تمهیدات ، اثری مهم در عرفان و اصول طریقت ، به فارسی ، از عین القضاة همدانی (متوفی 525).

اولین تذکره نویسی که از تمهیدات نام برده ، کمال الدین حسین گازرگاهی (ص 96)، صوفی و شاعر قرن نهم و دهم است . سپس برخی مورخان متقدم و متأخر دو اثر تمهیدات و زبدة الحقایق ِ عین القضاة را اشتباهاً یکی دانسته و یا تمهیدات را ترجمة فارسی زبدة الحقایقِ قلمداد کرده اند، حال آنکه تمهیدات به فارسی است و زبدة الحقایق به عربی و موضوعات و عناوین آنها نیز تفاوت دارند (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 951؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 434). این اشتباه شاید ناشی از عبارتی در ابتدای تمهیدات بوده است («این کتاب به زبدة الحقایق فی کشف الدقایق ... تمام کرده شد...»؛ عین القضاة ، ص 1، مقدمة عُسَیْران ، ص 5، 14ـ 15). که گویا مراد عین القضاة از عبارت مذکور پیوند محتوایی دو کتاب با یکدیگر بوده است .

تمهیدات اطلاعات فراوانی در بارة مباحث عرفانی و بسیاری از صوفیان در اختیار ما قرار می دهد که اگر این کتاب نبود نام و اقوال آن صوفیان ناشناخته می ماند، از این حیث یکی از آثار مهم عرفان اسلامی و ایرانی پیش از ابن عربی به شمار می رود که بیش از هشتصد سال مورد مطالعه و مداقة اهل تصوف در ایران و هند و دیگر نواحی جنوب آسیا بوده است (لوی سون ، ص 294؛ فرمنش ، ص 123ـ124؛ صفی ، ص 221ـ266).

تاریخ تألیف تمهیدات را بعد از مرگ احمد غزالی (متوفی 520) استاد عین القضاة ، و نزدیک به سال کشته شدن مؤلف دانسته اند، زیرا وی در تمهیدات بعد از ذکر نام احمد غزالی عبارت دعایی قدِّس سِرُّه (ص 349) را آورده است . همچنین عفیف عسیران (عین القضاة ، مقدمه ، ص 17) به استناد تعبیر عین القضاة در پایان کتاب (ص 353ـ354) و بررسی تقویمی آن ، تاریخ تألیف تمهیدات را 521 ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به لوی سون ، ص 302؛ مایل هروی ، ص 49؛ قس منزوی ، ج 3، ص 1360).

عین القضاة در این اثر مطالب پیچیده و مشکل عرفانی را با مثالهای ساده توضیح داده و از اشعار فارسی و عربی و تشبیهات و تمثیلات بسیاری استفاده کرده است . همچنین تقریباً بعد از هر چند جمله ، آیاتی از قرآن و روایاتی از پیامبر اکرم آورده است .

تمهیدات شامل ده تمهید (اصل ) است .

