تَمیمی ، محمد بن احمدبن سعید مقدّسی (یا مَقْدِسی )، مکنّا به ابوعبداللّه ، پزشک و داروشناس مشهور سدة چهارم (متوفی پس از 370). از زندگانی وی آگاهی اندکی در دست است . کهنترین گزارش موجود در بارة او از آنِ جمال الدین قفطی / ابن قِفْطی در اِخبار العلماء باَخبارالحکماء است که خلاصة آن در روایت مختصر این کتاب ، موسوم به تاریخ الحکماء (ص 105ـ106؛ نیز رجوع کنید به ترجمة فارسی ، ص 148ـ 149)، آمده است . ابن ابی اُصَیبِعه (ج 2، ص 87 ـ89)، افزون بر نقل همه یا دست کم بخش عمدة گزارش اصلی قفطی ، نکاتی نیز از مآخذ دیگری ذکر کرده است . صَفَدی (ج 2، ص 81 ـ82) تنها به نقل خلاصة گزارش قفطی اکتفا و ابن فضل اللّه عُمَری (سفر نهم ، ص 333ـ 335) نیز فقط نوشتة ابن ابی اصیبعه (شامل گزارش قفطی ) را روایت کرده است .

از گزارش قفطی بر می آید که سعید، نیای تمیمی ، پزشک و همنشین ابن واضح یعقوبی (مؤلف کتاب مشهور تاریخ یعقوبی )، بوده است (نیز رجوع کنید به ابن ابی اصیبعه ، ج 2، ص 87؛ قس قفطی ، ترجمة فارسی ، ص 148). تمیمی در مادّة البقاء ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) ترکیب داروهای بسیاری را مستقیماً یا به واسطة نیای خود، از یعقوبی نقل کرده است (مثلاً رجوع کنید به ص 268ـ269، 273، 282). محمد تمیمی در بیت المقدّس زاده شد و در این شهر نزد راهبی فاضل به نام زکریا بن ثوابه ( کذا ) ، که در داروسازی و در شاخه هایی از علوم حِکْمی دست داشت ، به آموختن این علوم پرداخت . تمیمی از فراگیریِ ترکیبِ دارویی از این راهب در قُدس (= بیت المقدّس ) سخن گفته (ص 595) و به شخصی به نام ابوالفتح المُتَطَبِّب نیز با عنوان «شیخُنا» اشاره کرده است (ص 509). او برای ادامة آموختن پزشکی و داروسازی به شهرهای دیگری نیز سفر کرد تا اینکه در این دو رشته و بویژه در داروسازی حاذق شد. سپس به خدمت حسن بن عبیداللّه طُغْجْ (312ـ371)، امیر اخشیدی رَمْلَه ، در آمد و با ساخت داروهای بسیار و بویژه دارویی دودزا برای رفع وبا (برای نمونه ای از آنها رجوع کنید به تمیمی ، ص 266) این فرمانروا را در اندک مدتی شیفتة خود ساخت . سپس به مصر رفت و به خدمت یعقوب بن کِلّس /ابن کِلّس (متوفی 380)، وزیر مُعِزّ و عزیزِ فاطمی ، در آمد و مادّة البقاء را برای او نوشت . در مصر با پزشکان مصری و پزشکانی که همراه معزّ از مغرب به آنجا آمده بودند و با دیگر پزشکان مغربی که پیش از آن در مصر مقیم شده بودند، مناظره و مباحثه داشت . تمیمی تا پایان عمر در مصر زیست و دست کم تا 370 قمری زنده بود (قفطی ، ص 106؛ ترجمة فارسی ، ص 148ـ 149؛ ابن ابی اصیبعه ، ج 2، ص 88 ـ 89).

