responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3889

 

تمهیدالقواعد(1) ، کتابی در عرفان نظری به عربی ، اثر صائن الدین علی بن محمد تُرکة اصفهانی ، حکیم و عارف قرن هشتم و نهم . نام کامل آن کتاب التمهید فی شرح رسالة قواعدالتوحید است (ترکة اصفهانی ، ص 11). این کتاب شرح قواعدالتوحید ابوحامد صدرالدین محمد ترکة اصفهانی ، حکیم و عارف سدة هفتم و هشتم و جد شارح ، است ( رجوع کنید به ترکة اصفهانی * ، خاندان ). تاریخ نگارش این اثر در نسخة چاپ شدة آن نیامده ، اما در گزارشهایی که از مجموعه رسائل خطی صائن الدین در دست است (دانش پژوه ، ص 310ـ311؛ مدرس موسوی ، ص 117)، در زیر تمهیدالقواعد عبارت «دوشنبه 830 در شیراز» آمده که احتمالاً تاریخ کتابت آن است .

تمهیدالقواعد با حمد خدا و سلام به پیامبر اکرم و آل و اصحاب او شروع می شود. این کتاب فاقد هرگونه فصل بندی است و چون همراه با متن کامل قواعدالتوحید به دست ما رسیده ، تنها نشانة تشخیص آن از متن این است که در هر موضوعی متن با ذکر کلمة «قال » و سپس شرح آن با ذکر واژة «اقول » آمده است .

صائن الدین نظرگاه عرفانی خود را در بارة توحید از نظرگاه عقل گرایانِ طرفدار حجت و برهانِ صرف جدا می کند. به اعتقاد وی (ص 4ـ 5)، مسئلة توحید را بدانگونه که اهل کشف و شهود درک کرده اند، عقل گرایانِ درگیر حجت و برهان درک نکرده اند، مگر کسانی از آنان که هم دارای مرتبة استدلال عقلی باشند هم واجد مرتبة شهود ذوقی (ص 6ـ7).

صائن الدین موضوع علم الاهیِ عرفان را وجود مطلق می داند. زیرا لفظ وجود به لحاظ حیطه و شمول ، عامترین معنا و از جهت امکان درک ، معروفترین تصور و به لحاظ تعقل و حصول ، قدیمترین معقول و محصول ذهن است (ص 18ـ19). وی یادآوری می کند که اعتبار وجود به عنوان موضوع مابعدالطبیعه با اعتبار آن به عنوان موضوع عرفان فرق دارد (ص 14ـ17).

مؤلف ، بعد از بحث اجمالی در بارة مبادی تصوری و تصدیقی عرفان و مسائل آن ، به معانی برخی واژه های متداول و مشترک در عرف حکیمان مشائی و عارفان ، مانند واژة وجود، پرداخته است . به اعتقاد وی ، وجود نزد فیلسوفان مشائی ، امری زائد بر ماهیات است و نسبت ماهیات با وجود مانند نسبت اجسام با مکان است (ص 26ـ27)، اما نزد عارفان ، وجود امری زائد بر ماهیات و موجودات نیست ، بلکه موجودات ، مظاهر و تجلیات متنوع یک حقیقت واحد (وجود مطلق ) هستند که به اعتبار اضافاتی که در ذهن پیدا می کنند، از یکدیگر متمایز می گردند (ص 32). صائن الدین عقیدة خود را با نقل مطلبی از انشاءالدوائر ابن عربی (متوفی 638) و اظهار شگفتی از استدلال شیخ اشراق (سهروردی ، متوفی 587) بر اعتباری بودن وجود، تقویت و تثبیت می کند (ص 32ـ33). وی بعد از بحثی گذرا در خصوص معنای واژة کَون ، معانی وحدت ، فَرق وحدت و کثرت ، حقیقی بودن وحدت و اعتباری بودن کثرت (ص 34ـ47)، با نقل اولین مطلب قواعدالتوحید ــ که توحید در مذهب عارفان از مسائل دشوار است و افکار عالمانِ اهلِ جدل (متکلمان ) و فاضلانِ اهلِ بحث (حکیمان مشائی ) از درک آن ناتوان است ــ شرح خود را آغاز می کند (ص 48).

