responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3885

 

تَموز ، اولین ماه تابستان در گاه شماریهای رایج در سوریه ، بین النهرین ، آسیای صغیر و فلسطین از دوران باستان تا به امروز و نام یکی از رب النوعهای سرزمینهای مذکور. این واژه به صورتهای تمّوز و تَمُّز نیز ضبط شده است . تموز نیز همچون دیگر ماههای معروف به بابلی از هزارة سوم پیش از میلاد در شهر نیپور ، یکی از مراکز مهم سومریان ، رواج داشته و در آستانة هزارة دوم پیش از میلاد، در سایر قسمتهای بین النهرین رواج یافته است (بیکرمان ، 1969، ص 21، پانویس 2). معنای واژة تموز بدرستی روشن نیست (لانگدون ، ص 19). در تورات (کتاب حزقیال نبی ، 8:14) واژة تموز ذکر شده ، اما نه به عنوان نام ماه (نیز رجوع کنید به اسپرینگلینگ ، ص 238). در شهر اور ، نام محلی تموز نینگرسو بود (لانگدون ، ص 19ـ20) و این واژه در اکد به رب النوعی که حافظ رستنیها و نگهبان گله ها بود اطلاق می شد (میلر، ذیل مادّه ).

پرستش تموز بتدریج تا عیلام ، بابل ، آشور (لانگدون ، ص 42)، فلسطین و فنیقیه ادامه یافت و یکی از رب النوعهای قدرتمند معابد سامی گردید (میلر، همانجا). افسانة بابلی تموز (شامل بیماری و مرگ تموز، اسارت و انزوای او در زیر زمین ، رستاخیز و دورة زندگی مجدد او) پژمردگی گیاهان و رستنیها در پاییز، نابودی آنها در زمستان ، رستاخیز طبیعت در بهار و دورة بالندگی رستنیها را در تابستان در ذهن متبادر می کند ( رجوع کنید به بریتانیکا ، ذیل "Adonis" ؛ نیز رجوع کنید به عناصری ، ص 218ـ219). برابر اساطیر بین النهرین ، رب النوعِ تموز هنگامی که خدای خورشید به اوج قدرت خود می رسد، یعنی در انقلاب تابستانی ، از شدت گرما هلاک می گردد (لانگدون ، ص 5، 19ـ20، 56)، در حالی که بسیاری دیگر مرگ تموز را در فصل پاییز، هم زمان با پژمردن رستنیها، نوشته اند (میلر، همانجا). سومریان در چهارمین ماه سال به نام دوئوز ــ که نام آن به صورتهای تورزی ( د. دین و اخلاق ، ج 3، ص 76)، دوئوزو و دوزو (لانگدون ، ص 19، 36؛ هرن و وود ، ص 5) و تموزی و دموـ زید نیز ضبط شده ــ یادبود افسانة تموز را برگزار می کردند و از همین رو غالب اقوام سامی و دیگر اقوام ساکن در بین النهرین چهارمین ماه سال را تموز نامیده اند (لانگدون ، ص 19ـ20).