آنچه در مآخذ مذکور آمده همه حکایت می کند که شهرت تمیمی بیشتر به عنوان داروشناس و داروساز بوده است . به گفتة قفطی و تأکید دیگر مورخان ، تمیمی ترکیبهایی را که در آثار پزشکان پیشین برای «تریاق فاروق » ( رجوع کنید به پادزهر * )، و احتمالاً بعض تریاقهای مشهور دیگر، یاد کرده شده بود آزمود تا بهترین ترکیب را برای هر کدام به دست آورد؛ مثلاً، چند داروی «مُفرد» (ساده ) بر ترکیب تریاق فاروق افزود. در مادّة البقاء به ترکیب این تریاق ، به وجهی که خود اصلاح کرده ، اشاره می کند (ص 493ـ 498)؛ لذا همة پزشکان بعدی او را کامل کنندة ترکیب این تریاق می دانستند (قفطی ، همانجا؛ ابن ابی اصیبعه ، ج 2، ص 87). گویا وی در زمینة تشخیص ، پیشگیری و درمان



بیماریهای همه گیر نیز مهارتی خاص داشته و چه پیش از مسافرت به مصر و چه در مصر، آثاری در این باره از خود به جای گذاشته بوده است . در بارة اخلاق علمی پسندیدة او نیز اشاراتی در مآخذ دیده می شود. مثلاً، نوشته اند که وی همیشه در مباحثه انصاف را رعایت می نمود و هرگز سخن کسی را بی دلیلی روشن رد نمی کرد (قفطی ، همانجا؛ ابن ابی اصیبعه ، ج 2، ص 88 ـ 89).

استنادهای دقیق تمیمی به مآخذ خود، افزون بر حکایت از امانت علمی او، گهگاه اطلاعات تاریخی جالبی در بر دارد. مثلاً، وی در مادّة البقاء (ص 583) از «سفوفی » (دارویی که به صورت آرد در آمده است ) که اسحاق بن عمران برای احمدبن طولون ساخته بود، یاد می کند، در حالی که در هیچیک از منابع تاریخی ذکری از حضور اسحاق بن عمران (متوفی 279) در دربار احمدبن طولون (متوفی 270) نرفته ، و تنها ابن فضل اللّه عُمَری (سفر نهم ، ص 307) به حضور این پزشک در مصر اشاره کرده است ؛
لذا همین اشارة کوتاه اما دقیق تمیمی برای کمک به روشن شدن سیر زندگی اسحاق بن عمران بسیار مهم است .

گفتنی است که در یکی از نسخه های خطی کتابخانة اسکوریال (ش 887 جدید، 882 قدیم ) از شخصی به نام محمد تمیمی ذکری رفته ، که سارتون (ج 1، ص 679) بی هیچ دلیلی گمان کرده شاید همان محمدبن احمد تمیمی باشد. کازیری ، فهرست نگار این کتابخانه ، در یک بررسی سطحی این نسخه را پرسشنامه ای برای آزمودن صلاحیت داوطلبان عنوان پزشکی (یعنی در شمار آثاری چون محنة الاطباء و امتحان الاطباء )، و مؤلف آن را ابوجعفر احمد بن عیسی حسینی ( کذا ) دانسته است . اما لوکلر (ج 1، ص 549 ـ551) پس از بررسی این دست نویس ، نادرستی برداشت کازیری را آشکار کرده است .

