تَمیمَ الدّاری ، صحابی مشهور، اهل فلسطین . نام او تمیم بن أوس بن خارجه و کنیة وی ابورقیه است . اصل او را از بَنودار، از فرزندان داربن هانی از قبیلة لَخْم و اصالتاً عرب دانسته اند؛ اما نام وی جزو جنگجویان «عجم » شرکت کننده در جنگ بدر نیز ذکر شده است . در بیان نسبت وی برخی معتقدند که «دار» از «دیر» گرفته شده ، زیرا تمیم قبل از مسلمان شدن در دیر بسیار عبادت می کرده است (ابن اثیر، ج 1، ص 256؛ مامقانی ، ج 1، بخش 2، ص 186؛ بلاذری ، ص 638؛ نووی ، قسم 1، جزء 1، ص 138). تمیم الدّاری و برادرش از دورة پیش از اسلام برای تجارت به مکه آمد و شد داشتند، اما پس از هجرتِ پیامبراکرم مرکز تجارت خود را به مدینه منتقل کردند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).

در شأن نزول آیات 106ـ 108 سورة مائده آمده است که تمیم و برادرش نعیم ــ که هر دو مسیحی بودند (طبرسی ، ج 3، ص 395 قِس مجلسی ، ج 90، ص 75) ــ در سفری تجاری با بُدیل بن ابی ماریة مسلمان همراه شدند و در راه با مرگ بدیل به وصیت او خیانت کرده ، ظرف گران قیمتی را از اموال او برداشتند. پس از رسیدن به مدینه و با شکایت وارثانِ بدیل برای داوری نزد پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم رفتند. بر اثر داوری صادقانة پیامبر، تمیم و برادرش توبه کردند. آورده اند که تمیم در سال نهم هجرت در مدینه اسلام آورد اما بقیة خانوادة او مسیحی باقی ماندند (ترمذی ، ج 5، ص 259؛ طبرسی ، ج 3، ص 395ـ400؛ ابن عبدالبرّ، ج 1، ص 193؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا).

گفته اند که پس از جنگ خیبر تمیم الدّاری در رأس چند تن از افراد خانوادة خود نزد پیامبراکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم رفت و پیامبر بخشی از قلعة خیبر را به ایشان واگذار کرد. این واقعه را پس از واقعة تبوک نیز ذکر کرده اند. همچنین آمده است که تمیم از پیامبر اکرم درخواست کرد که قریة عَینون و حَبرون الخلیل /حَبری را در بیت المقدّس به ایشان واگذار کند تا او و خانواده اش در آن جا زندگی کنند و پیامبر پذیرفت ، هرچند که فلسطین هنوز از آنِ بیزانس (روم شرقی ) بود. این امر از این جهت که اولین اشاره به یک اقطاع * رسمی است ، دارای اهمیت است و مبیّن پیش بینی پیامبراکرم نیز هست (ابن هشام ، ج 2، ص 813؛ ابن سعد، ج 1، قسم 2، ص 21ـ22؛ یاقوت حموی ، ذیل «حبرون »؛ د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ). مؤلفان مقالة تمیم الدّاری در د. اسلام (چاپ اول و دوم ، همانجاها) شخصیت تمیم را اسطوره ای دانسته اند. به نظر ایشان ، بنا به گزارشهای موجود در منابع اسلامی ، سند اقطاع پیامبر اکرم به تمیم متعلق به دوره های بعدی است که فرزندان تمیم برای مشروعیت بخشیدن به تملک نواحی مذکور جعل کرده اند (برای آگاهی بیشتر و نیز نقد آرای این مؤلفان رجوع کنید به دائرة المعارف الاسلامیة ، ذیل مادّه ، تعلیقة احمدمحمد شاکر).

برخی همچون بلاذری (ص 176) و یاقوت حموی (همانجا) غیر از دو قریة مذکور، قریة مرطوم و بیت ابراهیم را نیز جزو آن اقطاع می دانند که کسانی چون علی بن ابی طالب علیه السلام ، عمر، عثمان ، ابوبکر، عباس بن عبدالمطلب و جَهْم بن قیس شاهد آن بودند و آن را ثبت کردند. حتی ذکر شده که دستنوشتة حضرت علی در اقطاع حِبْرون و عینون به خط کوفی موجود است . پس از آن اقطاع ، تمیم همچنان در مدینه ماند و در برخی غزوات همراه پیامبر شرکت کرد، بعد از قتل عثمان (18 ذیحجّة 35) به شام بازگشت و در قریه ای که به وی داده شده بود، ساکن و امیر آن جا شد؛
به این ترتیب نام وی در شمار اصحاب حضرت علی علیه السلام ذکر نشده است (ابن سعد، ج 7، قسم 2، ص 129ـ130؛
ابن عساکر، ج 11، ص 65ـ 68؛
تستری ، ج 2، ص 422؛
د. اسلام ، چاپ اول ، همانجا).

در زمان گسترش فتوحات اسلامی نیز این زمین در دست خانوادة تمیم باقی ماند و امروزه هم نگهدارندگان حرم الخلیل خود را وارث تمیم الدّاری می دانند (قلقشندی ، ج 13، ص 122؛
د. اسلام ، چاپ اول ، همانجا؛
نیز رجوع کنید به کوک ، ص 26ـ27).

تمیم آشنا به فن وعظ و خطابه بوده ( د. اسلام ، چاپ اول ، همانجا) و اولین راوی قصص دینی در مسجد بوده که از عمربن خطاب اجازه داشته است (عسکری ، ص 266؛
ابن حنبل ، ج 3، ص 499؛
ابن جوزی ، ص 22). او را راوی قصة دجّال * و جسّاسه دانسته اند و حتی برخی معتقدند که پیامبر این داستان را از تمیم شنید، در حالی که پیامبر اکرم آن را قبل از شنیدن از تمیم برای اصحاب نقل کرده بود (ابن اثیر، همانجا؛
خواندمیر، ج 4، ص 678؛
مجلسی ، ج 18، ص 92؛
تستری ، همانجا). همچنین تمیم را اولین کسی معرفی کرده اند که در مسجد نبوی منبر ساخت و در آن چراغ بر افروخت (ابوداوود، ج 1، ص 243؛
عسکری ، ص 168ـ169). دلاویدا، مؤلف مقالة تمیم الدّاری در د. اسلام (چاپ اول ، همانجا) تأکید دارد ساختن منبر در عالم اسلام به تأسی از سنّت مسیحی بوده و تمیم در آشنا ساختن مسلمانان با این قبیل امور مسیحی بسیار مؤثر بوده است ، اما احمدمحمد شاکر بتفصیل ادعای دالّ بر نقش تمیم در انتقال عادات و سنّتهای مسیحی و نیز روایت داستان مذکور را نقد کرده است ( دائرة المعارف الاسلامیة ، همانجا).

ابن سعد (ج 2، قسم 2، ص 113)، تمیم را یکی از گردآورندگان قرآن دانسته است .

بعد از مرگ پیامبر اکرم از زندگی تمیم چیزی نمی دانیم . وی از پیامبر اکرم حدیث نقل کرده است و افرادی همچون ابن عباس ، عبداللّه بن موهب ، عطاءبن یزید لیثی و انس بن مالک از تمیم حدیث روایت کرده اند؛
بخاری و مسلم نیز از او هجده حدیث روایت کرده اند (ابن حنبل ، ج 4، ص 102ـ103؛
ذهبی ، ج 2، ص 442ـ443؛
برای آگاهی از مجموع احادیث نقل شده از تمیم الدّاری رجوع کنید به شُرّاب ، ص 266ـ293).

وفات وی را، بنا بر تاریخی که بر روی قبر او ذکر شده ، در سال چهلم هجرت دانسته اند، اما احتمالاً وفات او پیش از این بوده است . محل قبر او را در بیت جبرین * یا بلاطه ذکر کرده اند (ذهبی ، ج 2، ص 448؛
ابن حجر عسقلانی ، ج 1، ص 184؛
د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا؛
قس حمداللّه مستوفی ، ص 221). کتاب تحفة الساری الی زیارة تمیم الداری تألیف احمد موصلی (متوفی 870؛
بغدادی ، ج 1، ستون 132) و حکایة تمیم الداری الانصاری به فارسی در بارة زندگی تمیم نوشته شده است ، کتاب اخیر به اردو هم ترجمه و در هند چاپ شده است (آقابزرگ طهرانی ، ج 7، ص 52، ج 17، ص 92).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة ، چاپ محمدابراهیم بنا و محمداحمد عاشور، قاهره 1970ـ1973؛
(3) ابن جوزی ، کتاب القُصّاص و المذکّرین ، چاپ مارلین سوارتز، بیروت 1971؛
(4) ابن حجر عسقلانی ؛
(5) ابن حنبل ، مسندالامام احمدبن حنبل ، ( قاهره ) 1313، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) ابن سعد؛
(7) ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب ، چاپ علی محمد بجاوی ، بیروت 1412/1992؛


(8) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق ، چاپ علی شیری ، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ 2000؛
(9) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ سهیل زکار، بیروت 1412/1992؛
(10) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود ، چاپ سعید محمد لحام ، بیروت 1410/1990؛
(11) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(12) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، چاپ عبداللّه انیس طبّاع و عمر انیس طبّاع ، بیروت 1407/1987؛
(13) محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، استانبول 1401/1981؛
(14) تستری ؛
(15) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛
(16) خواندمیر؛
(17) دائرة المعارف الاسلامیة ، قاهره : دارالشعب ، ?( 1969 ) ، ذیل «تمیم الدّاری . تعلیقه » (از احمدمحمد شاکر)؛
(18) ذهبی ؛
(19) محمد محمدحسن شرّاب ، تمیم بن أوس الداری ، دمشق 1410/1990؛
(20) طبرسی ؛
(21) حسن بن عبداللّه عسکری ، الاوائل ، چاپ عبدالرزاق غالب مهدی ، بیروت 1417/1997؛
(22) قلقشندی ؛
(23) عبداللّه مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ1352؛
(24) مجلسی ؛
(25) یحیی بن شرف نووی ، تهذیب الاسماء واللغات ، مصر ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران : مکتبة الاسدی ( بی تا. ) ؛
(26) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، بیروت 1995؛


(27) David Cook, "Tam ¦ â m al-Da ¦ r ¦ â ", Bulletin of the School of Oriental and African Studies , vol. 61, pt.1 (Feb. 1998);
(28) EI 1 , s.v. "Tam ¦ â m A l-Da ¦ r ¦ â " (by G. Levi Della Vida);
(29) EI 2 , s.v. "Tam ¦ â m A l-Da ¦ r ¦ â " (by M. Lecker).

/ لیلی کریمیان و لیلا هوشنگی /