تمییز ، اصطلاحی در نحو. تمییز مصدر باب تفعیل از مادّة میز ، در لغت به معنای جدا ساختن و کنار گذاشتن بخشی و ترجیح دادن قسمتی بر سایر قسمتهاست (ابن منظور، ذیل «میز»). در نحو، اسم نکرة جامد منصوبی است که برای رفع ابهام از اسم یا نسبت پیش از خود به کار می رود (مُبَرَّد، ج 3، ص 32؛ ابن یعیش ، ج 2، ص 70؛ ابن هشام ، ج 2، ص 461؛ ابن عقیل ، ج 1، ص 663؛ عباس حسن ، ج 2، ص 388ـ389). جزء مبهم را مُمیَّز یا مُبیَّن یا مُفسَّر و جزء رفع کنندة ابهام را تمییز یا مُمیِّز، مُبیِّن یا تبیین ، مُفسِّر یا تفسیر می نامند (مبرّد؛ ابن یعیش ؛ ابن عقیل ، همانجاها). گاه تمییز برای تأکید به کار می رود نه تبیین (ابن هشام ، ج 2، ص 463؛ سیوطی ، ج 1، ص 239)، مانند کلمة شهراً در این آیه : «اِنّ

عِدَّةَالشُّهورِ عِنْدَاللّ'هِ اثْناعَشَرَ شَهْراً...» (تعداد ماهها نزد خداوند دوازده ماه است ؛ توبه : 36). گاه تمییز، مشتق است نه جامد، مانند «للّه دَرُّهُ فارِساً» (ابن هشام ، همانجا) و گاه بنا به ضرورت ، معرفه است نه نکره (همانجا؛ سیوطی ، ج 1، ص 239ـ240).

خلیل بن احمد فَراهیدی (متوفی 175) تعریفی از تمییز به دست نداده و به ذکر چند مثال بسنده کرده و نیز معدود اعداد را جداگانه با عنوان «تفسیر»، منصوب خوانده است ( رجوع کنید به ص 45ـ47). سیبویه (متوفی 177) مباحث راجع به تمییز را، بدون تعریف آن ، ذیل منصوبات آورده است (ج 2، ص 117ـ119). مُبَرَّد (متوفی 285) با نام «تبیین » و «تمییز» به آن اشاره کرده و عامل آن را فعل یا شبه فعل دانسته و در تعریف آن به برخی مباحث اشاره کرده است (ج 3، ص 32ـ 38). زَجّاجی (متوفی 337) به تعریف تمییز پرداخته ( رجوع کنید به ص 242ـ243) و ابن جِنّی (متوفی 392) به حذف و تقدیم تمییز بر ممیَّز اشاره کرده است (ج 2، ص 378، 384).

از آنجا که گاهی تشخیص تمییز از «حال » مشکل به نظر می رسد، نحویان معمولاً وجوه اشتراک و اختلاف آن دو را بیان می دارند ( رجوع کنید به ابن هشام ، ج 2، ص 460ـ463).

تمییز بر اساس ممیَّز خود به تمییز نسبت یا جمله و تمییز مفرد یا ذات تقسیم می شود. ممیَّز در تمییز نسبت ، جمله یا نوعی اِسناد است و تمییز، ابهامی را که ممکن است در اِسناد موجود باشد برطرف می سازد (مبرّد، ج 3، ص 32؛ ابن یعیش ، همانجا؛ عباس حسن ، ج 2، ص 390)، مانند «ماءً» در «فاضَالنَّهْرُ ماءً» (جوی ، پر از آب شد). عامل نصب تمییز نسبت ، فعل یا شبه فعل موجود در ممیَّز است (مبرّد، همانجا؛ ابن عقیل ، ج 1، ص 665). تمییز نسبت از نظر معنی ، غالباً منقول یا محوَّل از فاعل یا مفعول است و از نظر اعراب ، منصوب است (ابن عقیل ، ج 1، ص 664)، مانند «حَصَدْنا الارضَ شَعیراً» (= حَصَدْنا شَعیرَ الارضِ؛ محصول جُوِ زمین را درو کردیم ). هرگاه تمییز برای اسم تفضیل آمده باشد، می توان آن را منقول یا محوَّل از مبتدا دانست (همان ، ج 1، ص 666)، مانند «اخوک اَرْجَحُ مِنْکَ عَقْلاً» (= عَقْلُ اَخیکَ اَرْجَحُ مِنْکَ؛ برادرت از نظر عقلی برتر از توست ).

تمییز مفرد یا ذات برای اسمهای چهارگانة مبهم ، یعنی وزن و کیل و مساحت و عدد، به کار می رود و در واقع جنس یا نوع ممیَّز را بیان می کند (سیبویه ، ج 1، ص 206ـ210، 417، ج 2، ص 118؛ ابن عقیل ، ج 1، ص 664؛ عباس حسن ، ج 2، ص 389). در مقادیر ثلاثه ، یعنی وزن و کیل و مساحت ، می توان تمییز را علاوه بر نصب با اضافه یا با حرف جارّة «مِنْ» مجرور ساخت ( رجوع کنید به سیبویه ، ج 2، ص 117؛ مبرّد، ج 3، ص 37ـ38؛ ابن یعیش ، ج 2، ص 71؛ ابن عقیل ، ج 1، ص 667، 669)، مانند «عِنْدی مِثْقالٌ ذَهَباً» (مثقالی طلا نزد من است ) که به صورت «مِثْقالُ ذَهَبٍ» و

«مِثْقالٌ مِنْ ذَهَبٍ» نیز می آید و در این مورد به سبب مرفوع بودن ممیَّز («مثقال ») می توان تمییز را به عنوان بدل ، تابعِ ممیَّز نیز قرار داد (سیبویه ، همانجا)، مانند «عندی مثقالٌ ذَهَبٌ».

تمییز عدد صریح از جهت اِعراب ، حالتهای مختلف دارد ( رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 206ـ207؛ ابن عقیل ، ج 1، ص 664؛ عباس حسن ، ج 2، ص 392). احکام تمییز در کنایات عددی («کَمْ» و «کَأَیِّنْ» و «کَذا») مفصّل و گوناگون است : «کم » بر دو نوع استفهامی (به معنای «چقدر») و خبری (به معنای «چه بسا») است ( رجوع کنید به عباس حسن ، ج 4، ص 528). تمییز «کم » استفهامی ، مفرد و منصوب است و اگر «کم » پس از یکی از حروف جارّه قرار بگیرد، می توان تمییز آن را علاوه بر نصب ، به حرف جارّة «مِن » ظاهر یا مقدّر، مجرور ساخت (سیبویه ، ج 2، ص 159؛ ابن هشام ، ج 1، ص 185؛ عباس حسن ، ج 4، ص 530)، مانند «کمْ کتاباً قَرَأْتَ؟» (چند کتاب خواندی ؟) یا «اِلی کَمْ کِتابٍ (مِن کِتابٍ) تَحْت'اجُ؟» (به چند کتاب نیازمندی ؟). در صورت وجود قرینه ، حذف تمییز آن نیز جایز است (عباس حسن ، ج 4، ص 531). تمییز «کأیِّنْ» (چه بسا) مفرد و مجرور به حرف جارّة «مِن » است و بندرت منصوب می آید (سیبویه ، ج 2، ص 170ـ171؛ عباس حسن ، ج 4، ص 536)، مانند «وَکأیِّنْ مِنْ دابّةٍ لاتَحْمِلُ رِزْقَها» (عنکبوت :60). تمییز «کذا» مفرد یا جمع و منصوب می آید (سیبویه ، همانجا؛ عباس حسن ، ج 4، ص 538ـ539)، مانند «قَرأتُ کذا و کذا کتاباً».

تمییز از نظر معنی ، حرف جارّة «مِن » بیانیه را در تقدیر دارد. تمییز لفظی که دلالت بر تعجب دارد (به صیغة فعل تعجب یا غیرآن ) غیرمنقول یا غیرمحوَّل است و علاوه بر نصب ، جرّ آن نیز با حرف جارّة «مِن » جایز است (سیبویه ، ج 2، ص 174ـ 175؛ مبرّد، ج 3، ص 35؛ عباس حسن ، ج 2، ص 394ـ 395، 397ـ 398)، مانند «کَفی ' باللّهِ شهیداً»، «کَفی ' باللّهِ مِن شهیدٍ». تعدّد تمییز فقط به وسیلة عطف ممکن است (عباس حسن ، ج 2، ص 393)، مانند «حَصَدْنا الارْضَ شَعیراً و قَمْحاً».

اصطلاح تمییز در طرحهای مختلف دستور زبان فارسی در چند دهة اخیر، با همان تعریفی که در نحو عربی است به کار رفته است ، یعنی «روشن کردن نسبت مبهمی در جمله » (انوری و احمدی گیوی ، ص 120)، اما مصداق آن در نحو عربی ، مفعول دوم به شمار می رود، نظیر «حسن » در جملة «او فرزندش را حسن نامید» (همانجا). آنچه در نحو عربی تمییزِ نسبت نامیده می شود، در دستور زبان فارسی معمولاً قید به شمار می آید، مانند «هو اَرْجَحُ مِنْکَ عَقْلاً» (او از نظر عقلی برتر از توست ).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن جنّی ، الخصائص ، چاپ محمدعلی نجار، ( قاهره 1372ـ1376/ 1952ـ1957 ) ، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) ابن عقیل ، شرح ابن عقیل علی الفیة ابن مالک ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر 1384ـ 1385/ 1964ـ1965؛
(4) ابن منظور؛
(5) ابن هشام ، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ( بی تا. ) ؛
(6) ابن یعیش ، شرح المفصّل ، بیروت : عالم الکتب ( بی تا. ) ؛
(7) حسن انوری و حسن احمدی گیوی ، دستور زبان فارسی 2 ، تهران 1378ش ؛
(8) عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی ، کتاب الجمل فی النحو ، چاپ علی توفیق الحمد، بیروت 1405/1985؛
(9) عمروبن عثمان سیبویه ، کتاب سیبویه ، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، قاهره ?( 1385/ 1966 ) ، چاپ افست بیروت 1411/ 1991؛
(10) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، البهجة المرضیه ، چاپ مصطفی حسینی دشتی ، قم 1363ش ؛
(11) عباس حسن ، النحو الوافی ، قاهره : دارالمعارف ، چاپ افست تهران 1367ش ؛
(12) خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب الجمل فی النحو ، چاپ فخرالدین قباوه ، تهران 1410؛
(13) محمدبن یزید مبرّد، المقتضب ، چاپ محمد عبدالخالق عضیمه ، بیروت ?( 1382/ 1963 ) .

/ سعید نجفی اسداللّهی /