عین القضاة در تمهید نخست ، به تمایز میان علم مکتسب و لدنّی پرداخته است . او برای بحث در بارة علم شهودی ، که مستقیماً از خداوند نشئت می گیرد، سخن خود را با مطالبی در بارة قرآن و هستی پیامبر اسلام آغاز کرده است . به عقیدة او، «صورت بینان » و «ظاهرجویان » صرفاً به جنبة بشری حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و صورت ظاهر او و قرآن نگریسته اند، اما حقیقت باطنی و روحانی آنها را در نیافته اند. به نظر عین القضاة ، آنچه صورت بینان از آن بی بهره اند، بصیرت * است ، حال آنکه تنها با قوة بصیرت می توان حقیقت عمیقتری را که در وجود پیامبر هست دریافت . از این نظر، حضرت محمد بشری نیست که به طور اتفاقی از موهبت وحی برخوردار شده باشد، بلکه نور است . او در جای دیگری از این کتاب (ص 254) نیز اصل آفرینش را نور محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم می داند. عنوان این تمهید (اصل دهم )، که طولانیترین بخش کتاب نیز هست ( رجوع کنید به ص 254ـ354)، چنین است : «اصل و حقیقت آسمان و زمین نور محمد و ابلیس آمد». به گفتة عین القضاة ، نور ابلیس از نور عزت حق است و ابلیس عاشق خداوند است (ص 211، 228ـ229). با آمدن حضرت محمد از جانب خدا به سوی خلق ، «ازل » آغاز می شود و از بازگشت پیامبر به سوی خدا، «ابد» به وجود می آید. در این تفسیر، حقیقت باطنی حضرت محمد، یعنی نور محمدی ، اصلی ازلی است که کاملاً از شخصیت تاریخی پیامبر اکرم متمایز است ( رجوع کنید به همان ، ص 254ـ 265؛ نیز رجوع کنید به لوی سون ، ص 307ـ 308). بدین ترتیب ، تمهیدات با تعبیر تازه ای از پیامبر به «نور محمدی » آغاز می شود و با آن خاتمه می یابد.به عقیدة عین القضاة با استناد به قرآن («قدجاءکم من اللّه نورٌ و کتابٌ مبین ، مائده : 15)، قرآن نیز نظیر حضرت محمد نور است ، درحالی که اغلب کسانی که به قرآن می نگرند، چیزی جز حروف سیاه بر کاغذ سفید نمی بینند ( رجوع کنید به ص 2، 248). وی از قرآن باعنوان «قرآن قدیم » یاد می کند (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ص 267) و معتقد است قرآن از نظر معنایی لایه های متعددی دارد که بر همگان به طور یکسان ظاهر نمی شود. او همچنین با استناد به آیة هفتم سورة آل عمران («... وَمَا یَعْلَمُ تَأویلَهُ اِلَّااللّ'هُ وَ الرَّاسِخُونَ فیِ الْعِلْمِ ...») صوفیه را همان راسخان در علم می داند که قادر به درک معانی باطنی قرآن اند ( رجوع کنید به همان ، ص 4). عین القضاة (ص 5) ضمن بر شمردن سه نوع علم : علم بنی آدم ، علم فرشتگان ، علم مخلوقات قدم فراتر می گذارد و علم چهارمی را نیز معرفی می کند که آن علم خداست و به تعبیر او «مکنون و مخزون » است و تنها عالِمِ الاهی از آن برخوردار است .

به نوشتة عین القضاة در بخشهایی از کتاب ، ادیان و مذاهب نردبانهایی هستند که انسان را به حقیقت می رسانند و هر کدام که انسان را به مقصد برساند حق است و همان اسلام است ( رجوع کنید به ص 258). وی در جایی دیگر می گوید در عالم یک دین بیش نیست و آن اسلام است ؛ راهی که انسان را به سوی خدا هدایت می کند، و هر چه غیر از آن ، کفر است (ص 22ـ23).

از مضامین اصلی و مهم تمهیدات ، عشق است . وی با جسارت و خلاقیت این مضمون را با قرآن و حدیث و نوشته های صوفیان متقدم آمیخته است . پاره ای از مضامین سوانح العشاق احمد غزالی ، که آن نیز در بارة عشق است ، در این کتاب آمده ، به طوری که از جهات گوناگون می توان آن را شرح نکات ظریف سوانح * دانست ، اگر چه نظر عین القضاة در بارة عشق با نظر احمد غزالی همیشه یکسان نیست .

به نظر عین القضاة (ص 96ـ97)، عشق ویژگی رابطة انسان و خدا و فریضة دینی همة انسانهاست . اگر انسان نتواند به مرتبة عشق به خالق برسد، دست کم باید برای عشق به مخلوق جهد کند. به عقیدة او عشق انواعی دارد: عشق کبیر، عشق صغیر و عشق میانه . عشق کبیر، عشق خدا با بندگان و عشق صغیر، عشق بندگان با خداست . وی تعریف و تبیین روشنی از عشقِ میانه ارائه نداده و به تعبیر خود آن را به رمز گفته است که باتوجه به فقرات بعدی می توان منظور وی را از عشق میانه ، عشقهای مجازی یا عشق بندگان با بندگان تلقی نمود ( رجوع کنید به همان ، ص 101ـ102). در واقع تمهیدات از آثار مهم مکتب صوفیانة موسوم به مذهب عشق است که نه یک طریقة رسمی ، بلکه مجموعه ای از تعبیرات زیبایی شناسانه است که نقشی نا زدودنی بر ادبیات اسلامی بر جا نهاده است . هواداران این مکتب به قائل شدن جایگاهی مرکزی برای عشق در کلیة آموزه های خود، شهرت دارند (لوی سون ، ص 291؛ صفی ، ص 220ـ266 که ضمن بحثی در بارة مسلک عشق صوفیان برخی جنبه های برجستة میراث فکری عین القضاة را در این حوزه ارائه

کرده است ).

