تلمود ، دومین کتاب مهم دینی و مقدّس یهودیان پس از عهد قدیم .

مرور کلی . این اثرِ مفصّل چند جلدی که طی چندین سده و به دست نسلهایی متعدد از عالمان و محققان دینی یهود (ربّن ها و ربّی ها و احبار) گردآوری و تدوین شده است ، دایرة المعارف گونه ای است دارای اطلاعاتی بسیار متنوع و گسترده در بارة زندگانی ، آداب و رسوم ، اعتقادات دینی و نیز عقاید عامیانة یهود و غیر یهود. تلمود منبعی برای آگاهی از تاریخ ، جغرافیا، پزشکی ، نجوم ، کشاورزی و انواع علوم سرّی و سحرآمیز به شمار می رود. در اصطلاح یهود، از قرن دوم تا اوایل قرن ششم میلادی که کار گردآوری و نگارش تلمود به پایان رسیده ، «دورة تلمودی » خوانده می شود. هدف اصلی علمای دینی یهود از تألیف این اثر، تدوینِ احکام و قوانین دینی و تبیین نحوة اجرای این شرایع بوده و از همان زمان تدوین تا دورة حاضر، تلمود مقوّم ساختار اعتقادی و در بردارندة اصول اخلاقی آنان بوده است ( رجوع کنید به > تلمود بابلی < ، پیشگفتار هرتس ، ص 1؛ د. جودائیکا ، ج 15، ستون 761ـ762؛ اسمارت ، ص 315ـ 316؛ کوگینز ، ص 6ـ7). زبان تلمود، بنا به بخشهای مختلف آن ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، عبری قدیم و جدید، آرامی شرقی و غربی ، و در سطوح مختلف زبانی (از محاوره ای تا ادبی ) می باشد. ترجمه های گوناگونی از تلمود به زبانهای اروپایی وجود دارد که استفادة عام را از این اثر ممکن ساخته است ( رجوع کنید به د. جودائیکا ، ج 15، ستون 764؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به > تلمود بابلی < ، مقدمة اپستاین ، ص 6؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ).

تلمود اسم خاص و واژه ای عبری ، از ریشة آرامی ، به معنای مطالعه و تعلیم است ، البته بنا بر کاربردهای واژه ، بر معانی خاص دیگری نیز دلالت دارد ( رجوع کنید به د. جودائیکا ، ذیل مادّه ). اما در کاربرد عام ، تلمود به مجموعه اثری اطلاق می شود که مشتمل بر دو بخش اصلی و عمده است : میشناه و گمارا . میشناه بدنة اصلی تلمود به شمار می آید و گمارا اثری تکمیلی است که به صورت تفسیر بر میشناه نگاشته شده است ؛ از همین رو در موارد بسیار، دورة تدوین گمارا را «دورة تلمودی » خوانده اند ( رجوع کنید به د. جودائیکا ، ذیل مادّه و «گمارا»).

میشناه مشتمل است بر مباحث و تفاسیر نسلهایی از علمای یهود ــ هر یک از نسلها نام خاصی دارند ــ که نگارش نهایی آن را کار یهودا هاـ ناسی ، در حدود 220 میلادی می دانند. میشناه متن شریعت شفاهی یهود است . این متن به عبری است و آیین نامة قانونی یهود به شمار می رود و کتاب درسی نظام حقوقی و الاهیاتی آنان است (در بارة واژة میشناه و رئوس مباحث آن رجوع کنید به ادامة مقاله ). بخش دوم ، گمارا ، علاوه بر توضیح متن میشناه ، مقدار فراوانی اطلاعات در موضوعات مختلف دارد که در یک تقسیم بندی کلی عبارت اند از مباحث حقوقی و شرایع (به عبری هلاخا )، و روایات شفاهی غیرشرعی مشتمل بر مطالب ادبی و قصص (به عبری آگاده ). گفتنی است مطالعة میشناه و نگارش گمارا که حدوداً سه قرن و اندی طول کشیده در دو مرکز مستقل ، در فلسطین و بابِل ، صورت گرفته که در نتیجه دو تلمود اورشلیمی و بابلی پدید آمده است ( رجوع کنید به > تلمود بابلی < ، پیشگفتار هرتس ، ص 1ـ2؛ د. جودائیکا ، ذیل مادّه ).

از نظر یهود، مجموعة میشناه و گمارا ، در مقام مجموعة مکتوب شریعت شفاهی یهود، اهمیت و ارزشی خاص دارد، به گونه ای که عنوان «تورات شفاهی » در مقابل «تورات مکتوب » بدان داده اند. به اعتقاد آنها، در طور سینا هم زمان با وحی «تورات مکتوب » بر موسی ، که مراد پنج سفر اول عهد قدیم است ، تورات شفاهی نیز بر وی نازل شده است . با این تفاوت که انتقال «تورات شفاهی » به طریقی دیگر یعنی سینه به سینه و به صورت محفوظات بوده و با وجود این از نظر اهمیت همسان با «تورات مکتوب » است . شاید در مقایسه ای بهتر بتوان دیدگاه یهودیان را در بارة این دو تورات روشن ساخت ، به این ترتیب که جایگاه این دو تورات با تصور مسیحیان از عهد قدیم و عهد جدید قابل تطبیق است :



( میشناه و تفاسیر و تکمله های آن ) تورات شفاهی = عهد جدید

(متون مقدّس عبری ) تورات مکتوب =عهد قدیم

( > دایرة المعارف دین < ، ج 9، ص 560).

بدیهی که است تاریخ تدوین دو بخش اصلی تلمود و روند طولانی گردآوری آنها در تبیین کیفیت و کمیت و نیز چگونگی متن و محتوای آن مؤثر بوده است . در جریان تخریب معبد دوم اورشلیم در سال هفتاد میلادی به دست رومیان ــ که پراکندگی قوم یهود را در جهان در پی داشت ــ یکی از کاهنان بزرگ بنی اسرائیل * به نام یوحنان بن زکای از دست لشکر روم گریخت و مدرسه ای در شهر یبنه بنا کرد. این دارالتعلیم را به عبری میدراش / مدراش می گویند. پس از آن تأسیس این گونه مدارس در میان یهود تبدیل به سنّتی پایدار شد. این ربّی حیات ادبی قوم خود را با تنظیم و تدوین شرایع و اصول آیین موسوی بقا و ثبات بخشید. پس از وی ، شاگردانش و چندین نسل از علمای یهود در میدراشهای گوناگون به جمع آوری و نگارش اخبار و روایات اسرائیلی ، تواریخ ایام ، تقویم سالانة یهود و به طور کلی اصول و قواعد ملت یهودپرداختند. اینان دست به جمع آوری مواد و مطالبی زدند که متعلق به ششصد سال پیش از میلاد، تقریباً از دورة تبعید بابلی (586 ـ 538 ق م ) تا قرن دوم میلادی بود. در حدود 220 میلادی کار گردآوری و نگارش میشناه به پایان رسید. در آن دوره ، قوانین و شرایع عصر موسی اغلب قدیمی شده بود و برآورندة نیازهای مردم نبود، اما میشناه بزودی جایگاهی مهم یافت و در اجرای شعائر دینی راهنمای جدید یهودیان گردید ( > تلمود بابلی < ، پیشگفتار هرتس ، ص 1؛ نیز رجوع کنید به مادیمن ، ص 43ـ 48).

میشناه از ریشة فعل عبری Shanah به معنای تکرار کردن (و متأثر از واژة عبری tanna ) است ، اما معنای آموزش نیز یافته و به طور خاص برای مطالعة «تورات شفاهی » به کار می رود. با توجه به معنای لغوی میشناه (تکرار)، آن را «مَثْناة » یعنی نسخة دوم تورات نیز خوانده اند ( رجوع کنید به بخش دوم مقاله ). همچنین میشناه در مقابل «میقرا» (به معنای خواندن )، قرار دارد که به «تورات مکتوب » اطلاق می شود. اساساً میشناه مطالبی را دارد که برای به خاطر سپردن و از بر خواندن است و مشتمل است بر شش حکم یا بخش (یا سدر )، 63 باب یا رساله ، هر باب نیز به فصولی تقسیم شده و مجموعاً 523 فصل دارد و هر فصل نیز دارای فقراتی است . شش بخش میشناه عبارت اند از: زراعیم Zeraim ، موعد Mo'ed ، ناشیم Nashim ، نزیقین in ¤Nezik ، قداشیم Kodashim و طهاروث Toharoth که به ترتیب در بارة کشاورزی ، عیدها و جشنها، احکام زنان و خانواده ، قوانین مدنی و جنایی ، قوانین نماز، و احکام طهارت و غذاها هستند ( > تلمود بابلی < ، پیشگفتار هرتس ، ص 2).

بدینسان ، در میشناه نزدیک به چهار هزار مسئلة دینی عرضه شد، حاوی تفسیر متن کتاب مقدّس ، تورات و ترجمة آن و فتواها و احکام علما و ربّانیّون دوره های گذشته همراه با شروح و حواشی علمای زنده در آن دوره . به مرور زمان و پس از درگذشت نسلهای اولیه و تغییرات زبانی ، میشناه نیز نیاز به شرح و تفسیر یافت . همچنین با توجه به انحطاط تدریجی میدراشهای فلسطین در قرنهای سوم و چهارم میلادی ، تعدادی از علمای بلند مرتبة یهود از فلسطین به بابل منتقل شدند. سابقة میدراشهای بابل به دورة تبعید بابلی باز می گشت ، زمانی که بُختُنَصَّر * در 586 ق م ، پس از تخریب معبد اول اورشلیم ، بنی اسرائیل را به اسارت به بابل برد. پنجاه سال سکونت در این منطقه و رشد و شکوفایی اقتصادی و علمی که بنی اسرائیل یافتند سبب شد تا پس از فتح بابل به دست کوروش در 536 میلادی و آزادسازی یهودیان ، برخی به اختیار، ماندن در بابل را بر بازگشت به اورشلیم ترجیح دهند. گذشته از این ، در قرنهای اول و دوم و اوایل قرن سوم میلادی ، یهودیان بابل در قلمرو شاهان اشکانی از آزادی عمل و عقیده بهره مند بودند. با توجه به این مسائل ، بابل مرکز علمی و فرهنگی قوی و معتبری برای یهودیان به شمار می آمد که از مشکلات و درگیریهای موجود در اورشلیم بر کنار بود (همان ، پیشگفتار هرتس ، ص 3).

نیاز به شرح و تفسیر میشناه ، علمای یهود را بر آن داشت تا به تدوین اثر مفصّل گمارا ، به معنای تکمیل ، دست زنند. این کار هم زمان در اورشلیم و بابل صورت گرفت . ربّانیّون پس از مطالعة دقیق تمام سنّت شفاهی میان مردم و میدراشها و کنیسه ها و جز اینها، مشغول به گردآوری و نگارش قوانین غیر مکتوب ، هلاخا ، و حکایات و قصه ها و نوادر و امثال و اقوال بزرگان و حکیمان بنی اسرائیل ، آگاده ، شدند. مجموع این مطالب به همراه تعلیمات اخلاقی و هر نوع مفهوم و مسئلة دینی محتوای گمارا را شکل بخشید. تمام این مباحث حول محور میشناه بیان می شد، به این ترتیب که در گمارا ابتدا عبارتی از میشناه نقل می شود و سپس با آوردن شواهد، تحلیل و تفسیر می گردد ( > تلمود بابلی < ، پیشگفتار هرتس ، ص 2؛ نیز رجوع کنید به فریدلندر ، ص 51 ـ52).

کار تفسیر و تحلیل بخشهای مختلف میشناه در اورشلیم و بابل به تدوین گمارای اورشلیمی ، در حدود 500 میلادی و گردآوری گمارای بابلی ، یک قرن بعد از آن ، انجامید. با ترکیب میشناه با گمارا ، تلمود به وجود آمد و به این ترتیب یهود، تمامی جنبه های گوناگون سنّت خود را در دو تلمود اورشلیمی و تلمود بابلی حفظ کرد (همانجاها).

تلمود دارای شش بخش و 63 رسالة اصلی در 36 مجلد است . تلمود بابلی مجموعاً 5ر2 میلیون کلمه را در 894 ، 5 صفحه در خود جا داده که یک سوم آن هلاخا و دو سوم آن آگاده است ، در حالی که در تلمود اورشلیمی حجم آگاده تنها 6ر1 حجم کل آن است (برای دیگر تفاوتهای این دو تلمود رجوع کنید به ادامة مقاله ). تقریباً هیچ امر قابل اعتنایی نبوده که ربّی ها در تلمود ذکر نکرده باشند؛ ازینرو، بدان صفتِ «اقیانوس یا دریای تلمود» داده اند و هیچ پرسشی در قرون اخیر نیست که تعلیمات تلمودی ادعای پاسخگویی بدان را نداشته باشد ( > دایرة المعارف دین < ، ج 14، ص 256؛ د. جودائیکا ، ج 15، ستون 762؛ نیز رجوع کنید به > تلمود بابلی < ، پیشگفتار هرتس ، ص 4).

با توجه به گستردگی و تنوع و نیز پیچیدگی تلمود، نمی توان در آن قالب و صورت خاصی یافت ، حتی این اثر بزرگ فاقد مرکز و هسته ای اصلی است ؛ عملاً بیشتر مباحث تلمود ناظر به پرسشهای فقهی و پاسخهایی است که علمای یهود با روشهایی ویژه و نظام مند برای آنها ارائه داده اند. شاید بتوان در نگاهی کلی ارزش تلمود را در دو مورد خلاصه کرد: ارزش زبانی آن و ارزش گزارشهایی از سنن و علوم گوناگون دوره هایی که کمتر در دیگر آثار مکتوب می توان اطلاعی از آنها یافت . این اثر از نظر گزارشهای تاریخی درخور تأمل است زیرا در بسیاری از موارد با اخبار و روایات غیرتاریخی آمیخته شده است . علاوه بر این ، تلمود در طی سده های میانه تا حال حاضر هویتْبخشِ جماعتهای پراکندة یهودیان در نقاط مختلف جهان ــ از بابل و شبه جزیرة عربستان تا سوریه و آسیای صغیر و مصر و شمال افریقا و نیز در اروپا ــ بوده و مایة بقای این قوم به شمار آمده است ، زیرا تمام اصول و فروع دین و اعتقادات آنها، بویژه عقاید راجع به مسیح و مسئلة نجات بخشی را داراست و اصول اخلاقی و آیینی ایشان را به گونه ای با وقایع تاریخی پیوندزده که در دوران پراکندگی ، از خرابی معبد اورشلیم در سال 70 میلادی ، یاد این حوادث بزرگ در اذهان زنده مانده است ( رجوع کنید به اسمارت ، ص 315ـ316؛ اپستاین ، ص 131).

فرقه های مختلف یهود با تلمود مواجهة یکسانی نداشته اند و از همان آغاز شکل گیری و گردآوری میشناه و گمارا ، فرقه هایی مانند صدوقیان ، در مقابل فریسیان که متشکل از کاتبان بودند، و بعدها قرائیم (قارئون ) بشدت با نگارش سنّت شفاهی و در نتیجه با تلمود مخالفت می کردند. به اعتقاد ایشان فقط «تورات مکتوب » تقدس دارد و باید در اعتقادات و اعمال تنها بدان استناد و اتکا کرد ( رجوع کنید به > تلمود بابلی < ، پیشگفتار هرتس ، ص 1؛ فریدلندر، ص 53؛ نیز رجوع کنید به ادنگ ، ص 102ـ103؛ اپستاین ، ص 187ـ189؛ در بارة ترجمة عربی تلمود و نحوة مواجهة مسلمانان با آن رجوع کنید به بخش دوم مقاله ). در میان فرقه های جدید یهود، یهود اصلاحگر یا یهود آزادی خواه با پذیرش نقد تاریخی کتاب مقدّس ، بر خلاف گروههای یهودی سنّت گرا تقدس تلمود را انکار می کند و در بارة «تورات مکتوب » نیز قائل به وحی واژه به واژه نیست بلکه وحی را در قالب بازتابی از فهم بشری تعریف می کند ( رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ، ج 12، ص 255ـ 263؛ فریدلندر، ص 70؛ در بارة موضع فرقه های عرفانی یهود نسبت به تلمود رجوع کنید به فریدلندر، ص 58، 61ـ 65).

با توجه به مطالب بسیار متنوعی که در تلمود مطرح شده ، از سحر و جادو و تعبیر خواب و به طور کلی مباحث شبه علمی تا اندرزها و سخنان حکیمانه و احکام فقهی که به صورتی مفصّل و جزئی بدان پرداخته شده ، محتوای تلمود از جهات مختلف نقد شده است . در برخی کشورهای اروپای غربی ، به سبب سوءظن به یهودیان و برخی اعمال خاص شعائری آنها و نیز با استناد به برخی مطالب خرافی و سحرآمیز تلمود، بویژه موارد ناظر به ضدیت با عیسی مسیح ، بشدت با تلمود بر خورد کردند. حدوداً از قرن سیزدهم تا هجدهم میلادی دستور جمع آوری تمام نسخه های تلمود و از بین بردن آن صادر شد. سوزاندن نسخه های فراوانی از تلمود سبب شد تا فقط اندکی از برخی بخشهای آن باقی بماند ( رجوع کنید به > تلمود بابلی < ، پیشگفتار هرتس ، ص 4؛ در بارة تلمود سوزی در اروپا رجوع کنید به د. جودائیکا ، ج 15، ستون 768ـ771).

تنها نسخة کامل بر جا مانده از تلمود بابلی ، نسخة خطی مونیخ متعلق به 1334میلادی است . در میان اسناد جنیزه نیز نسخه هایی خطی از بخشهایی از تلمود بابلی یافت شده که در کتابخانة بودلیان نگهداری می شود. از تلمود بابلی چاپهای زیادی وجود دارد که به نام محل چاپ آن از جمله بازل ، لوبلین ، آمستردام و فرانکفورت معروف اند. چاپ مهم از نسخة کامل این تلمود در وین در 1520ـ1523 میلادی به کوشش دانیل بامبرخ مسیحی انجام شده است . در 1523 تا 1524 میلادی نیز تنها نسخة خطی کامل تلمود اورشلیمی (موجود در لیدن هلند و متعلق به 1289 میلادی ) به تصحیح دانیل بامبرخ به چاپ رسید.

گذشته از تفاسیر فراوان دو تلمود بابلی و اورشلیمی ، ترجمه های بسیاری از آنها به زبانهای گوناگون ، از جمله لاتین ، فرانسه ، روسی ، ایتالیایی و یدیش ــ این زبان اصلاً از آلمانی است ، ولی کلمات عبری بسیار دارد و خط آن نیز عبری است ــ وجود دارد. از ترجمه های مهم تلمود بابلی ، ترجمة کامل آن به آلمانی کار گولتشمیت است . وی این کار را به تنهایی از 1897 تا 1935 انجام داد. ترجمة انگلیسی به سرپرستی اپستاین از 1935 تا 1952، ترجمة معروف و معتبر تلمود بابلی به شمار می آید. اپستاین سرپرستی ترجمة تلمود بابلی به فرانسه و عبری( جدید ) را نیز برعهده گرفت . مرجعیت تلمود بابلی باعث

توجه بیشتری بدان شده است . در حال حاضر آثار یاکوب نویسنر در ترجمه و تفسیر میشناه و تلمود، از آثار معتبر و پر مراجعه است ( د. جودائیکا ، ج 15، ستون 765ـ 768، 778؛ > تلمود بابلی < ، پیشگفتار هرتس ، ص 4؛ نیز رجوع کنید به > دایرة المعارف تلمود < ، مقدمة برلین و زوین ، ص XVII ؛ برای آگاهی از رویکردهای جدید به تلمود و شخصیتهای برجسته و تأثیرگذار در آن رجوع کنید به > دایرة المعارف یهودیت < ، ج 3، ص 1397ـ1409).

---

منابع :


(1) Camilla Adang, Muslim writers on Judaism and the Hebrew Bible: from Ibn Rabban to Ibn Hazm , Leiden 1996;
(2) R. J. Coggins, "Israel before Christianity", in The World's religions: Judaism and Christianity , ed. Leslie Houlden, London: Routledge, 1991;
Albert H. Friedlander, "Judaism", in ibid

(3) (در دو مقالة مذکور، تصویری کلی و جامع از اهم مسائل تاریخی و اعتقادی یهود، به صورتی روشمند ارائه شده است )؛


Encyclopaedia Judaica ,Jerusalem1978-1982,s.vv. "Talmud", "Talmud Babylonian (by Eliezer Berkovits), "Talmud, burning of" (by Yvonne Glikson), "Talmud, Jerusalem" (by Louis Isaac Rabinowitz), "Gemara"

(4) (مقالات مذکور،بویژه دومقالة Babylonian" "Talmud و "Talmud Jerusalem" که محققان برجستة یهود نگاشته اند، از جمله مراجع عمدة شناخت تلمود به شمار می آیند)؛


(5) The Encyclopaedia of Judaism , ed. Jacob Neusner, Alan J. Avery-Peck, and William Scott Green, Leiden: Brill, 2000, s.v. "Talmud, nineteenth and twentieth century approaches" (by Norman Solomon);
Encyclopaedia Talmudica , ed. Meyer Berlin (Bar-ilan) & Shlomo Josef Zevin, Jerusalem: Talmudic Encyclopaedia Institute, 1969

(6) (مجموعه ای مفید برای آگاهی از بحثها و اصطلاحات متعدد که به نحوی با تلمود و سنّت تلمودی مرتبط است )؛


The Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliade, New York 1987, s.vv. "Mishnah and Tosefta (by Jacob Neusner)

(7) (مؤلف مقالة مذکور در ارائة گزارشی جامع از بخشهای تلمود در عصر حاضر سرآمد است ، وی در این مقاله به زبانی ساده ، تصویری گویا از بخشهای تلمود به دست داده است )؛


"Reform Judaism" (by Michael A. Meyer), "Talmud" (by Robert Goldenberg)

(مقالة اخیر گزارشی فشرده و مفید از بخشهای تلمود، جایگاه آن از حیث

نظری و آیینی و نیز جایگاه آموزشی آن است و به مقایسة دو تلمود بابلی و

(8) اورشلیمی نیز پرداخته شده است )؛


(9) Isidore Epstein, Judaism: a historical presentation , Middlesex, Engl. 1977;
(10) John Muddiman, "The first- century crisis: Christian origins", in The World's religions: Judaism and Christianity , ed. Leslie Houlden, London: Routledge, 1991;
(11) Ninian Smart, The religious experience of mankind , 3rd ed. New York 1984;
Talmud, Hebrew- English edition of the Babylonian Talmud , tractate 1: Berakoth , tr. Maurice Simon, London: The Soncino Press, 1990

(12) (پیشگفتار و مقدمة این چاپ شامل اهم مطالب در بارة تاریخ تدوین ، تعالیم و اجزا و مباحث اصلی تلمود است ).

/ لیلا هوشنگی /

آشنایی مسلمانان با تلمود . سابقة آشنایی مسلمانان با متون مقدّس یهودی (شامل تورات و تلمود و ملحقات آن ) را می توان با توجه به زمان و مکان حضور یهودیان در شبه جزیرة عربستان دریافت . حضور جماعتهای گوناگون یهودی در عربستان به مدتها پیش از ظهور اسلام باز می گردد. احتمالاً آنها از اوایل قرن ششم پیش از میلاد در این سرزمین ساکن شده بوده اند و مسلّماً شروع سکونت آنها پس از قرن دوم میلادی نبوده است . جماعتهای گوناگون یهودی هم در جنوب عربستان ، یمن ، و هم در منطقة حجاز اقامت گزیده و دو زبانه یا حتی سه زبانه بوده اند؛
زبان تکلم آنها عربی بوده اما متون را به عبری می خوانده و نقل می کرده اند و در حدی که به تلمود دسترسی داشته اند از آرامی نیز استفاده می کرده اند (ادنگ ، ص 1؛
توری ، ص 8 ـ9؛
نیز رجوع کنید به شیخو، جاهای متعدد؛
جوادعلی ، ج 6، ص 511 ـ514، 554؛
برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به یهود * ، قوم ؛
یهودیت * ؛
بنی اسرائیل * ).

در این دوره ، یهودیت ــ بر خلاف دوره های بعد ــ در عربستان دینی تبلیغی بوده و از میان مشرکانِ ساکن در مناطق مختلف پیروانی کثیر یافته ، بویژه در جنوب عربستان در تغییر دین بسیار موفق بوده است (ادنگ ، همانجا، قس شیخو، قسم 1، ص 18؛
برای آگاهی از جایگاه یهودیان عرب در میان دیگر یهودیان رجوع کنید به جوادعلی ، ج 6، ص 515). البته از قرن چهارم میلادی به بعد، با حضور فرقه های گوناگون مسیحی مانند یعقوبیان و نسطوریان ، در شبه جزیرة عربستان ، میان آنها رقابت شدیدی در تبلیغ دینشان در گرفته بوده است ( رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ، ج 2، ص 171؛
پیگولوسکایا، ص 453). علاوه بر این ، بازرگانان با نقل روایات گوناگون در بارة اشخاص صالح و بزرگان دینی ، از بطرکها و ربّیها تا حواریان و شهدا و راهبان ، زمینة دیگری را برای آشنایی با متون مقدّس فراهم می آوردند (ادنگ ، ص 2؛
برای آگاهی بیشتر از نقش بازرگانان رجوع کنید به توری ، ص 14ـ17).

از دیگر مسائل مهم ، آشنایی و آگاهی مسلمانان از متون مقدّس عبری در آن دوره است . بنا بر گزارشها، ترجمه های عربیِ بخشهایی از کتاب مقدّس ، در عربستان پیش از ظهور اسلام و صدر اسلام در دسترس بوده ، بویژه مسیحیان برای اجرای آیینها و نیز مقاصد تبلیغی از این ترجمه ها استفاده می کرده اند، اما هیچ متنی از این گونه ترجمه ها به دست ما نرسیده است ( رجوع کنید به گراف ، ج 1، ص 36، 39؛
ادنگ ، ص 9؛
بل ، ص 17؛
برای آگاهی بیشتر در بارة ترجمه های عربی کتاب مقدّس رجوع کنید به تورات * ، انجیل * ). گفتنی است ترجمه های سریانی نیز مورد استفاده عربها بوده و ظاهراً نسخه هایی از این متون باقی مانده است ( رجوع کنید به سریانی * ، زبان ؛
مسیحیت * ؛
نسطوریان * ؛
یعقوبیان * ).

در دورة ظهور اسلام ، بویژه پس از هجرت ، در بارة حضور مؤثر یهودیان در مدینه تحقیق و بررسی فراوانی انجام شده است (برای نمونه رجوع کنید به ونسینک ، ص 39ـ72؛
جوادعلی ، ج 6، ص 514 ـ 526، 543 ـ551). به رغم این ، به سبب نبود اسناد و مدارک کافی ، نمی توان به سهولت ، تصویری روشن از چگونگی و نحوة آشنایی مسلمانان با متون مقدّس عبری و مخصوصاً تلمود ارائه داد. با این حال ، برخی خاورشناسان در اثبات ادعای اثر پذیری تام مسلمانان از این متون آثار فراوانی نگاشته اند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). آنچه مسلّم است یهودیان بخشهایی از تلمود را به صورت شفاهی نقل می کرده اند و با توجه به

این که نسل اول مسلمانان از عبری و آرامی اطلاعی نداشته اند، این مطالب را به عربی بر می گردانده اند (ادنگ ، ص 7). در اینکه این اطلاعات شفاهی را مسلمانان کتابت می کرده اند یا نه ، تردید وجود دارد.

پس از استقرار اسلام ، یهودیان از همان سده های نخستین هجری ، با برخورداری از امنیت و رفاه در مناطق گوناگون مشغول به فعالیتهای علمی شدند. با استقرار خلافت عباسی در بغداد، در قرن دوم هجری نقش بزرگان علمای دینی یهود به حدی برجسته شد که ایشان موفق شدند مرجعیت تلمود بابلی را بر تلمود دیگر (به اصطلاح ، خواهرش ) یعنی تلمود اورشلیمی ، در اروپا نیز رسمیت بخشند. میدراشها و آکادمیهای بابل بقدری رونق یافت که بسیاری از دانش آموختگان از آکادمیهای اسپانیا، پرووانس ، ایتالیا، شمال افریقا و امپراتوری روم شرقی به این میدراشها مهاجرت کردند (حورانی ، ص 186؛
د. جودائیکا ، ج 15، ستون 775ـ776).

در اندلس نیز یهودیان نقش علمی و فرهنگی برجسته ای داشتند و سهمی چشمگیر در پدید آوردن آثار علمی بر عهده گرفتند. مجموعه آثاری که با عنوان یهودی ـ عربی شناخته می شود، حکایت از این فعالیت علمی دارد (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، ج 4، ص 299ـ307؛
نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ).

بنا بر گزارشهای موجود در منابع اسلامی ، مسلمانان از وجود کتاب مقدّسی جز تورات نزد یهودیان آگاهی اجمالی داشته و آن را با نام المَثْن'اة ، به معنای تکرار و نسخة دوم ، می شناخته اند.

ابوعُبَیْد قاسم بن سلاّ م هروی (متوفی 224) در غریب الحدیث (ج 4، ص 282) گزارش داده که از اهل علمی که کتابهای قدیمی ( الکتب الاُوَل ) را می شناخته و قرائت می کرده در بارة المثناة پرسیده و او پاسخ داده است که احبار و رهبانان بنی اسرائیل پس از موسی آن گونه که می خواستند کتابی را در میان خود پدید آوردند که جز کتاب خداوند بود، پس آن را المثناة (احتمالاً مراد میشناه بوده ) نامیدند و در آن هر آنچه را می خواستند بر خلاف کتاب خدا حلال یا حرام کردند. بر اساس این اطلاع ، ابوعبید به تحلیل سخنی از عبداللّه بن عَمْرو می پردازد مبنی بر اینکه نقل سخنان اهل کتاب و اتکا بدان روا نیست (کَرِهَ الأخذَ عَنْ اَهْلِ الکتاب ). به نظر ابوعبید (همانجا)، در جنگ یَرموک که در رجب سال پانزدهم میان مسلمانان و سپاهیان روم شرقی در گرفت ، کتابهایی نزد ابن عمرو بوده و احتمالاً با شناختی که از این نوشته ها داشته چنین سخنی گفته است . زَمَخْشَری (متوفی 538) در الفائق فی غریب الحدیث (ج 1، ص 178) ضمن نقل روایتی از ابن عمرو در بارة «اَشراط الساعة * » می نویسد که وی خواندن المثناة را از نشانه های وقوع قیامت دانسته است . وی نیز در تعریف مثناة همان توضیحات قبلی را آورده و اشاره کرده که ابن عمرو اینگونه کتابها را در یرموک دیده و بدان آگاهی یافته بوده است . ابن اثیر (متوفی 606) نیز گزارشی به همین مضمون را در النهایة فی غریب الحدیث و الاثر (ج 1، ص 225ـ226) آورده است . علاوه بر این ، ابن اثیر معنای لغوی مثناة را در زبان فارسی ، به نقل از صحاح اللغة جوهری ، دو بیتی ذکر کرده و آن را از انواع غزل دانسته است . گفتنی است در منابع لغوی ، چه متقدم چه متأخر، اشاره ای به واژة میشناه و تلمود نشده است . در برخی از این منابع ، واژة مثناة به معنای آنچه از کتاب خوانده و تکرار می شود، آمده و سپس به تعبیر قرآنی سبع المثانی * اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به ازهری ، ج 15، ص 138ـ139؛
ابن فارِس ، ج 1، ص 392، ذیل «ثنی »). ظاهراً ابن اثیر برای توضیح واژه این معنا را مفید ندیده و تنها توضیح لغوی را که به معنایی دورتر اشاره دارد بر گزیده است . گذشته از این ، در بحث از منع تدوینِ حدیث * به دستور خلیفة دوم نیز از وی جمله ای نقل شده که در آن به واژة مثناة اشاره دارد: «آیا می خواهید مَثْناتی مانند مثناة اهل کتاب پدید آورید؟» (مثناةً کَمَثْناةِ اهل الکتاب ). در روایت دیگری به جای مثناة کلمه «اُمنیة » آمده است : «اُمنیةً کأُمنیةِ اهل الکتاب » ( رجوع کنید به ابن سعد، ج 5، ص 140؛
خطیب بغدادی ، ص 52؛
حسینی جلالی ، ص 274). صرف نظر از صحت و سقم این روایت و بویژه به کارگیری واژة «مثناة » در آن زمان ، می توان دریافت که احتمالاً آگاهی اجمالی از وجود کتابی حاوی سنّت و احکام و شرایع یهود، جدا از کتاب مقدّس یهود، از همان ابتدای آشنایی مسلمانان با یهودیان وجود داشته است . در عین حال ، ظاهراً تعدادی اندک از مسلمانان ، آن هم به صورت بسیار محدود، از تفکیک میان «تورات مکتوب » و «تورات شفاهی »، با توجه به اینکه هر دو تورات خوانده می شدند، اطلاع داشته اند. در دوره های متأخر نیز این آگاهی اندک است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

بر این اساس ، در متون گوناگون اسلامی ، از جمله متون تاریخی و ملل و نحل ، به ندرت می توان اطلاعاتی تفصیلی در بارة تلمود یافت یا در گزارشهای مربوط به یهودیان و آداب و سنن و اعتقادات آنها، مطابقتی با گزارش تلمودی سراغ گرفت . یعقوبی (متوفی 284؛
ج 1، ص 67) در بیان آداب و سنن یهودیان می نویسد که آنها در سنن و شرایع به کتابهای علمای خود اعتماد و اتکا دارند و ادامه می دهد: «وَهِیَ الکتبُ التی یقالُلها... بالعبرانیة » (در نسخة خطی نیز نام کتاب نیامده و سفید بوده است ؛
رجوع کنید به همانجا). احتمالاً مراد او از این کتاب عبرانی ، تلمود یا میشناه بوده است ( رجوع کنید به ادنگ ، ص 74). در میان دیگر گزارشهای مؤلفان مسلمان ، گزارش مقدسی (متوفی ? 355) در البدء و التاریخ شایان توجه است . او ضمن گزارشی عالمانه و بی طرفانه از فرقه های یهودی و آداب و شعائر خاص آنها ( رجوع کنید به ج 4، ص 34ـ41) در انتهای گزارش خود به احکام روز شنبه یوم السبت ) و کارهای ناقض حرمت این روز، که مستوجب قتل است ، اشاره کرده که کاملاً با گزارش تلمود همخوانی دارد ( رجوع کنید به ادنگ ، ص 86 ـ87). ظاهراً مقدسی به بخشهایی از تلمود دسترسی داشته است .

در میان ملل و نحل نویسان ، ابن حَزْم اندلسی (متوفی 456) به سبب حضور علمی یهودیان در اندلس و نیز معاشرت وی با برخی از حکمای یهودی ، از نزدیک با تلمود آشنایی داشته است . در الفِصَل نام تلمود بصراحت ذکر شده ( رجوع کنید به ابن حزم ، ج 1، ص 324ـ 325)، احتمالاً بتوان این اشاره صریح را نخستین بار یا دست کم از موارد نادر به شمار آورد. احتمالاً ابن حزم نسخه ای از تلمود، البته گزیده و مختصر آن ، را در دسترس داشته ( رجوع کنید به ادنگ ، ص 102ـ103)، هر چند به سبب عدم تسلط بر زبان عبری در گزارشهای خود خطا کرده است ، از جمله در نقل قولی از تلمود به «سدر ناشیم » (احکام زنان و خانواده ) اشاره کرده ولی آن را تفسیر احکام حیض معنا کرده است (ج 1، ص 325). ابن حزم ، همچنین برخی از روایات آگاده ای را نقل کرده که بسیاری از بخشهای آن در رسالات الحاقی تلمود، از جمله مدراشیم و جز آن ، مذکور است ، اما به نام رسالات اشاره نکرده و تنها به این عبارت که «در یکی از کتابهای آنها (یهودیان ) اینگونه آمده است » بسنده نموده است ( رجوع کنید به ادنگ ، ص 99). گفتنی است که آشنایی ابن حزم با یهودیان و تلمود از طریق فرقة قرائیم بوده که مشخصة آنها ــ همانگونه که آمد ــ مخالفت با تلمود و نفی آن و کلاً سنّت ربّانیها و ربّیها بوده است ( رجوع کنید به همان ، ص 102ـ103). در میان دیگر مؤلفان مسلمان ، ابن قَیّم جَوزِیّه (متوفی 751) نیز از تلمود آگاهی تفصیلی داشته است . او در اغاثة اللهفان به مشنا ( میشناه ) و تلمود، پیشینة گردآوری آنها، حجم تقریبی هر یک ، آرای فقهای یهود در بارة مسائل خاص فقهی از جمله ذبح ــ و بررسی تفاوتهای احکام تلمود در این باره با احکام تورات ــ همچنین مخالفتهای قرائیم با تلمود پرداخته است ( رجوع کنید به ج 2، ص 355ـ361).

ترجمه های عربی . حضور علمی و فرهنگی یهودیان در سرزمینهای اسلامی و حسن تعامل آنها با دانشمندان مسلمان ، به این امر انجامید که متون مقدّس خود را به عربی ترجمه کنند (برای آگاهی از فضای مناسب اجتماعی و فرهنگی یهودیان در دوره های اولیة اسلامی رجوع کنید به اپستاین ، ص 180ـ181). از جملة این مترجمان سعدیابن یوسف (892 ـ942 میلادی ) معروف به سعدیا گائون ، رهبر یهودیان بابل بود که عهد عتیق را به عربی ترجمه کرد. ترجمة وی کلاسیک و تأثیرگذار بوده است . وی در اعتلا بخشیدن به الاهیات و فلسفة یهود مطابق با تلمود، و نیز مقابله با قرائیم وآرای آنهابسیار کوشید ( رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ، ج 2، ص 171؛
فریدلندر، ص 53؛
اپستاین ، ص 190ـ 191). از ترجمه های مهم ، ترجمة بخشهایی از تلمود به عربی است که نِسیم بن یعقوب قیروانی در اواسط قرن پنجم به انجام رسانده است ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، ج 4، ص 306). ابن میمون (530 ـ 601)، متکلم و دانشمند معروف یهودی که یکی از صاحب نظران آگاه از تلمود شناخته می شود (فریدلندر، ص 57)، به عربی شرحی بر میشناه نگاشت به نام کتاب السراج . همچنین کتاب دیگری در فقه و بیان احکام تلمود مخصوصاً تلمود بابلی به نام مشنه توره نوشت . او خود در دلالة الحائرین (جزء 1، ص 15)، اثر معروف کلامی یهود که به زبان عربی و به خط عبری نگاشته ، این اثر را مشنة التوراة نامیده که «تثنیة تورات » یا «تکرار تورات » ترجمه شده است ( دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، ج 5، ص 12).

دورة اخیر. در بارة آشنایی جهان اسلام با تلمود در دورة اخیر، باید به کتابی تأثیرگذار در اروپا اشاره کرد که مبنای شناخت مسلمانان از تلمود بوده است . در اروپا، جریان ضدیت با تلمود و سوزاندن آن ( رجوع کنید به بخش نخست این مقاله ) تا قرن هجدهم ادامه یافت و در تداوم این سنّت کتابهایی نیز به نگارش در آمد. آیزنمنگر ، محقق زبانهای شرقی ، در آلمان دو جلد کتاب در وهن تلمود نوشت که پایه و مبنای یکی از مهمترین آثار علیه یهودیان در قرن نوزدهم شد، یعنی مبنای کتاب > تلمود یهودیان < (چاپ در 1871) نوشتة کانن آوگوست رولینگ ، استاد دانشگاه پراگ . در این کتاب ضدیت با تلمود بسیار شدید بود. شهرت فراگیر مؤلف و کتابش سبب شد تا هم زمان سه ترجمة فرانسه از سه مترجم مختلف از این کتاب در 1889 به چاپ برسد. این کتاب در جهت یهودستیزی نازیها نقشی مهم داشت ( د. جودائیکا ، ذیل «آیزنمنگر»، «رولینگ »؛
دقیقیان ، ص 289ـ290). چند سال بعد در 1899 این کتاب در قاهره به عربی ترجمه و چاپ شد، با این مشخصات : آگوست روهلنج ، الکنزالمرصود فی قواعدالتلمود ، ترجمة یوسف نصراللّه ( رجوع کنید به دقیقیان ، ص 290؛
خان ، ص 15، پانویس ). این ترجمة عربی مبنای آشنایی جهان معاصر اسلام ، بویژه کشورهای عربی ، با تلمود شد. از طرف دیگر، نوع گزارش این کتاب همراه با حسِ کینه و عداوتی که مسلمانان از اشغال فلسطین به دست صهیونیستها داشتند، سبب شناختی یک جانبه شد؛
ازینرو، در اغلب نوشته های مؤلفان مسلمان این نوع نگرش منفی بازتاب یافته است (برای نمونه رجوع کنید به شلبی ، ج 1، ص 270ـ276؛
خان ، ص 15ـ16).

گزیده ای فارسی از تلمود تألیف آبراهام کوهن ، ترجمه از انگلیسی ، موجود است (تهران 1350 ش ؛
تجدید چاپ تهران 1382 ش ). این کتاب که با نام گنجینه ای از تلمود، به چاپ رسیده تألیفی است روشمند و مختصر که می تواند راهنمای شناخت مباحث گوناگون در تلمود باشد، بویژه آنکه مؤلف ، بی طرفانه ، کوشیده تا جنبه های متناقض و مورد استناد دشمنان را نیز نقل کند، خواه در باب خشونت و تبعیض ، خواه در بارة سحر و خرافات ، و کلاً مسائل غیر هماهنگ با دیدگاههای امروزی ( رجوع کنید به ص 1ـ2). اخیراً کتاب The essential Talmud نوشتة آدین اشتاین زالتس ، با عنوان سیری در تلمود به فارسی ترجمه شده است (قم 1383 ش ) که اثری است جامع و مفید (برای آگاهی بیشتر در بارة کتاب زالتس رجوع کنید به «سیر تکوّن تلمود»، در هفت آسمان ، سال اول ، ش 2 ( تابستان 1378 ) ؛
«معرفی کتاب جوهرة تلمود »، همان ، سال دوم ، ش 7 ( پاییز 1379 ) ).

تلمود در مطالعات تطبیقیِ خاورشناسان در بارة اسلام و یهودیت جایگاهی مهم و خاص دارد (برای نمونه رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول و دوم ، ذیل t" ¦"Tawra ؛
توری ، ص 2،9؛
سویتمن ، بخش 1، ج 1، ص 10). در دو سدة اخیر، محققان کوشیده اند با به کارگیری روش نقد تاریخی ، به مطالعة متون مقدّس یهودیان ( عهد قدیم )، و کتاب مقدّس مسیحیان ( عهد جدید )، بپردازند و در این راه منشأ و ریشه های آن متون را بر اساس روشهای گوناگون از قبیل ریشه شناسی واژه ها و به کارگیری رویکردهای زبان شناختی مشخص نمایند. عمدتاً کار تحقیقی این پژوهشگران مبتنی بر بررسی قدیمیترین نسخه های موجوداست . خاورشناسان نیز با اتخاذ این روش به بررسی گزارشهای قرآنی ، حدیثی ، تفسیری و احکام و مسائل فقهی پرداخته و با توجه به شباهتها ــ بویژه شباهت گزارشهای سنّت اسلامی با روایات آگاده ای ــ قائل به اخذ و اقتباس کامل یا گرته برداری شده اند (برای نمونه رجوع کنید به کاتچ ، ص 15 به بعد؛
نیز برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به اسرائیلیات * ). از جمله مشهورترین خاورشناسان این حوزه مطالعات تطبیقی ، آبراهام گایگر ، ایگناتس گولدتسیهر ، تئودور نولدکه ، آلفونس مینگانا، دیوید سموئیل مارگلیوث و چارلز کالتر توری هستند.

---

منابع :
(13) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر ، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی ، قاهره 1383ـ1385/ 1963ـ 1965؛
(14) ابن حزم ، الفصل فی الملل و الاهواء والنحل ، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره ، بیروت 1405/1985؛
(15) ابن سعد؛
(16) ابن فارس ؛
(17) ابن قیّم جوزیّه ، اغاثة اللهفان من مصاید الشیطان ، چاپ محمدحامد فقی ، بیروت 1408/ 1988؛
(18) ابن میمون ، دلالة الحائرین ، چاپ حسین اتای ، آنکارا 1974؛
(19) قاسم بن سلام ابوعبید، غریب الحدیث ، حیدرآباد دکن 1384ـ1387/ 1964ـ 1967، چاپ افست بیروت 1396/1976؛
(20) محمدبن احمد ازهری ، تهذیب اللغة ، ج 15، چاپ ابراهیم ابیاری ، قاهره 1967؛
(21) نینا ویکتوروونا پیگولوسکایا، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده های چهارم ـ ششم میلادی ، ترجمة عنایت اللّه رضا، تهران 1372 ش ؛
(22) محمدرضا حسینی جلالی ، تدوین السنة الشریفة ، قم 1376 ش ؛
(23) ظفرالاسلام خان ، نقد و نگرشی بر تلمود ، ترجمة محمدرضا رحمتی ، قم 1369 ش ؛
(24) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تقییدالعلم ، چاپ یوسف عش ، ( بی جا ) : داراحیاء السنة النبویه ، 1974؛


(25) دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی ، تهران 1367 ش ـ ، ذیل «ابن میمون » (از عباس زریاب خویی )؛
(26) شیرین دخت دقیقیان ، نردبانی به آسمان : نیایشگاه در تاریخ و فلسفة یهود ، تهران 1379 ش ؛
(27) محمودبن عمر زمخشری ، الفائق فی غریب الحدیث ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم و علی محمد بجاوی ، ( قاهره 1971 ) ؛
(28) احمد شلبی ، مقارنة الادیان ، ج 1، قاهره 1992؛
(29) لویس شیخو، النصرانیة و آدابها بین عرب الجاهلیة ، بیروت 1989؛
(30) جوادعلی ، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976ـ 1978؛
(31) آبراهام کوهن ، گنجینه ای از تلمود ، ترجمة امیر فریدون گرگانی ، تهران 1382 ش ؛
(32) مطهربن طاهر مقدسی ، کتاب البدء و التاریخ ، چاپ کلمان هوار، پاریس 1899ـ1919، چاپ افست تهران 1962؛
(33) یعقوبی ، تاریخ ؛


(34) Camilla Adang, Muslim writers on Judaism and the Hebrew Bible: from Ibn Rabban to Ibn Hazm , Leiden 1996;
(35) Richard Bell, The origin of Islam in its Christian environment , London 1968;
(36) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982, s.vv. "Eisenmenger, Johann Andreas" (by Zvi Anveri and Hans Lichtenstein), "Talmud, Jerusalem" (by Louis Isaac Rabinowitz), "Rohling, August";
(37) EI 1 , s.v. "Tawra ¦t" (by J. Horovits);
(38) EI 2 , s.vv. "Judaeo-Arabic". I: Judaeo-Arabic (by D. Cohen), "ibid. II: Mediaeval Judaeo-Arabic (by J. Blau), "ibid. III: Judaeo-Arabic literature" (by G. Vajda), "Tawra ¦t" (by Hava Lazarus-Yafeh);
(39) The Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliade, New York 1987, s.v. "Biblical literature: Hebrew scriptures" (by Nahum M. Sarna);
(40) Isidore Epstein, Judaism: a historical presentation , Middlesex, Engl. 1977;
(41) Albert H. Friedlander, "Judaism", in The World's religions: Judaism and Christianity , ed. Leslie Houlden, London: Routledge, 1991;
(42) Georg Graf, Geschichte der christlichen arabischen Literatur , vol.1, Vatican City 1944;
(43) Albert Hourani, A history of the Arab peoples , London 2002;
(44) Abraham I . Katsh, Judaism in Isla ¦m: Biblical and Talmudic backgrounds of the Koran and its commentaries suras II and III , New York 1954;
(45) J. Windrow Sweetman, Islam and Christian theology: a study of the interpretation of theological ideas in the two religions , pt. 1, vol. 1, London 1945;
(46) Charles Cutler Torrey, The Jewish foundation of Islam , New York 1967;
(47) Arnet Jan Wensinck, Muhammad and the Jews of Medina , tr. and ed. Wolfgang H. Behn, 2nd ed. Berlin 1982.

/ لیلا هوشنگی /