اولین بحث مهم تمهیدالقواعد ، اشتراک معنوی وجود است . صدرالدین حکم به اشتراک معنوی وجود داده و صائن الدین در سبب اینکه چرا اولین حکم کتاب ، حکم به اشتراک معنوی وجود است ، گفته است که از این حکم می توان به عنوان واسطه برای اقامة برهان بر احکام دیگر، مانند حکم به وجوب و وحدت وجود، استفاده کرد. صائن الدین برای اثبات اشتراک معنوی وجود، مطالب برخی کتابهای فلسفی مؤلف را نقل کرده و برهانی نیز آورده است (ص 55؛ برای تقریر این برهان رجوع کنید به جوادی آملی ، ص 251).

مسئلة حقیقی بودن وجود بحث بعدی کتاب است ، چون با اعتباری بودن وجود، سخن گفتن از وحدت وجود بی معنا می گردد؛ ازینرو، شارح به تبعِ مؤلف ــ که در کتابهای دیگر خود، مانند الاعتمادالکبیر و الحکمة المنیعة و الحکمة الرشیدیّة ، برای حقیقی بودن وجود برهان آورده و قول شیخ اشراق را در بارة اعتباری بودن وجود باطل دانسته ــ حقیقی بودن وجود را به اثبات می رساند (ص 56ـ57).

سپس وجوب حقیقت وجود مطرح می شود. صائن الدین ، بعد از نقل و بسط استدلال صدرالدین در بارة وجوب ذاتی حقیقت وجود، پنج دلیل دیگر برای اثبات آن می آورد و به اشکالها پاسخ می دهد (ص 60ـ63). وی می گوید که آن حقیقت مقید به هیچ قیدی ، حتی قید اطلاق ، نیست (ص 64ـ65؛ نیز رجوع کنید به جوادی آملی ، ص 271ـ274). در ادامه ، کلی بودن و صدقِ طبیعتِ واجب بر افراد کثیر، رد می شود، خواه مانند کلی حقیقی دارای افراد حقیقی باشد، و خواه مانند کلی فرضی افراد اعتباری ذهنی داشته باشد و برهان نقضی مشائیان در این باره نقل و نقد می گردد (ترکة اصفهانی ، ص 71ـ74). بحث به اینجا منتهی می شود که چگونه تحقق افراد برای طبیعت واجب ، محال است در حالی که آن طبیعت متشخص و متعین است (ص 74). بنابراین ، مسئلة چگونگی تعین طبیعت واجب پیش می آید که مؤلف و شارح از دیدگاه خود به بیان رمز متعین بودن طبیعت واجب و صورتهای چهارگانة تعین می پردازند (ص 87 ـ 95).

بعد از ذکر برهان اهل عرفان بر وجوب وجود مطلق و طرح و نقد اشکالهای حکیمان مشائی (ص 95ـ109)، بحث هویت مطلق وجود واجب و کیفیت نشئت گرفتن اسمای حسنی ' از آن بیان می شود و شارح با استناد به سخنی منسوب به امام صادق علیه السلام ، که «جمعِ بدون تفرقه ، زندقه ، و تفرقة بدون جمع ، تعطیل و جمع بین این دو توحید است »، به شرح دیدگاه مؤلف می پردازد (ص 115ـ116).

علم واجب به ذات خود، علم او به صفات لازمة ذات و به آنچه صفات مستلزم آن است ، در فصل بعدی مطرح می گردد و آرای مشائیان در بارة علم واجب به ذات خود و به غیر نقل و نقد می شود (ص 133ـ137). در ادامه ، بحث فیض اقدس و فیض مقدّس پیش می آید. بدین شرح که ظهور ذات و صفات و لوازم صفات برای ذات ، در تعین اول به فیض اقدس است . در این فیض برای هیچیک از کثرات ، ظهور و تمایز مصداقی و عینی وجود ندارد، اما واجب تعالی در تعینی دیگر به گونه ای ظاهرتر تجلی می کند و با فیضی دیگر، که فیض مقدّس نامیده می شود، ظهوراتی را به طور عینی در خارج متجلی می کند. با فیض مقدّس ــ که در زبان اهل عرفان ، نَفَس رحمانی نیز نامیده می شود ــ هستی تحقق می پذیرد و اعیان خارجی ظاهر می شوند (ص 141ـ166).