آثار موجود: 1) مادّة البقاء باصلاح فَساد الهواء و التحرّز من ضرر الاوباء ، در ده مقاله . تمیمی در این کتاب از تأثیر شرایط اقلیمی و تعفن هوا بر انتشار بیماریهای همه گیر (بویژه وبا) و چگونگی پیشگیری و درمان آنها سخن گفته است . در مقدمة این کتاب تأکید کرده که پیش از او تنها بقراط * در دو کتاب الاهویة و البُلدان و المیاه و أفیذیمیا ( ابیذیمیا )، به این مسائل پرداخته است (ص 83 ـ84). عبداللطیف بغدادی این کتاب را تلخیص کرده است (ابن ابی اصیبعه ، ج 2، ص 211). موضوعات مقالات ده گانة مادّة البقاء به اختصار چنین است : 1) نظریات بقراط ، ارسطو، اَهْرُن القِسّ (اهرن اسکندرانی ) در بارة تغییرات فصلی و تأثیر آنها بر بیماریهای همه گیر و نیز تفاوت اینگونه بیماریها با دیگر بیماریها؛
2) فساد هوا در زمانها و مکانهای مختلف ؛
3) توصیه های بهداشتی در مواقع فساد هوا و ذکر بعضی داروهای مفید برای حفظ تندرستی ؛
4) بخورهای مفید برای رفع فساد هوا به شیوة حَرّانیان قدیم (این مطالب غالباً آمیخته به خرافات ، عمدتاً از رسالة اعمال الابخرة المصلحة لفساد الهواء کِنْدی نقل شده است ؛
ص 85، 165، 177)، و نیز شیوة سالم نگه داشتن آب و اصلاح آب فاسد؛
5) در بارة داروهای هندی (بر اساس بخش سی و پنجم مقالة آخر فردوس الحکمة علی بن سَهل طبری ، اقراباذین کِنْدی و یوحنابن ماسویه ؛
ص 199ـ200، 206، 209، 213ـ220، 231ـ234) و بعض نوشیدنیهای سُکرآور؛
6) اصلاح هوا و تقویت افراد سالم با بهره گیری از مواد خوشبوکننده و بویژه نوع خاصی از آنها به نام «بَرمَکیّات » (ص 270ـ272)، تأثیر (روانی ) آواز و موسیقی در میزان ابتلا به بیماریهای همه گیر؛
7) تأثیر اندوه و افسردگی در «بیماریهای وهمی » (روانی ؟) و روش درمان آنها، و سببهای دیدن «رؤیای صادقه »؛
8) در بارة علل آبله ، حصبه ، ماشَرا (آماس خونی ) و درمان آنها. تمیمی در این باب ، گرچه از رسالة الجُدَری و الحصبة رازی بهرة بسیار برده (ص 340ـ341، 347ـ354)، (هم در این باب و هم در باب بعدی ) از آن انتقاد نیز کرده و گاه سخن اسحاق بن سلیمان اسرائیلی را بر نظر رازی ترجیح داده است (ص 351)؛
9) داروهای مرکّبی که برای درمان یا پیشگیری بیماریهای همه گیر و نیز بیماریهایی چون مالیخولیا، سودمند است ؛
10) شرح 46 دارو از داروهایی که در کتاب الادویة المفردة جالینوس چنانکه باید شناسانده نشده اند، با استناد به شرح حُنَین بن اسحاق .

2) المرشد فی جواهر الاغذیة و قُوی المفردات من الادویة ، در دو «غرض » (= بخش ). از مهمترین آثار تمیمی است اما تاریخ نگارانی چون قفطی و ابن ابی اصیبعه از آن یاد نکرده اند؛
ولی ابن بیطار در الجامع دست کم در بارة 31 داروی مفرد، سخنان تمیمی در المرشد را نقل کرده است . متأسفانه اکنون تنها مقالة اولِ «غرضِ» نخست در بارة مواد غذایی و انواع آنها، و مقالات چهارم و یازدهم تا چهاردهم «غرض » دوم این کتاب در دست است . موضوعات مقاله های باقی ماندة غرض دوم چنین است : مقالة چهارم در بارة ریشه های اصلی و فرعی گیاهان («الاصول و العروق »)، دست نویسی از این مقاله در انستیتوی خاورشناسی پترزبورگ هست (اولمان ، 1970، ص 245؛
سزگین ، ج 3، ص 318). مقالة یازدهم در بارة «مَنّ * »ها و قیرهاست و نیز در بارة مواد شیرین (مثلاً، عسل )، از جمله «مَنّ» را رطوبت یا شبنمی می داند که از آسمان فرو می آید، بخش قیرها مشتمل است بر شرحی در بارة مومیا، قطران ، قَفْر الیهود و