ماه تموز در تمدنهای بین النهرین ، نخست ماهی قمری ـ هلالی بوده که به رغم آنکه آغاز و پایان آن با رؤیت هلال مشخص می شده ، موضع آن با اضافه کردن یک ماه در هر دو یا سه سال در فصول چهارگانه تثبیت می شده است (بیکرمان ، 1944، ص 73ـ74؛ پارکر و دوبراشتاین ، ص 1؛ امستد ، ص 115ـ116). جابجایی ماه تموز در فصل تابستان به دلیل برقراری کبیسة ماه سیزدهم در سال ، موجب شده است که برخی ماه تموز را نخستین ماه تابستان و برخی دیگر دومین ماه این فصل بدانند ( رجوع کنید به دهخدا، ذیل مادّه ). با شروع سال در فصل پاییز و احتساب ماه تشری به عنوان نخستین ماه سال ، تموز دهمین ماه سال می شد و با شروع سال در فصل بهار و احتساب ماه نیسان به عنوان نخستین ماه سال ، تموز چهارمین ماه سال می شد که در هر دو حالت تقریباً مقارن اولین ماه تابستان بود و به همین دلیل در دوره های بعد، نشان آن را در منطقة البروج خرچنگ (سرطان ) قرار دادند (لانگدون ، ص 4ـ 5، 56). در ادب فارسی نیز تموز مجازاً برای گرمای سخت و تابستان بسیار گرم به کار برده می شود ( رجوع کنید به دهخدا، همانجا؛ حاکمی ، ص 296ـ297). قوم یهود، پس از اسارت در بابل ، نام تموز را برای دهمین ماه گاه شماری مدنی خود (که از ماه تشری آغاز می شود) و چهارمین ماه گاه شماری مذهبی شان (که از ماه نیسان شروع می گردد) اقتباس کردند ( رجوع کنید به تشری / تشرین * ). حرّانیان نیز تموز را به عنوان چهارمین ماه گاه شماری خود به کار می برده اند (ابن ندیم ، ص 572).

ابوریحان بیرونی (1923، ص 282؛ همو، 1362 ش ، ص 229) برای نام ماه تموزِ گاه شماری سریانی و ماه تموزِ گاه شماری یهودی تمایز قائل شده و ماه تموز گاه شماری یهودی را تَمُّزْ نوشته است . او همچنین (1923، همانجا) تعداد روزهای این ماه (تَمُّزْ) را در نزد یهودیان ، مانند گاه شماری ثابت کنونی یهودیان ، 29 روز ثبت کرده است . این بیان ابوریحان بیرونی راجع به دوره ای است که برخی از فرق یهودی شیوة منجمان (امر اوسط ) را در تعیین طول ماههای قمری پذیرفته بودند. او (همانجا) تموز (تمّز) را دارای دو اول ماه دانسته ،

در حالی که تموز از ماههایی است که یک اول ماه بیشترندارد ( > دایرة المعارف جهانی یهود < ، ج 2، ص 633، ذیل "Calendar" ). در گاه شماری یهودی نخستین روز ماه تموز نباید مصادف با روزهای دوشنبه و چهارشنبه و شنبه گردد ( د. جودائیکا ، ذیل مادّه ؛ نیز رجوع کنید به تقویم * ؛ تشری / تشرین * ).

در گاه شماری سریانی ــ که تا قرن حاضر نیز همچنان در میان مسلمانان آسیای صغیر متداول است و سال در آن ، همانند گاه شماری مدنی یهود در نخستین روز ماه تشرین اول آغاز می شده است ــ ماه تموز دهمین ماه سال است ( رجوع کنید به عبداللهی ، ص 357، جدول 6). تا پیش از رواج عمومی گاه شماری یولیانی در قرن چهارم میلادی ، ماه تموز همانند دیگر ماهها در گاه شماری سریانی از نوع ماههای قمری ـ هلالی و سالهای شمسی ـ قمری در نظر گرفته می شد ( رجوع کنید به مورگن استرن ، ص 111ـ114؛ تقی زاده ، ص 218، پانویس 1؛ نیز رجوع کنید به ابن ندیم ، ص 574). پس از قرن چهارم میلادی ، ماه تموز نیز با گاه شماری یولیانی و با طول ثابت 31 روز (مطابق با ماه ژوئیه ) به کار برده شد (بیرجندی ، گ 11 ر؛ تقی الدین فارسی ، ص 51 ـ52؛ فرغانی ، ص 3ـ4، ترجمة فارسی ، ص 72ـ73).

مورخان و منجمان ایرانی گاه شماری سریانی را با مبدأ معروف به اسکندری (رومی یا ذوالقرنینی ) به کار برده اند ( رجوع کنید به عبداللهی ، ص 141ـ146) و بنا به محاسبة آنان مدخل گاه شماری هجری قمری (اول محرّم سالی که هجرت پیامبراکرم در آن صورت گرفت ) مقارن با روز جمعه 16 تموز 933 اسکندری ، مطابق با روز جمعه 16 تموز 622 میلادی است (ابوریحان بیرونی ، 1923، ص 329ـ330) اما به تحقیق ، تاریخ جمعه 16 تموز 622 میلادی که برخی از مورخان و منجمان ایرانی (از جمله رجوع کنید به نفیسی ، ذیل «تاریخ ») به عنوان زمان هجرت پیامبر اسلام ذکر کرده اند اشتباه است و همانگونه که تصریح شد، تاریخ مذکور مقارن با اول محرّم سالی است که در ماه ربیع الاول آن هجرت اتفاق افتاده است ( رجوع کنید به تقویم * ، بخش 3، قسمت ب ).

در گاه شماری سریانی ـ مقدونی ، که سال از ماه کانون دوم (مقارن با اکتبر در گاه شماری یولیانی ) آغاز می شود، تموز هفتمین ماه سال و همانند گاه شماری سریانی مقارن با ژوئیه است (نیکلاس ، ص 119؛ انات ، ص 160) و ابوریحان بیرونی نیز (1362 ش ، ص 231) به این اختلاف بین گاه شماری سریانی ـ مقدونی و گاه شماری سریانی (که او، همانجا، از آن به عنوان گاه شماری رومی یاد کرده ) اشاره کرده است . مسیحیان نسطوری تا به امروز گاه شماری سریانی ـ مقدونی را به کار می برند، در حالی که مسیحیان مَلکایی ، که غالباً در فلسطین و مصر ساکن اند، سال را از ماه ایلول (مقارن سپتامبر) آغاز می کنند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ج 10، ص 261) و بنابراین ، تموز یازدهمین ماه سال می گردد. باتوجه به اعمال یک روز کبیسه در سال 2000 میلادی ، و باتوجه به کبیسه نبودن سال 1900 میلادی بر اساس روش اعمال کبیسه برای سالهای پایان قرن در گاه شماری میلادی ، تاریخ شروع ماه تموز در گاه شماریهای شمسی ـ قمری همچون گاه شماری یهود در قرن بیست ویکم مصادف با یک روز زودتر از تاریخ شروع آن در قرن بیستم در گاه شماری میلادی است .

در گاه شماری مالی ترکیه ، که حسن پاشا آن را در 20 تموز 1088 هجری قمری ارائه کرد، از 1153 هجری قمری مقرر شد که سال از فصل بهار و ماه مارت (= مارس ) آغاز گردد و به این ترتیب تموز پنجمین ماه سال گردید (گینزل ، ج 1، ص 265ـ 266؛ تسیبولسکی ، ص 126؛ نیز رجوع کنید به تقی زاده ، ص 179)، در حالی که در گاه شماری مدنی ترکیه ، تموز هفتمین ماه سال بوده است (گینزل ، ج 1، ص 266؛ انات ، همانجا).

از نظر احکام نجوم ، ماه تموز گذشته از روزهای مناسب و نامناسبش (همانند روزهای ماههای دیگر)، بنا به عقیدة ساکنان باستانی بین النهرین که در دوره های بعد در سایر نقاط جهان نیز منتشر شده است ، در برخی ویژگیها با ماههای دیگر متفاوت است . نخست آنکه در تمامی روزهای ماه تموز اجرام فلکی تأثیر شگرفی بر زندگی مردم دارند (لانگدون ، ص 12). دوم آنکه ، ماه تموز ماه باز بودن دروازه هاست ، که این موضوع به افسانة تموز و انتقالش به زیر زمین و باز شدن دروازه ها برای رستاخیز او اشاره دارد (همان ، ص 44) و سوم آنکه بیست و هفتمین روز ماه تموز برای داوری ویژگیهایی دارد و برای احقاق حق نیز مناسب است ( د. دین و اخلاق ، ج 3، ص 76).


منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدّس . عهد عتیق ؛
(2) ابن ندیم ، ترجمة تجدد؛
(3) ابوریحان بیرونی ، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ 1923؛
(4) همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(5) عبدالعلی بن محمد بیرجندی ، شرح زیج جدیدسلطانی ، نسخة خطی کتابخانة دیوان هند، ش 3000؛
(6) محمدبن محمدتقی الدین فارسی ، حل التقویم ، چاپ تقی بینش ، در فرهنگ ایران زمین ، ج 17 (1349ش )؛
(7) حسن تقی زاده ، بیست مقالة تقی زاده ، مقالة 7 : «مبدأ تاریخ ها و گاه شماریهای گوناگون مورد استعمال در ممالک اسلامی »، تهران 1341ش ؛
(8) اسماعیل حاکمی ، «گاه شماری رومی وادب فارسی »، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ، سال 15، ش 2 و 3 (آذر ـ بهمن 1346)؛
(9) دهخدا؛
(10) رضا عبداللهی ، تاریخِ تاریخ در ایران ، تهران 1366 ش ؛
(11) جابر عناصری ، تجلی دوازده ماه در آئینة اساطیر و فرهنگ عامة ایران ، مرند 1374 ش ؛
(12) احمدبن محمد فرغانی ، جوامع علم النجوم و اصول الحرکات السماویة ، چاپ یاکوبوس گولیوس ، آمستردام 1669، چماپ فؤاد سزگین ، چاپ افست فرانکفورت 1406/ 1986؛
(13) همان ، ترجمة فارسی : سی فصل فرغانی در حرکات آسمانی و کلیات علم نجوم ، ترجمة احمد آرام ، در معارف اسلامی ، سال 1، ش 4 (آبان 1346)؛
(14) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355 ش ؛


(15) E. J. Bickerman, Chronology of the ancient world , London 1969;
(16) idem, "Notes on Seleucid and Parthian chronology", Berytus , vol. 8 (1944);
(17) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982, s.v. "Tammuz" (by Ephraim Jehudah Wiesenberg);
(18) EI 2 , s.v. "Ta ف r ¦ â kh.

(19) I. 1: In the sense of `date, dating', etc." (by F. C. D e Blois);
(20) Encyclopaedia of religion and ethics , ed. James Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark, 1980-1981, s.v. "Calendar: Babylonian" (by Fr. Hommel);
(21) Freidrich Kart Ginzel, Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie , Leipz â g 1906-1914;
S. H. Horn and L. H. Wood , "The fifth century Jewish calendar at Elephantine",



(22) Journal of Near Eastern studies , XIII, no. 1 (Jan. 1954);
(23) S. Longdon, Babylonian menologies and the Semitic calendar , London 1935;
(24) Madeleine S. Miller and J. Lane Miller, The new Harper's Bible dictionary , New York 1973;
(25) J. Morgenstern, "Calendar of Israel", Journal of calendar reform , vol. 11, no. 3 (Sep. 1932);
(26) The New Encylopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia ;
(27) H. Nicolas, Chronology of history , London 1833;
(28) Albert Ten Eyck Olmstead, "Babylonian astronomy: historical sketch", American journal of Semitic languages and literatures , vol. 55, no. 2 (1983);
(29) Richard A. Parker and Waldo H. Dubberstein, Babylonian chronology: 626 B.C. to A.D. 45 , Chicago 1946;
M. Sprengling, "Chronological

(30) notes from the Aramaic Papyri: The Jewish calendar dates of the Achamenians (Cyrus, Darius II)", The American journal of Semitic languages , XXVII (Apr. 1911);
(31) V.V. Tsybulsky, Calendars of Middle East countries: conversion tables and explanatory notes , Moscow 1979;
(32) Faik Re í it Unat, Hicrر tarihleri, Mila ª d  ª tarihe, µ evirme k  lavuzu , Ankara 1974;
(33) The Universal Jewish Encyclopedia , ed. Issac Landman, New York 1969.

/ رضا عبداللهی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3885
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست