تمهیدالاصول ، کتابی در کلام و اصول عقاید به عربی از قرن پنجم ، تألیف محمدبن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه . طوسی * این کتاب را در شرح بخش اولِ کتابِ جُمَل العلم والعمل * ــ که بخش کلامی است ــ نگاشته است . جمل العلم و العمل را سیدمرتضی علم الهدی به دستور شیخ مفید نوشته است ؛ این کتاب در مدارس علمی شیعه بسیار مورد توجه بوده و جز شرح شیخ طوسی ، شروح دیگری نیز بر آن نوشته شده است ( رجوع کنید به ابن شهرآشوب ، ص 119؛ حرّعاملی ، قسم 2، ص 287). خود سیدمرتضی نیز بخش کلامی این کتاب را به درخواست طوسی شرح کرده و شیخ طوسی از حضور خود در مجلس درس سیدمرتضی ، هنگامی که این کتاب را شرح می کرده ، خبر داده است (1362ش ، ص 161). شرح شیخ طوسی را شرح الجمل ، شرح مایتعلق بالاصول من جمل العلم و العمل ، تمهیدالاصول شرح الجمل العلم و العمل و مایتعلق منه بالاصول نیز گفته اند(طوسی ، 1380،ص 189؛ کنتوری ، ص 140؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 433؛ نجاشی ، ص 403).

مؤلف تمهیدالاصول ، بر خلاف روش معمول در شرحها، متن جمل العلم و العمل را نقل نکرده ، بلکه مطابق مطالب کتاب به شرح و بسط موضوعات آن پرداخته است . وی در آغاز کتاب فصل بندی را هم رعایت نکرده است ؛ جمل العلم و العمل با بحث حدوث اجسام آغاز می شود، اما شیخ طوسی کتاب را با بحث وجوب شناخت خدا آغاز کرده است . وی در توضیح این کار خود گفته است که سیدمرتضی در کتابهای دیگرش ، از جمله الذخیرة و المُلَخّص ، در ابتدا همین بحث را مطرح کرده است و روش درست نیز همین است . بنابراین او نیز در این مسئله به دیگر کتابهای سیدمرتضی نظر داشته است (طوسی ، 1362ش ، ص 1ـ2). تمهیدالاصول چهار بخش دارد و هر بخش آن به فصلهای مختلف تقسیم می شود. پس از بحث در چیستیِ فعلِ واجب و اینکه شناخت خدا نخستین واجب است ، مباحث دیگر آمده است ، از جمله حدوث اجسام و ویژگیهای جسم ، وجود خدا و صفات او، تکلیف ، وعد و وعید، امر به معروف و نهی از منکر، نبوت و امامت .

شیخ طوسی در تمهیدالاصول ، آرای استاد خود را تقویت کرده است و حتی در جاهایی که با او موافق نبوده ، به شیوة معمول شرح بر درستی نظر علم الهدی استدلال آورده و اشکالات را پاسخ داده است . مثلاً در بحث وجه اعجاز قرآن ، سیدمرتضی قائل به صرفه * است ، شیخ طوسی در تمهید الاصول این نظر را تأیید کرده و در اثبات آن کوشیده (ص 334ـ 347)، ولی در کتاب دیگر خود، الاقتصاد (ص 173) نوشته است که وجه اعجاز قرآن «صرفه » نیست و چون در تمهید ، کتاب استاد خود را شرح می کرده ، مخالفت با نظر او را شایسته ندیده است .

از تمهیدالاصول نسخه های خطی متعددی در دست است . با توجه به اینکه مؤلف در آغاز بحث امامت (بخش چهارم کتاب ) گفته است که در این بخش به همان ترتیبی که سید مرتضی در جمل العلم آورده ، از پنج موضوع (وجوب ریاست ، صفات امام ، معرفی نامهای ائمه ، احکام بغاة و غیبت امام زمان ) بحث خواهد کرد (ص 348)، ولی در نسخه های موجود فقط در بارة موضوع نخست بحث شده و در موضوع سوم هم تنها مطالبی در بارة امام اول آمده است و نیز با توجه به اینکه همة این مباحث در جمل العلم والعمل و در الاقتصاد ــ که بعد از تمهیدالاصول نوشته شده ــ مطرح شده است ؛ به نظر می رسد که نسخه های موجود ناقص اند. عبدالمحسن مشکوة الدینی ، تمهیدالاصول را بر اساس سه نسخه تصحیح کرده و انتشارات دانشگاه تهران آن را به چاپ رسانده است . سپس آن را به فارسی ترجمه نموده که از سوی انجمن فلسفه چاپ شده است .

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، نجف 1380/1961؛
(3) محمدبن حسن حرّعاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، قسم 2، قم 1362ش ؛
(4) محمدبن حسن طوسی ، الاقتصادالهادی الی طریق الرشاد ، تهران 1400؛
(5) همو، الفهرست ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1380؛
(6) همو، کتاب تمهیدالاصول فی علم الکلام ، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی ، تهران 1362ش ؛
(7) اعجازحسین بن محمدقلی کنتوری ، کشف الحجب و الاَستار عن اسماء الکتب و الأَسفار ، قم 1409؛
احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ،

(8) قم 1407.

/ یعقوب جعفری /