مانند اینها. مقالة دوازدهم به بحث در بارة خاکها و املاح ، و از جمله خاکها به «جُوزْ جُندم » ( ! ) ، اختصاص دارد. در دو مقالة سیزدهم و چهاردهم بترتیب در بارة فلزات و سنگها بحث کرده است . در مبحث سنگها به کتاب الاحجار معاصر خود، ابن جَزّار، نیز استناد کرده است (لوکلر، ج 1، ص 390ـ391). تمیمی هر دارو را به طور کامل وصف می کند. نخست از رویشگاه گیاهان (یا معدن کانیها و فلزات ) و انواع هر دارو و سپس از طبع ، درجه و خواص طبی آنها سخن می گوید. از چهار مقالة اخیر دست نویسی در کتابخانة ملی پاریس موجود است (سزگین ، همانجا؛
نیز رجوع کنید به اولمان ، 1970، ص 269ـ270، که خلاصة تحقیقات لوکلر را بی ذکر نام او آورده است ). بیشتر این مطالب ، بویژه آنچه به بیت المقدّس و شام مربوط می شود، حاصل پژوهشهای شخصی تمیمی است ، زیرا آنچه ابن بیطار در بارة رویشگاه و نامهای محلی بعض گیاهان دارویی نواحی مختلف شام و بویژه بیت المقدّس از تمیمی نقل کرده بسیار دقیق است (مثلاً رجوع کنید به ابن بیطار، ج 2، ص 20). تمیمی در المرشد بیش از همه به جالینوس استناد کرده ، و چون وی در وصف مشخصات ظاهری گیاه ـ داروها غالباً به مشاهدات خود تکیه داشته ، از دیوسکوریدس کمتر نقل کرده است . وی به کُناش پائولوس آیگینایی (بولس اجانیطی * )، کتاب أبدال الادویة المفردة بدیغورس * (که ترجمة عربی آن در اواخر سدة سوم رواج یافت )، آثار ابن جزّار * (کتاب الاحجار و احتمالاً الاءعتماد فی الادویة المفردة ) و اسحاق بن سلیمان اسرائیلی * (احتمالاً کتاب الاغذیة و الادویة ) نیز استناد کرده است (اولمان ، 1970، ص 270). در مورد برخی از داروها، از جمله «حجر عراقی »، مأخذ تمیمی کتاب الاحجار منسوب به هِرمِس * بوده است (ابن بیطار، ج 2، ص 10ـ11؛
اولمان ، 1972، ص 112).

3) منافع خواص القرآن ، که نسخه های متعددی از آن در کتابخانه های مختلف ــ استانبول ، دمشق ، رباط ، برلین ، لندن و جز اینها ــ موجود است (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 727؛
سزگین ، همانجا).

آثار دیگر. به گفتة قفطی (همانجا)، تمیمی چندین اثر در بارة تریاق دارد. ابن ابی اصیبعه (ج 2، ص 89) این آثار را نیز به تمیمی نسبت داده است : 1) رسالة فی صنعة التریاق الفاروق و التنبیه علی ما یُغلط فیه من ادویته ...، که برای فرزند خود نوشته است . موضوع آن ، چنانکه از عنوان طولانیش برمی آید، چگونگی ساخت تریاق فاروق ، ذکر خطاهایی که در ترکیب این تریاق راه یافته ، توصیف گیاهان به کار رفته در آن ، هنگام گردآوری این گیاهان و چگونگی آمیختن اینها با یکدیگر، و

یادکرد سودها و چگونگی کاربرد آن تریاق است . 2) کتاب فی التریاق ، که با رسالة پیشین فرق دارد. تمیمی در اینجا بحث پیشین خود در بارة تریاق فاروق را کامل کرده و منافع دیگر آن را نیز برشمرده است . 3) کتاب مختصر فی التریاق . 4) مقالة فی ماهیة الرَّمَد و أسبابه و علاجه ، در چیستی ، علتها و درمان چشم درد چرکین . 5) کتاب الفحص و الاءخبار .

---

منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ امرؤالقیس بن طحان ( آوگوست مولر ) ، کونیگسبرگ و قاهره 1299/1882، چاپ افست انگلستان 1972؛
(2) ابن بیطار؛
(3) ابن فضل اللّه عمری ، مسالک الابصار فی ممالک الامصار ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیة استانبول ، مجموعة ایاصوفیا، سفر نهم ، ش 3422، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1408/1988؛
(4) محمدبن احمد تمیمی ، مادّة البقاء فی اصلاح فسادالهواء و التحرز من ضرر الاوباء ، چاپ یحیی شعار، قاهره 1999؛
(5) حاجی خلیفه ؛
(6) صفدی ؛
(7) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(8) همان ، ترجمة فارسی از قرن یازدهم هجری ، چاپ بهین دارائی ، تهران 1347 ش ؛


(9) Lucien Leclerc, Histoire de la mإdecine arabe , Paris 1876;
(10) George Sarton, Introduction to the history of science , vol.1, Baltimore 1927;
(11) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol. 3: Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca. 430 H. , Leiden 1970;
(12) Manfred Ullmann, Die Medizin im Islam , Leiden 1970;
(13) idem, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam , Leiden 1972.

/ یونس کرامتی /