از جمله کسانی که بر تمهیدات شرح نگاشته یا از آن به عنوان منبعی در تصوف و عرفان بهره برده اند، رکن الدین کاشانی (متوفی پس از 737) است که با این کتاب آشنایی بسیار داشته و آن را سرمشق نوشته های خود قرار داده است . زین الدین شیرازی (متوفی 770)، از صوفیان طریقت چشتیه ، نیز خواندن تمهیدات را به مریدان خود توصیه می کرد. گیسودراز * (متوفی 825)، از مشایخ طریقت چشتیه ، کتابی با عنوان شرح زبدة الحقایق (چاپ دکن 1364)، معروف به شرح تمهیدات ، بر آن نوشت ( رجوع کنید به ص 355ـ417 و برای خود اثر رجوع کنید به گیسودراز،1364). با وجود این باید اضافه کرد که یا گیسودراز موفق به درک برخی از ظرایف اندیشة عین القضاة نشده یا دست کم کوشیده است از برخی تعالیم جسورانه تر این صوفی ایرانی فاصله بگیرد ( رجوع کنید به عین القضاة ، ص 411ـ413).

تمهیدات نخستین اثر معتبر در تصوف است که در قرن یازدهم به زبان جدید اردوی دکنی ترجمه شده است (شیمل ، ص 370). نگارنده در تحقیقات خود در بایگانیهای مزار مولوی در قونیه دریافت که پیروان طریقت مولویه نیز اغلب تمهیدات را به عنوان شرحی بر مثنوی و بالعکس می خوانده اند (نیز رجوع کنید به گولپینارلی ، ج 2، ص 5).

تمهیدات نسخ خطی فراوانی دارد و در نسخة چاپی و نسخ خطی موجود گاه زبدة الحقایق نامیده شده است . نسخ خطی تمهیدات در کتابخانة گنج بخش اسلام آباد و دانشگاه لاهور موجود است (منزوی ، ج 3، ص 1361ـ1362). تنها چاپ انتقادی تمهیدات ، تصحیح عَفیف عسیران است که در 1341 ش در تهران منتشر شده است . این چاپ پانوشتهای مفصّلی در مورد تفاوت نسخه ها دارد.

رحیم فرمنش در بارة احوال و آثار عین القضاة پژوهشی انجام داده و در آن به تمهیدات نیز پرداخته است ( رجوع کنید به ص 118ـ 125).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) حاجی خلیفه ؛
(3) عبداللّه بن محمد عین القضاة ، تمهیدات ، چاپ عفیف عسیران ، تهران ?( 1341 ش ) ؛
(4) رحیم فرمنش ، احوال و آثار عین القضاة ، تهران 1338 ش ؛
(5) کمال الدین حسین گازرگاهی ، مجالس العشّاق ( تذکرة عرفا )، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1376 ش ؛
(6) محمدبن یوسف گیسودراز، شرح زبدة الحقایق المعروف به شرح تمهیدات ، چاپ حافظ سیدعطا حسین ، حیدرآباد دکن 1364؛
(7) نجیب مایل هروی ، خاصیت آینگی : نقد حال ، گزارة آرا، و گزیدة آثار فارسیِ عین القضات همدانی ، تهران 1374 ش ؛
(8) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370 ش ؛


(9) Abdدlba ª ki Gخlp â narl â , Meula ª na ª Mدzesi yazmalar katalog § u , vol.2, Ankara 1971;
(10) Leonard Lewisohn, "In quest of annihilation: imaginalization and mystical death in the Tamh  ¦ da ¦ t of ـ Ayn al-Qud ¤ a ¦ t Hamadha ¦ n ¦ â ", in The Heritage of Sufism , vol.1, ed. Leonard Lewisohn, Oxford: Oneworld, 1999;
(11) Omid Safi, "The Sufi path of love in Iran and India" in A Pearl in wine , ed. Zia Inayat Khan, New Lebanon: Omega Press, 2001;
(12) Annemarie Schimmel, Mystical dimensions of Islam , Chapel Hill, N.C. 1983.

/ امید صفی /