در بارة عالَم یا مرتبة انسانیت ، دیدگاه مؤلف و شارح این است که این مرتبه ، جامع جمیع مراتب ظهور و آخرین و کاملترین مرتبة آن است ، اما این نظرگاه عاری از اشکال نیست ؛ ازینرو، مؤلف و شارح به طرح انتقادات پرداخته و بدانها پاسخ گفته اند (ص 167ـ172).

سپس مسئلة ضرورت وجودِ انسان کامل و جامعیت و کمال او مطرح می شود و صائن الدین (ص 176)، با نقل قولی از رسالة انشاءالدوائر ابن عربی ، برهانی بر آن اقامه می کند و ایراداتی را که ممکن است بر اساس قواعد نظری و ضوابط جدلی بر مبادی نظری این برهان گرفته شود، ذکر می کند و به آنها پاسخ می گوید (ص 172ـ202). علاوه بر ایرادات نظری ، اشکالاتی ناظر به مبادی عملی عرفان مطرح می شود، از جمله اینکه تحصیل کمالی که در عرفان عملی به آن توصیه می شود، محال است ، زیرا اهل عرفان ، کمال مطلق را کمالی می دانند که بر فرض وصول ، هرگز نمی توان آن را با علم حصولی در معرض تصور و تصدیق قرار داد، بدین معنا که قوة عاقله هرگز نمی تواند از کمال مطلق صورتی عقلی انتزاع کند و از این طریق به ادراک آن نایل آید (ص 206ـ212). صائن الدین در پاسخ می گوید که عقل از وصول بی واسطه به برخی حقایق پنهان ناتوان است و آنها را با کمک قوة دیگری که از خودش شریفتر است ، در می یابد، اما بعد از وصول به واسطة این قوه ، آن حقایق نیز مانند مُدرَکات دیگر در دسترس عقل قرار می گیرد (ص 248ـ249).

اشکال دیگری که مؤلف و شارح مطرح می کنند، این است که اهل عرفان کارهایی را توصیه می کنند که سلامت و اعتدال مزاج را از بین می برد و موجب خیالات و توهمات می شود (ص 252). در پاسخ به این اشکال ، خطوط کلی برنامه های عملی عرفان بازگو می شود تا از این طریق آشکار گردد که بسیاری از روشها و اعمال منسوب به اهل عرفان تهمت است و نیز عقلی و شرعی بودن روشهای راستین روشن شود. نهایتاً، به نظر مؤلف و شارح شرطی که در فلسفه معتبر است ، در تصوف هم معتبر است و رفع موانع و اجتناب از آنچه موجب خروج مزاج از اعتدال می گردد و در نظر گرفتن آنچه مزاج را معتدل می کند، هم در تصوف و هم در فلسفه ضروری است (ص 260ـ262).

آخرین مطلب تمهیدالقواعد ، توصیه به تحصیل علوم حقیقی و نظری ، از جمله منطق ، برای سالک است تا از

آنها به عنوان معیار معارف ذوقی استفاده کند و کشفهای راستین را از توهمات تشخیص دهد (ص 270ـ273). البته این توصیه برای سالکی است که مرشد ندارد. برای سالکی که مرشد داشته باشد، در هر منزل و مقامی به حسب استعداد، علوم ویژه ای هست که سالک به هر اندازه در این علوم پیشرفت کند،

معیار آن علوم متناسب با استعدادش در اختیارش قرار

می گیرد (ص 274).

صدرالدین ترکة اصفهانی در نگارش قواعدالتوحید از کتابهای فلسفی خود (مانند الاعتمادالکبیر ، الحکمة الرشیدیّة ، و الحکمة المنیعة ) بهره برده و خواننده را به آن کتابها ارجاع داده است (برای نمونه رجوع کنید به تمهیدالقواعد ، ص 55 ـ56، 144، 161). صائن الدین نیز هر جا از کتابهای فلسفی دیگر استفاده کرده به نام اشخاص یا اثرشان اشاره نموده (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ص 15، 61) و البته بیشترین بهره را از انشاءالدوائر و فصوص الحکم ابن عربی برده است (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ص 176، 186).

به گفتة هانری کوربن (ص 469)، تمهیدالقواعد برای مطالعة حکمت شیعی بسیار مهم است . سیدجلال الدین آشتیانی آن را بهترین اثر در اثبات وجود مطلق و برخی مسائل مترتب بر آن دانسته است (ترکة اصفهانی ، مقدمة آشتیانی ، ص 12). محسن جهانگیری آن را از کتابهای محکم و معتبر در عرفان نظری شمرده و نام مؤلف آن رادر عداد شارحان و مبلّغان عرفان وحدت وجودی ابن عربی آورده است (ص 433ـ434).

تمهیدالقواعد از آغاز تألیف همواره نزد اصحاب عرفان و حکمت اهمیت خاصی داشته و بر جریانهای حِکْمی و عرفانی بعدی اثر گذاشته است (برای نمونه رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، ص 493ـ 495) و سالها کتاب درسی بوده است . برخی از استادانی که آن را تدریس می کرده اند، عبارت اند از: سیدرضی لاریجانی ، آقامحمدرضا قمشه ای ، آقامیرزا هاشم اشکوری ، آقامیرزا محمود قمی ، سیدابوالحسن رفیعی قزوینی ، سیدمحمدکاظم عصار تهرانی ، محمدحسین فاضل تونی * ، محمدحسین طباطبائی (جوادی آملی ، مقدمه ، ص 7). عبداللّه جوادی آملی نیز آن را تدریس کرده و حاصل تدریس خود را به صورت کتابی به نام تحریر تمهیدالقواعد چاپ کرده است (تهران 1372 ش ).

تمهیدالقواعد نخستین بار در 1315، به اهتمام شیخ احمد شیرازی ، در تهران چاپ سنگی شد (آقابزرگ طهرانی ، ج 17، ص 181؛ مشار، ستون 217). همچنین در 1355 ش ، همراه با حواشی آقا محمدرضا قمشه ای و میرزامحمود قمی (کدیور و نوری ، ج 1، ص 25) با پیشگفتار سیدحسین نصر و در 1360 ش ، با همان حواشی و با مقدمة سیدجلال الدین آشتیانی و به تصحیح همو، در تهران به چاپ رسید. این کتاب ، با ویرایش دوم ، در 1381 ش در قم تجدید چاپ شد.


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) علی بن محمد ترکة اصفهانی ، تمهیدالقواعد ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، تهران 1360 ش ؛
(3) عبداللّه جوادی آملی ، تحریر تمهیدالقواعد صائن الدین علی بن محمدالترکه ، ( تهران ) 1372 ش ؛
(4) محسن جهانگیری ، محیی الدین بن عربی : چهرة برجستة عرفان اسلامی ، تهران 1359 ش ؛
(5) محمدتقی دانش پژوه ، «مجموعه رسائل خجندی »، فرهنگ ایران زمین ، ج 14 (1345ـ1346 ش )؛
(6) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، مفاتیح الغیب ، با تعلیقات علی نوری ، چاپ محمد خواجوی ، تهران 1363 ش ؛
(7) محسن کدیور و محمد نوری ، مأخذشناسی علوم عقلی : منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا 1375 ، تهران 1379 ش ؛
(8) هانری کوربن ، تاریخ فلسفة اسلامی ، ترجمة جواد طباطبائی ، تهران 1377 ش ؛
(9) علی مدرس موسوی ، «احوال و آثار صائن الدین ترکة اصفهانی »، در مجموعه سخنرانیها و مقاله ها در بارة فلسفه و عرفان اسلامی ، چاپ مهدی محقق و هرمان لندلت ، تهران 1349 ش ؛
(10) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی ، تهران 1344 ش .

/ محمد زارع و محمدباقر کریمیان /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3889
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست