تمّام بن غالب بن عمر (عمرو) ، لغت شناس نیمة نخست سدة پنجم . کنیه اش ابوغالب بود، در قرطبه به دنیا آمد و بیشتر عمر را در شهر مُرْسیه گذراند. گویا به خرید و فروش انجیر (= تین ) اشتغال داشت و به همین دلیل به ابن التیّانی ، ابن التّیّان و التّیان شهرت یافت (حُمَیْدی ، ص 183؛ ابن بَشکُوال ، قسم 1، ص 120؛ ابن خلّکان ، ج 1، ص 300ـ301). بغدادی ( هدیة العارفین ، ج 1، ستون 246) مذهب او را مالکی دانسته است . تمّام لغت را از پدرش و ابوبکر زبیدی (متوفی 379) آموخت و از آنان و همچنین عبدالوارث بن سفیان روایت نمود و به تدریس پرداخت (اشبیلی ، ص 360؛ ابن بشکوال ، همانجا؛ ذهبی ، ج 17، ص 585). حمیدی ، که با او معاصر بوده ، در جذوة المقتبس (همانجا) ضمن تأکید بر دیانت و پارسایی تمّام بن غالب ، او را لغت شناسی صاحب نظر دانسته و تألیف کتابی مختصر و پر ارزش و بی مانند را در لغت به او نسبت داده ، اما نام کتاب را ذکر نکرده است . ابن بشکوال (قسم 1، ص 121) با همان توصیف حمیدی ، نام کتاب را تلقیح العین آورده است . حمیدی (همانجا) با نقل داستانی در بارة تمّام و کتابش ، بر فضل او تأکید کرده است . ابوجَیْش مجاهدبن عبداللّه عامری (متوفی 436)، از ملوک طوایف اندلس پس از انقراض دولت اموی ، هنگام پیروزی بر شهر مرسیه ، هزار دینار اندلسی برای تمّام ، که کتاب را تمام کرده بود، فرستاد و از او خواست که در مقدمه بنویسد کتاب را برای او تألیف کرده است . تمّام آن را نپذیرفت و گفت که حتی اگر ابوجیش تمام دنیا را برای این کار می بخشید، وی اجازة این دروغ را نداشت ؛ زیرا این کتاب را نه برای خواص ، که برای هر طالب علمی فراهم آورده بوده است . این داستان در برخی منابع تکرار شده است ( رجوع کنید به ضبّی ، ص 236؛
ابن خلّکان ، ج 1، ص 300؛
ذهبی ، همانجا؛
ابن بشکوال ، قسم 1، ص 120). به نظر می رسد تمّام با دستگاه خلفای اموی اندلس ارتباط داشته و در زمان منصور محمدبن ابی عامر (متوفی 392) به دیوان الندماء پیوسته بوده است (ابن بسام ، ج 1، قسم 4، ص 19).

فیروزآبادی در کتاب البُلغة (ص 44) و در قاموس المحیط (ذیل «تین »)، کتاب دیگری به نام الموعَب به تمّام بن غالب نسبت داده که بغدادی در ایضاح المکنون (ج 2، ستون 607) آن را در باب لغت ذکر کرده است . حاجی خلیفه در کشف الظنون (ج 1، ستون 26، 481) کتابهای اخبار تهامة و تلقیح العین در باب لغت را از تمّام دانسته است و بغدادی نیز در هدیة العارفین (همانجا) گذشته از این سه کتاب ، دو کتاب دیگر به نام شرح الفصیح لثعلب در باب لغت و فتح العین علی کتاب العین را به او نسبت داده است .

وی در یکی از دو ماه جمادی 436 در مَریّة درگذشت (ابن بشکوال ، قسم 1، ص 121).

---

منابع :
(1) ابن بسام ، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1398ـ1399/ 1978ـ1979؛
(2) ابن بشکوال ، کتاب الصلة ، قاهره 1966؛
(3) ابن خلّکان ؛
(4) محمدبن خیر اشبیلی ، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف ، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا 1893، چاپ افست بیروت 1399/1979؛
(5) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 2، در حاجی خلیفه ، ج 4؛
(6) همو، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(7) حاجی خلیفه ؛
(8) محمدبن فتوح حُمَیْدی ، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس ، قاهره 1966؛
(9) ذهبی ؛
(10) احمدبن یحیی ضبّی ، کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس ، مادرید 1884؛
(11) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، البلغة فی تاریخ ائمة اللغة ، چاپ محمد مصری ، دمشق 1972؛
(12) همو، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی ، بیروت 1399/1979.

/ محمود مهدوی دامغانی /