی کرد: پاره ای از برداشتهای نادرست ناشی از بی توجهی به مباحث لغت شناسی و اقتضائات زبانی و ویژگیهای زبان عربی است (ص 25ـ26، 28، 32ـ33، 40ـ41، 45، 53، 93، 118ـ119، 169، 181، 186، 195، 198، 203ـ204، 206)؛ برخی تفسیرها با ظاهر آیه ناسازگارند، در حالی که اصل ، ظاهر آیه است و هر گاه در فهم ظاهر آیه شبهه ای پیش آید باید به ادلة قطعی رجوع کرد (ص 58، 86، 101، 184ـ 185، 190)؛ گاه ظاهر آیه ای تاب دو تفسیر مختلف را دارد که یکی سازگار با عصمت انبیاست و دیگری ناسازگار با آن ، در اینجا چون عصمت انبیا با ادلة عقلی ثابت شده ، باید تفسیری را پذیرفت که با عصمت آنان سازگار است (ص 31ـ32، 84، 167ـ 168)؛ برخی اِشکالها بر اثر بی توجهی به شأن نزول ، احوال زمان نزول آیه و نشانه های تاریخی است (ص 182، 188)؛ منظور برخی آیه ها، بر خلاف تصوری که می شود، کسانی غیر از انبیاست (ص 89، 187ـ 188)؛ نسبت دادن هر چه که موجب بیزاری از انبیا و از دست دادن آرامش قلبی نسبت به حضور آنهاست ، مخالف دلیل عقلی است و بنابراین پذیرفتنی نیست (ص 31، 104، 147، 177، 188)؛ برخی اعمالی که به انبیا نسبت داده می شود، گناه به حساب نمی آید بلکه ترک اَوْلی ' (ص 174ـ 175، 181) یا ترک یک کار مستحب است (ص 25ـ26، 80، 150، 160، 181) و خطاب لفظ «ظالم » و مانند آن به انبیا و توبه و استغفار آنان ، به سبب از دست دادن ثوابِ اعمال مستحب و نیز خضوع و خشوع در پیشگاه خداوند است (ص 26ـ27، 113، 144، 159ـ160)؛ پاره ای از اِشکالهای دیگر نیز به سبب بی توجهی به ویژگیهای انسانی انبیا و مسائل مربوط به عرف و اجتماع است (ص 76، 79، 192ـ193)؛ برخی اعمال پیامبران ، به مصلحت و خواست الاهی بوده است که از راه وحی یا الهام از آن آگاه می شدند (ص 30، 42، 96ـ 98، 112ـ113، 149، 156، 179، 191ـ192).

سیدمرتضی در بارة روایتهای ناظر به مسئلة عصمت که با نظر وی ناسازگار است ، می گوید که عصمت انبیا پیش از هر چیز متکی به ادلة عقلی است ، دلالت عقلی از هر دلالت دیگری قویتر است (همان ، ص 36، 46) و آنچه را با دلیل عقلی ثابت شده است نمی توان با یک امر احتمالی انکار کرد (همان ، ص 226)؛ بنابراین ، هر روایتی را که با ادلة عقلی ناسازگار باشد نمی پذیریم (ص 36، 49، 142، 152، 171، 193). این امر در صورتی است که روایتها از نظر سند و راوی محکم باشند وگرنه نمی توان به آنها اعتنا کرد (ص 36ـ37، 102ـ103، 171، 191، 237ـ 238). سیدمرتضی در بارة پاره ای از روایتها که با ظاهر قرآن نیز مخالف اند، می گوید وقتی ظاهر قرآن بر معصیت پیامبران دلالت ندارد، چگونه چنین روایتهایی را می توان پذیرفت ؟ (ص 179). البته اگر روایتهای صحیحی را که به ظاهر مخالف عقل اند بتوان تأویل کرد، باید تأویل کرد (ص 49، 193، 200، 209ـ210، 226) و اگر این کار شدنی نباشد باید آنها را بر وجهی درست توضیح داد (ص 260).

سیدمرتضی ، در پایان کتاب ، وعده داده است که رساله ای جداگانه در بارة مسائل غیبت می نویسد و به نظر می رسد که کتاب المقنع فی الغیبة همان رساله باشد (محیی الدین ، ص 142). با اینکه تنزیه الانبیاء به موضوعی اعتقادی می پردازد، به سبب مسائل نحوی و بلاغی و لغوی ای که در بر دارد ( رجوع کنید به ص 25ـ26، 28، 33، 40، 41، 45، 53، 93، 118ـ 119، 180ـ181، 183ـ184، 195، 198ـ199، 203، 206)، شایسته است که جزو کتابهایِ ادبی نیز به شمار رود.

این کتاب را شیخ محمدبن علی کراجِکی (متوفی 449) تلخیص کرده است (ثقة الاسلام تبریزی ، ج 4، ص 422). نسخة خطی ای که شیخ آقابزرگ داشته ، حاوی تکمله ای بر تنزیه الانبیاء بوده که عبدالوهاب حسینی استرآبادی (اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم ) آن را نوشته است (محیی الدین ، ص 140).

شهاب الدین شافعی رازی (متوفی قرن ششم ) در زَلَّة الانبیاء ، به رد تنزیه الانبیاء شریف مرتضی پرداخته است . نصیرالدین عبدالجلیل قزوینی ، همعصر رازی ، برخی اِشکالهای او را در کتاب بعض مثالب النواصب ، به فارسی ، پاسخ داده است (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 130، ج 4، ص 456). ترجمه ای فارسی از تنزیه الانبیاء به قلم امیر سلمانی رحیمی در 1377 ش در مشهد چاپ شده است .

تنزیه الانبیاء نخستین بار در 1290 در تبریز چاپ سنگی شد، سپس چاپهای متعددی از آن در نجف و بیروت و قم منتشر گردید؛ از آن جمله است : چاپ فاطمه قاضی شعار، زیرنظر علی اکبر غفاری ، که در 1380 ش در تهران منتشر شده و چاپ فارس حسّون کریم که در 1380 ش در قم انتشار یافته است .

تنزیه الانبیاء از قدیمترین کتابهای موجود در بارة عصمت پیامبران است و عنوان آن برای تک نگاریهای مرتبط با این موضوع کاربرد پیدا کرده و از این جهت حائز اهمیت است . برخی از کتابهای دیگری که در این موضوع با همین عنوان نوشته شده اند، عبارت اند از: عصمة الانبیاء ، تألیف فخرالدین رازی (متوفی 606)؛ تنزیه الانبیاء عن تسفیه الاغبیاء ، تألیف جلال الدین سیوطی (متوفی 911)؛ تنزیه المصطفی المختار عمّایثبت من الاخبار و الا´ثار ، تألیف احمد وفائی (متوفی 1086)؛ تنزیه الانبیاء ، تألیف شیخ مصطفی بن حسین بغدادی (بغداد 1323)؛ تنزیه الانبیاء ، تألیف زین العابدین کرمانی (تبریز 1344)؛ التنبیه بالعلوم من البرهان علی تنزیه المعصوم عن السهو و النسیان یا التنبیه بالتنزیه ، تألیف محمدبن حسن حرّعاملی (قم 1401)؛ تنزیه الانبیاء عمّانسب الیهم حُثالة الاغبیاء ، تألیف ابن حِمیَر (بیروت 1411)؛ تنزیه الانبیاء و تأویل مایظهر منه خلافه و الرد علی من یَزعُمُ تَخطِأتهم ، تألیف شیخ محمدباقر استرآبادی به فارسی (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 456، ج 14، ص 205، ج 21، ص 183، ج 24، ص 147، ج 26، ص 223؛ ثقة الاسلام تبریزی ، ج 4، ص 423).

ترجمه ای به اردو از بخش اول تنزیه الانبیاء ، به قلم حسین هندی با عنوان تحفة الاتقیاء ، در هند به چاپ رسیده است . ترجمة اردویی به نام تحفة الانبیاء نیز موجود است که احتمالاً همان کتاب مذکور است (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 408، 422).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) علی بن موسی ثقة الاسلام تبریزی ، مرآة الکتب ، چاپ محمدعلی حائری ، قم ( 1372 ) ـ 1380 ش ؛
(3) احمد حسینی خوانساری ، کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار ، قم 1409ـ 1419؛
(4) علی بن حسین علم الهدی ، تنزیه الانبیاء ، چاپ فاطمه قاضی شعار، تهران 1380 ش ؛
(5) عبدالرزاق محیی الدین ، شخصیت ادبی سیدمرتضی ، ترجمة جواد محدثی ، تهران 1373 ش .

/ حسین خندق آبادی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3938
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست