تلگراف (در ایران ) ، نخستین دستگاه مخابراتی در ایران . واژة تلگراف ، مرکّب از دو کلمة یونانی تله (دور) و گرافاین (نوشتن )، به معنای مجموعه وسایلی است که برای بیان و دریافت مطالب از راه دور به کار می رود (لیدل و اسکات ، ذیل "  §    " ؛ اسکیت ، ذیل «تلگراف »؛ پژمان بختیاری ، ص 326).

نخستین تلاشها برای اختراع چنین دستگاهی ، در قرن دهم / شانزدهم در اروپا صورت گرفت و توسعه و تداوم تدریجی این فعالیتها، به اختراع وسایلی ، از جمله تلگراف شیمیایی در 1815/ 1230، انجامید. در 1819/ 1234، آمپر، دانشمند فرانسوی ، تلگراف مغناطیسی (برقی ) را ساخت و سپس اشتاینهال آلمانی آن را تکمیل کرد. از دهة 1840/ 1255 تا 1265، سیم کشی نخستین خطوط تلگراف برقی در اروپا آغاز شد. پس از آنکه ساموئل مورس امریکایی دستگاه مورس را اختراع کرد، استفاده از این دستگاه گسترش جهانی یافت (پژمان بختیاری ، ص 339ـ354).

نخستین ارتباط تلگرافی در ایران در 1271 میان مدرسة دارالفنون و کاخ گلستان برقرار شد که مخابره ای آزمایشی بود (محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 194؛ افشار، ص 17). با این حال تلگراف از 1272، و در پی انتشار اخبار و اطلاعات مربوط به آن در روزنامة وقایع اتفاقیّه ، در ایران شناخته شد و اخبار گسترش تلگراف در جهان و کاربردهای متنوع و تسهیل کنندة آن ، مکرراً گزارش گردید. در تمامی این گزارشها برای سیم و دستگاه تلگراف از تعابیری چون چرخ الماس ، چرخ آتشی ، سیم آهن ، راه سیم آهن ، چرخ صاعقه و سیم صاعقه استفاده شده است ( روزنامة وقایع اتفاقیه ، ش 273، ص 5 ـ6، ش 275، ص 7، ش 279، ص 5). شکل فرنگی این واژه ظاهراً در 1273 به صورت «تلغراف » به زبان فارسی راه یافت ( رجوع کنید به همان ، ش 293، ص 6). یک سال بعد، کرشش اتریشی (معلم کل توپخانه در دارالفنون )، با نظارت و اهتمام علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (رئیس کل دارالفنون )، از عمارت سلطنتی (کاخ گلستان ) به باغ لاله زار سیم تلگراف کشید که اجرای موفقیت آمیز آن ، منجر به گسترش خطوط تلگراف تا سلطانیه و زنجان

در 1275 شد ( رجوع کنید به همان ، ش 372، ص 1؛ ش 379، ص 2، ش 385، ص 1ـ2، ش 420، ص 1، ش 427، ص 4، ش 439، ص 1ـ2؛ ص 1ـ2؛ اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1812؛ محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 196ـ198). هم زمان ، نخستین اقدامات برای قانونمند کردن امور تلگرافی صورت گرفت و کتابچة تکالیف و دستورالعمل برای تلگراف تدوین و منتشر شد و برای تأمین نیروی انسانی مورد نیاز، به اهتمام اعتضادالسلطنه ، عده ای از جوانان ایرانی به پاریس اعزام شدند. همچنین نخستین گروه از کارمندان ایرانی تلگرافخانه استخدام و گروهی از آنان برای آشنایی عملی با تلگراف به تفلیس فرستاده شدند (رضوانی ، ص 80، 89؛ افشار، ص 18). در 1277، اولین محمولة سیم تلگراف و دیگر وسایل مرتبط با آن ــ که حسنعلی خان گروسی (امیرنظام گروسی )، وزیر مختار ایران در پاریس و لندن ، خریده بود ــ وارد ایران شد (ولایتی ، ص 69ـ70، به نقل از اسناد وزارت امورخارجه ). در همین سال خطوط تلگراف تا شمیران و تبریز امتداد یافت و در 1279، خط تلگراف تهران ـ گیلان نیز به کار افتاد (اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1833، 1849).

شورش بزرگ هند در 1274/1857، ضرورت ارتباط تلگرافی مستقیم با هندوستان را برای بریتانیا بیشتر کرد و روند گسترش خطوط تلگراف ایران را، که به امور دارالخلافه و دستگاه سلطنت محدود بود، تغییر داد و در مسیر معادلات سیاسی بین المللی افکند و ایران ، به عنوان بهترین مسیر ارتباطی با هندوستان ، مورد توجه انگلستان قرار گرفت ، بویژه پس از ناکارآمدی بافة (کابل ) زیردریایی میان دریای سرخ و دریای مدیترانه و بروز مشکلات متعدد در مسیر تلگراف اسکوتاری (اسکودار) ـ بغداد به هندوستان (کرزن ، ج 2، ص 724؛ محمود، ج 3، ص 603ـ604). در 1278/1861، آلیسون ، وزیرمختار بریتانیا در ایران ، پیشنهاد کرد که میان هندوستان و انگلستان ، از طریق ایران ، خط تلگراف ایجادشود، اما دولت ایران ، که تازه از جنگ با انگلستان (بر سر مسئلة هرات ) رهایی یافته بود، از این پیشنهاد استقبال نکرد. در این امر، علاوه بر بدگمانی ایرانیان نسبت به نیات انگلستان ، موضوعات دیگری نیز مطرح بود، از جمله صرف هزینه ای هنگفت برای کاری غیرمفید (از لحاظ منافع ایران ) و بیم مقامات محلی از به خطر افتادن خودمختاری محلیشان (محمود، ج 2، ص 582؛ رایت ، ص 129). ولی انگلستان نیز برای پافشاری دلایلی داشت : نزدیک شدن روسیه به سرحدات هند در پی کشورگشاییِ روسیه در نواحی شرقی دریای خزر و ترکستان ، ضرورت حضور مستمر صاحب منصبان انگلیسی در ایران به منظور آگاهی از جریانهای سیاسی دربار ایران و ممانعت از گرایش دولت ایران به روسیه (محمود، ج 3، ص 612). تلاشهای مستمر انگلستان ، بویژه از طریق جلب توجه ناصرالدین شاه به عواید مالی تلگراف ، سرانجام در 1279 به نتیجه رسید و ایستویک ، کاردار دولت انگلستان ، موفق شد قراردادی شش مادّه ای ، در باب احداث بدون تأخیر خط تلگراف خانقین ـ تهران و تهران ـ بوشهر، با دولت ایران امضا کند (همان ، ج 2، ص 595 ـ596، ج 3، ص 605؛ معاهدات و قراردادهای تاریخی در دورة قاجاریه ، ص 343). بر اساس این قرارداد، که در واقع تعهدنامه ای برای دولت ایران بود و طرف انگلیسی آن را تنظیم کرده بود، تأمین منابع مالی بر عهدة ایران و عملیات اجرایی بر عهدة انگلستان بود. دولت ایران موظف شد تمامی ادوات موردنیاز را، به واسطة صاحب منصبی انگلیسی و تام الاختیار، منحصراً از دولت انگلستان بخرد ( رجوع کنید به معاهدات و قراردادهای تاریخی در دورة قاجاریه ، ص 345ـ346). نظارت بر خط مذکور بر عهدة صاحب منصب انگلیسی بود و انگلیسیها مجاز بودند در صورت نیاز (در قبال پرداخت مبلغی معیّن به دولت ایران )، با همان اختیارات تام ، به مخابرة پیامهای تلگرافی خود بپردازند ( رجوع کنید به همان ، ص 345). در عوض ، دولت ایران مجاز بود از اقدامات صاحب منصب مذکور «مستحضر» باشد و به صورت حساب خریدهای وی رسیدگی کند (همان ، ص 344ـ 346). بدین ترتیب ، احداث این خط ، از سه منطقه (کرمانشاه و اصفهان و بوشهر) آغاز شد و پس از دو سال به بهره برداری رسید (اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 3، ص 1468؛
محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 199). در فاصلة سالهای 1279تا1338/1862ـ 1920، مجموعاً بیست قرارداد تلگرافی میان ایران و انگلستان به امضا رسید و به موجب آنها در سراسر کشور خطوط تلگراف کشیده شد ( رجوع کنید به قائم مقامی ، ص 103ـ104). در میان این قراردادها، قرارداد سال 1279/ 1862، که مفاد آن محور اساسی بسیاری از قراردادهای بعدی دو کشور شد، اهمیت خاصی داشت .

گسترش خطوط تلگراف در ایران ، به سبب آنکه صرفاً بر مبنای منافع درازمدت انگلستان بود و امتیاز تلگراف ایران را در اختیار انگلستان قرار می داد، به جنبة دیگری از رقابتهای روسیه و انگلستان تبدیل شد. نخستین اقدام روسها در این خصوص در 1280/ 1863 صورت گرفت و طی آن خطوط تلگراف نخجوان و ایروان به خط تلگراف تبریز ـ جلفا متصل و پیامهای تبریک میان طرفین مبادله شد. چند ماه بعد روسها یک خط تلگراف میان تهران و استرآباد (گرگان ) کشیدند که دسترسی آنها را به پایتخت ایران آسان می کرد (اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 3، ص 1452؛
همو، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1866). شرکت تلگراف هند و اروپا در بهره برداری روسیه از امتیاز تلگراف ایران تأثیر بسیار داشت . این شرکت اگرچه یک مؤسسة مشترک انگلیسی و روسی بود، چون مرکز آن در مسکو قرار داشت و تحت حمایت رسمی دولت روسیه بود، به نوعی ، حافظ منافع روسیه به شمار می رفت (جمالزاده ، ص 106؛
قائم مقامی ، ص 80). در 1281/ 1864، میان ایران و این شرکت قرارداد احداث خط تلگراف جلفا ـ تبریزـ تهران منعقد شد (قائم مقامی ، همانجا).

چندی بعد در 1283/1866، هنگامی که خطوط تلگرافی انگلستان در مسیر عثمانی تا هند، به سبب اختلاف تقویمی نواحی گوناگون و اختلاف زبانی تلگرافچیان آن نواحی و کندی ارسال تلگرام ، با مشکلات بسیاری مواجه شد، شرکت آلمانی زیمنس هالسکه مسئولیت رفع مشکل مذکور را از طریق احداث خط جدیدی از مسیر آلمان ـ روسیه ـ ایران پذیرفت . مخارج احداث این خط در مسیر روسیه ، به شرکت تلگراف هند و اروپا واگذار شد (پژمان بختیاری ، ص 405ـ406). از 1287/ 1870، ایران و روسیه مستقیماً مبادرت به انعقاد قرارداد تلگرافی کردند. در 1296/ 1879، قراردادی در خصوص احداث خط تلگراف استرآباد ـ چَکُشْلَر و یک سال بعد مقاوله نامه ای در بارة تعرفة مخابراتی ، برای مدتی نامحدود، میان دو دولت منعقد شد (همان ، ص 421). انعقاد قراردادهای مخابراتی میان ایران و روسیه تا 1324/ 1906 ادامه یافت و مجموعاً چهارده قرارداد بین طرفین به امضا رسید (قائم مقامی ، ص 104ـ105). روسیه چهار سال پس از انقلاب اکتبر، در 1300 ش /1921 این قراردادها را ملغا اعلام کرد و تمامی خطوط تلگرافی و تلفنی روسیه در ایران ، همراه با تمامی ابنیه و متعلقات آنها، به ایران واگذار گردید (پژمان بختیاری ، ص 425ـ426).

دولت عثمانی ، سومین طرف قراردادهای تلگرافی ایران ، نخستین قرارداد خود را در 1280/1863 با ایران منعقد نمود. این قرارداد، که مکمل قرارداد 1279/1862 ایران و انگلستان بود و طرفین را ملزم می ساخت تا خطوط تلگراف خود را در یکی از نقاط مرزی به یکدیگر متصل سازند، با هدف برقراری ارتباط تلگرافی میان اروپا و ایران منعقد گشت . شش ماه بعد، به سبب وجود پاره ای اختلافات مرزی ، میرزاحسین خان (سفیر ایران در عثمانی ) و نامق پاشا (والی بغداد) قرارداد جدیدی امضا کردند. در 1281، 1300، و

1356/ 1316 ش نیز قراردادهای دیگری میان ایران و ثمانی منعقد شد که عمدتاً به رفع اختلافات مرزی و

تعیین حدود جغرافیایی برای فعالیت تلگرافچیان دو طرف مربوط می شد (پژمان بختیاری ، ص 426ـ430؛
گزیدة اسناد سیاسی ایران و عثمانی ، ج 3، ص 407ـ416، 453ـ 458).

مفاد قراردادهای تلگرافی ، برای بیش از نیم قرن ، محور سیاستگذاریهای دولت ایران را در زمینة تلگراف تعیین می کرد. در این میان ، قراردادهای ایران و انگلستان ، به سبب کثرت ، طول مدت ، مفاد و گستردگی مناطق تحت پوشش آنها، اهمیت بسیار داشت . موضوعاتی که با حساسیت خاص در تمامی این قراردادها تکرار شده ، چرایی و چگونگی تسلط انگلستان را بر بیشتر خطوط تلگرافی ایران نشان می دهد. برخی از این موضوعات عبارت بودند از: برای طرف ایرانی ، عایدات مالی بسیار (اگرچه در برخی موارد درآمد چندانی عاید نمی شد و حتی دولت ایران مقروض هم می گردید، برای نمونه رجوع کنید به محمود، ج 3، ص 623ـ625، 627ـ 628، قراردادهای سال 1331/1913، 1334/1916، 1338/1920)، توجه به حفظ استقلال سیاسی ، تقبل مخارج عمدة احداث یا تعمیر خطوط که هزینه های مالی زیادی به ایران تحمیل می کرد، پذیرفتن اختیارات ویژه برای صاحب منصبان انگلیسی ؛
و برای انگلستان ، برخوردهای محتاطانه بویژه در مورد استخدام صاحب منصبان انگلیسی ، تأکید بر استخدام نکردن اتباع غیرایرانی و غیرانگلیسی . اگرچه نگرانی و بدبینی فراوان ایرانیان نسبت به استقرار اتباع انگلیس در ایران و هراس از گرفتار شدن به تجربة هندوستان (رایت ، ص 134؛
قائم مقامی ، ص 85)، آشکارا تحت الشعاع عایدات مالی وسوسه انگیز خطوط تلگراف ، آن هم برای دولت مقروض ایران ، قرارداشت ، اما گرفتاری بسیاری نیز برای انگلستان به وجود آورد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). بااین حال ، دغدغه های ایران در حد اصرار بر آموزش نیروهای ایرانی و جانشینی آنان به جای صاحب منصبان انگلیسی برای ادارة خطوط داخلی (شرطی که انگلستان

جز در مواقع ناچاری ، عملاً التزامی به اجرای آن نداشت رجوع کنید به رایت ، ص 129، 131) و نیز برخی ملاحظات در بارة حفظ تمامیت ارضی کشور بود. اختیارات وسیع صاحب منصبان انگلیسی تلگرافخانه ها، که دولت ایران نیز آنها را به رسمیت می شناخت (قائم مقامی ، ص 83 ـ 85؛
نیز برای مفاد قراردادها رجوع کنید به محمود، ج 3، ص 613ـ630)، تابع سیاستی بود که بر اساس آن تمدید قراردادهای مهم با هدف استیلای همیشگی انگلیس بر خطوط تلگراف ایران ، صورت می گرفت ( رجوع کنید به کرزن ، ج 2، ص 729).

تشکیلات اداری . نخستین و مهمترین جنبة تشکیلات اداری تلگراف در ایران ، دوگانگی آن در قالب خطوط داخلی (خطوط تلگراف دولتی ایران ) و خارجی (انگلیس ، روسیه ) بود که بیش از نیم قرن با سازمانها و تشکیلاتی مجزا، در کنار هم فعالیت می کردند. حیطة اختیار و نظارت دولت ایران ، منحصر به بخش خطوط داخلی بود. خطوط جلفا، تهران ـ خانقین ، شیراز، اصفهان ، کرمان و بندرهای جنوب ، در حوزة اختصاصی مأموران شرکت هند و اروپا یا حکومت هندوستان قرار داشت و خطوط برخی نواحی شرقی ، شمالی

و شمال شرقی ، جزو منطقة فعالیت روسها محسوب می شد. ارتباط دولت ایران با مسئولان این خطوط ، منحصر به نوعی بده بستان بود: تعرفه ای که آنان به صورت سالانه و به عنوان اجاره به دولت ایران می پرداختند و هزینه ای که دولت ایران در قبال خسارات عمدی وارده به این خطوط ، موظف به پرداخت آن بود. در واقع ، حضور این صاحب منصبان ، مکمل نقش نمایندگیهای سیاسی دولت متبوعشان بود زیرا

به واسطة وسعت و کثرت مناطق تحت نفوذ و اقامتهای طولانی در ایران ، اطلاعات دقیقی از اوضاع سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی ، جغرافیایی و... حوزه های مأموریتشان به دست می آوردند که ارزش بسیاری داشت ؛
چنانکه یکی از آنان به نام گولدسمیت ، تأثیر مهمی در تعیین سرحدات ایران در نواحی شرقی و تقسیم سیستان وبلوچستان به نفع انگلستان داشت ( رجوع کنید به سایکس ، ج 2، ص 563؛
محمود، ج 3، ص 604؛
کرزن ، ج 2، ص 725، 734). فعالیت برخی از این افراد حتی به حوزه های دیگر نیز بسط می یافت ؛
چنانکه مرداک اسمیت ، پس از بیست سال اقامت در ایران ، با گردآوری بسیاری از آثار متنوع هنری و باستانی ایران و انتقال آنها به انگلستان ، مجموعة ایرانی موزة سلطنتی اسکاتلند را پایه ریزی کرد

(رایت ، ص 134ـ 135).

قدرت و میزان اختیارات کارکنان تلگرافخانه های انگلیسی ، بویژه در اوایل ، به حدی بود که گاهی حتی سفارت انگلستان را نیز به تنگ می آورد. آنها تا مدتها مستقلاً و بدون هماهنگی با سفارت ، با حکام و اشخاص متنفذ ایرانی به حل و فصل مسائل فیمابین می پرداختند (کرزن ، ج 2، ص 735؛
رایت ، ص 134) و حتی پس از مرتفع شدن اختلافات سفارت با آنها، تجارب و اطلاعات و نفوذ محلی این صاحب منصبان در تعیین سیاستهای منطقه ای انگلستان بسیار مؤثر بود ( رجوع کنید به کرزن ، ج 2، ص 734). حشر و نشر آنان با گروههای مختلف مردم ، کمکهای دوستانة پزشکی و دارویی ، خودداری از پذیرش رشوه و تعهد به ایفای وظیفه حتی در شرایط سخت و نواحی دورافتاده ، بر نفوذ محلی و اعتبار آنان می افزود، چنانکه گاهی برای حل اختلافات دولت ایران و قبایل یاغی ، وساطت می کردند ( رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 733ـ 734؛
ویشارد، ص 150؛
رایت ، ص 130؛
سایکس ، ج 2، ص 577). در نتیجة همین وضع ، بعدها بست نشینی

در تلگرافخانه های انگلیسی ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، این اماکن را به صورت حاشیة امنی در آورد که حتی هیئت حاکمه و حکام و والیان ایران نیز جرأت ورود به آن را نداشتند.

متقابلاً، برای دولت انگلستان نیز تأمین امکانات رفاهی و حفاظت از تلگرافخانه ها اهمیت فراوان داشت و حتی در یک مورد ( رجوع کنید به رایت ، ص 134) با ذکر عبارت «پاسگاههای کوچک امپراطوری » بر این مسأله تأکید شده است ( رجوع کنید به کرزن ، ج 2، ص 516؛
سفرنامة تلگرافچی فرنگی ، ص 226ـ 227؛
اسنادی از روابط ایران و هند در دورة مظفرالدین شاه قاجار، ص 44).

حوزة فعالیت روسها، به رغم برخورداری از اختیارات مشابه ، ظاهراً چنین تنوعی نداشت . بسیاری از تلگرافچیان روسی ، بدون کسب مجوز از دولت ایران ، در مسیر خط تلگرافی مشهد ـ سیستان فعالیت و در امور تلگرافخانه های ایرانی مداخله می کردند ( رجوع کنید به محمود، ج 3، ص 630؛
ولایتی ، ص 79، به نقل از اسناد وزارت امورخارجه ). گاهی این تلگرافخانه ها محل اسکان قشون روس می شد و روسها نحوة ادای وظیفة تلگرافچیان ایرانی را تعیین می کردند (مقصودلو، ج 1، ص 312، 372). چنین روش خشنی امکان دستیابی به هرگونه نفوذ محلی و کسب وجهة عمومی را از آنان سلب می کرد.

در بخش خطوط داخلی ، بنیان تشکیلات اداری ، عمدتاً ملهم از مفاد قراردادهای ایران و انگلستان بود. بر اساس توافق دو طرف ، کارکنان تلگرافخانه های ایرانی می بایست از اتباع ایرانی باشند و اتباع انگلیسی تنها به منظور انجام دادن عملیات اجرایی و نیز آموزش ایرانیان ، برای مدتی کوتاه ، اجازة حضور در تلگرافخانه ها را داشتند، چنانکه در نخستین قرارداد (1279)، فقط بر حضور یک صاحب منصب انگلیسی تأکید شده بود. در مورد اتباع ایرانی نیز (در مناطقی که با تلگرافهای خارجی سر و کار داشتند) استخدام ارامنه ، که برای کار با اروپاییان تمایل بیشتری نشان می دادند، در اولویت بود. با اینهمه ، تدابیر محتاطانة ایران ، بنا به دلایلی چون نیازمندیهای فنی ، مخابرة تلگرافهای خارجی و مهمتر از همه افتتاح خطوط تلگراف خارجی ، عملاً بی نتیجه ماند و نه تنها در اندک زمانی شمار اتباع انگلستان در تلگرافخانه ها، دارالخلافه و سایر مناطق به دهها تن افزایش یافت ، بلکه انعقاد قراردادهای مکرر، صورت قانونی و درازمدت به آن بخشید (محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 228،230؛
محمود، ج 3، ص 616ـ617؛
پژمان بختیاری ، ص 436ـ437؛
رایت ، ص 129ـ131). ضمن آنکه «اختیارات تام » منظور شده برای صاحب منصبان انگلیسی نیز حضور انگلستان را بیشتر می کرد (برای نمونه رجوع کنید به قائم مقامی ،

ص 89؛
محمود، ج 3، ص 614). با اینهمه ، دغدغة ایرانی کردن تشکیلات تلگراف ، دولتمردان ایرانی را بر آن داشت که به تربیت نیروی متخصص ایرانی و سازماندهی تشکیلات اداری بپردازند.

تربیت متخصصان داخلی ، از همان نخستین سالهای ورود تلگراف به ایران ، از طریق آموزش گرفتن از صاحب منصبان انگلیسی و اعزام محصل به خارج از کشور به اجرا در آمد که مورد اخیر، سالها سیاست ثابت دولت بود (پژمان بختیاری ، ص 432ـ433؛
محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 233ـ236).

بخش دیگر، یعنی سازماندهی تشکیلات اداری ، را می توان به دو دوره تقسیم کرد: از 1275 تا 1327 و از 1327 به بعد.

دورة اول . در ابتدای دورة اول ، محدودیت خطوط تلگراف به گونه ای بود که نظارتی کلی را اقتضا می کرد، بی آنکه به سازمان مستقلی نیاز باشد. این نظارت به شاهزاده اعتضادالسلطنه ، وزیر علوم ، واگذار شد که وی نیز آن را در دو بخش اداری (به ریاست علیقلی خان مخبرالدوله ) و محاسباتی (به ریاست میرزاهاشم خان امین الدوله ) ساماندهی کرد (اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1884ـ1885؛
پژمان بختیاری ، ص 440) در دوران وی ، در 1285 دولت ایران به اتحادیة تلگرافی پیوست و از آن پس در عقد قراردادهای خویش با ممالک مجاور غالباً از مقررات عمومی اتحادیة مذکور تبعیت می کرد (پژمان بختیاری ، ص 442؛
محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 236).

در 1291، که ادارة تلگراف در ردیف «امور مختصة سلطنت » قرار گرفت ، به صورت اداره ای مستقل ، از وزارت علوم جدا گردید و ریاست آن به مخبرالدوله واگذار شد (اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 3، ص 1753؛
همو، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1954). وی دو سال بعد با لقب «جناب » اولین وزیر تلگراف در وزارتخانة تازه تأسیس شدة تلگراف گردید و تا 1315 در این سِمَت باقی ماند (همو، 1363ـ 1368 ش ، ج 3، ص 1783؛
هدایت ، ص 68). مخبرالدوله تلگرافخانة بزرگی در جوار مدرسة دارالفنون احداث کرد و تشکیلات اداری تلگراف را با ایجاد واحدهایی چون استخدام ، ملزومات ، سیم کشی ، احصائیه ، محاسبات داخلی ، محاسبات خارجی و مخابرات ، توسعه داد (اعتمادالسلطنه ، 1363ـ 1367 ش ، ج 3، ص 2044؛
پژمان بختیاری ، ص 440). سیم کشی برخی خطوط مهم ، چون خط تلگراف تهران ـ مشهد (1293) و خوزستان (1294ـ1295)، در دوران وی انجام شد (اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1964؛
پژمان بختیاری ، ص 387ـ 388، 392). امور تلگراف ایران تا

اوایل دوران مشروطیت در انحصار وی و خانواده اش بود و به همین مناسبت القابی چون مخبرالدوله ، مخبرالملک ، مخبرالسلطنه و مخبرالسلطان به آنان اعطا شد ( رجوع کنید به هدایت ، همانجا؛
پژمان بختیاری ، ص 392؛
محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 227ـ 228).

این دوران ، صرف نظر از بنیانگذاری تشکیلات اداری ، با ویژگیهایی از دوران بعد متمایز می شود، از جمله مقاطعه یا اجارة مخابرات تلگرافی و سلسله مراتب اداری . از همان نخستین سالهای ورود تلگراف به ایران ، در پی افزایش درآمد تلگراف ، طرح مقاطعه مخابرات تلگرافی به اجرا در آمد. بر این اساس ، دولت ادارة امور تلگراف را به سرپرست ادارة مذکور (بعدها به وزیرتلگراف )، محول می کرد و آن شخص در آخر هر سال مبلغی را به طور مقاطعه به دولت می پرداخت . مقاطعه در مراکز دیگری چون پستخانه و ضرابخانه نیز معمول بود و به گفتة کرزن (ج 2، ص 560)، یکی از انواع مالیاتهای ثابت و مستقیم ایران به شمار می آمد. نخستین بار در 1286 و در دوران صدراعظمی میرزامحمدخان سپهسالار، اعتضادالسلطنه تمام مخابرات تلگرافی کشور را به مدت پنج سال ، سالانه سه هزار تومان ، اجاره کرد (پژمان بختیاری ، ص 433ـ434؛
نیز رجوع کنید به افشار، ص 19). مخبرالدوله نیز به همین شیوه به تمشیت امور وزارتخانه اش پرداخت . عایدات وی و خانواده اش از ادارة تلگراف به اندازه ای بود که سالانه بیست هزار تومان به دولت می پرداختند (جمالزاده ، ص 133).

درآمدهای هنگفت حاصل از رسم مقاطعه ، علاوه بر ایجاد رقابتهای زیانبار مالی و گسترش رشوه گیری ( رجوع کنید به مقصودلو، ج 1، ص 49؛
هدایت ، ص 59)، بر انحصارات کلی خارجیان نیز می افزود، چنانکه انگلستان به تبعیت از چنین سنّتی برخی از خطوط تلگرافی مهم را اجاره کرد ( رجوع کنید به پژمان بختیاری ، ص 390ـ391). رسم مقاطعه در 1328 ملغا گردید ( رجوع کنید به ایران . وزارت پست و تلگراف ، ص 1).

ویژگی دیگر تشکیلات اداری تلگراف در این دوران ، عناوین و مناصب نظامی کارکنان بود که ظاهراً متأثر از حضور نظامیان خارجی در راه اندازی خطوط تلگراف ایران بود. در میان نخستین گروه انگلیسی اعزامی برای احداث خطوط تلگراف ، هجده مهندس درجه دار ارتش وجود داشت . برخی دیگر چون شامپین و پاتریک استوارت هم دارای مناصب نظامی بودند (محمود، ج 3، ص 603؛
رایت ، ص 130). بدین لحاظ در سلسله مراتب اداری وزارت تلگراف و مراکز تابعة آن (وزارت معادن ، دارالفنون )، القاب و مناصبی چون سرتیپ ، سرهنگ و یاور، وجود داشت ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 2131ـ2136) و این ترتیب ، به قولی ، تا حدود 1315 ش رعایت می شد (محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 225). سرتیپ ، بالاترین منصب اداری ، به رؤسای تلگرافخانه های شهرهای مهم اطلاق می شد و به رؤسای تلگرافخانه های شهرهای کوچکتر، بترتیب سرهنگ و یاور می گفتند. در سایر مناطق نیز حضور یک رئیس یا یک تلگرافچی برای ادارة تلگرافخانه کافی بود ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، 1364ـ1367 ش ، همانجا). بنا به دستور صریح و اکید ناصرالدین شاه وظایف این رؤسا بیش از آنکه اداری باشد، سیاسی و امنیتی بود ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 3، ص 1753). آنان موظف بودند اخبار ولایات را مرتباً به آگاهی شاه برسانند و تلگرامهای رسیده به تلگرافخانة مخصوص سلطنتی نباید پیش از رؤیت شاه ، به اطلاع فرد دیگری می رسید (صفائی ، 1346 ش الف ، ص 22؛
هدایت ، ص 43،60). گاه فرمانها و احکام حکومتی را آنان به حکام ابلاغ می کردند و در ملاعام می خواندند ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، 1357 ش ، ص 268) ودر برخی مواقع حتی حفظ نظم و امنیت عمومی به آنان واگذار می شد ( رجوع کنید به مقصودلو، ج 1، ص 55).

دورة دوم . دوران جدید تشکیلات تلگرافی ایران (از 1327 به بعد) با وقوع انقلاب مشروطیت و شکل گیری نهادهای مدنی چون مجلس شورا آغاز شد. ادغام تشکیلات پست و تلگراف و توسعه و تحول خدمات مخابراتی ، از مهمترین مشخصه های این دوران به شمار می رود.

تشکیل وزارت پست و تلگراف ، در اولین دورة قانونگذاری مجلس شورا (1324) به تصویب رسید. بعدها به تناوب و در دوره های نامنظم وزارتخانه های تجارت و فواید عامه نیز به وزارت پست و تلگراف ، الحاق و پس از چندی از آن منفک شد (ضرغام بروجنی ، ص 26، 28ـ36، 61، 68، 88، 90). در دورة نهم قانونگذاری (1312 ش ) رسیدگی به امور تلفن نیز به این وزارتخانه محول شد و اگر چه چندی از آن جدا بود، از دورة دوازدهم (1319 ش ) تا به امروز، به شکل وزارتخانه ای واحد فعال است (همان ، ص 191، 216؛
برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به تلفن * ؛
وزارت پست و تلگراف و تلفن * ).

با پیوستن ایران به اتحادیة رادیوتلگرافی (به عنوان ششمین عضو اتحادیه ) در 1330/1912 (محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 236) و راه اندازی تلگراف بی سیم در این دوران ، خدمات مخابراتی توسعه و تحول یافت . نخستین بار در 1333/1915 آلمانیها برای رفع احتیاجات نظامیِ ایران ، تلگراف بی سیم را در ایران راه اندازی کردند. باتوجه به نظامی بودن کاربرد تلگراف بی سیم ، مسئولیت آن به وزارت جنگ محول شد و یک شرکت روسی عهده دار فروش دستگاههای آن به ایران گردید. هم زمان ، آموزشگاهی نیز برای تعلیم متصدیان این دستگاهها دایر گشت که معلمان آن روسی و ایرانی بودند و در 1305 ش تلگراف بی سیم ایران ، به نام بی سیم پهلوی ، رسماً افتتاح شد ( اسناد پست و تلگراف و تلفن در دورة رضاشاه ، مقدمة یزدانی ، ص بیست وسه ؛
محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 230ـ231). در اواخر همین سال ، دستگاههای بی سیم به وزارت پست و تلگراف واگذار گردید و به جای کاربرد نظامی ، به برقراری ارتباط عمومی با کشورهای خارجی اختصاص یافت . بعدها دستگاههای فرستندة با موج کوتاه جانشین فرستنده های با موج بلند شدند (محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 231ـ232). در1313ش ، آژانس پارس تأسیس شد که نخستین خبرگزاری ایرانی بود که دریافت و ارسال اخبار و اطلاعات در آن از طریق تلگراف صورت می گرفت ( اطلاعات ، ص 1).

پس از جنگ جهانی دوم (1939ـ1945) روند تحول دستگاههای مخابراتی در ایران ، سیر صعودی یافت . برخی از عوامل مؤثر در این امر عبارت بودند از: راه اندازی دستگاه تله تایپ (دستگاه نویسندة تلگرافی )، تأسیس مراکز فرستنده و گیرنده با تجهیزات مدرن ارتباطات تلفنی و تلگرافی ، استفاده از بافه (کابل )های مرکّب محتوی زوجهای فرکانس بالا و زوجهای صوتی ، و بالاخره بهره برداری از ارتباط تلگرافی تلکس (محبوبی اردکانی ، ج 2، ص 240ـ241).

توسعة دستگاههای مخابراتی ، در عین حال سبب تأسیس و گسترش مراکز آموزش فنی گردید. نخستین مدرسة فنی تلگراف در 1307 ش و در زمان وزارت قاسم صوراسرافیل تأسیس شد و تا 1315ش فعال بود. در 1317ش ، نیز کلاس ویژه ای برای آموزش نیروی متخصص برای پستهای جدید بی سیم دایر گردید. یک سال بعد، قانون تأسیس آموزشگاه پست و تلگراف برای تربیت نیروی متخصص در امور فنی تلگراف با سیم و تلگراف بی سیم و رادیو به تصویب رسید که تأسیس کلاسهای آموزشی برای تربیت کارمندان بومی در شهرستانها نیز در آن پیش بینی شده بود، اما اجرای آن تا 1326 ش به تعویق افتاد. از آنجا که این فعالیتها، در مقایسه با سرعت پیشرفت فنی امور مخابراتی در جهان و عقب ماندگی فنی و صنعتی کشور، همیشه کارساز نبود، اعزام دانشجو به کشورهای اروپایی ، مجدداً در دستور کار قرار گرفت ، چنانکه از 1335 تا 1338 ش ، 250 کارآموز پست و تلگراف فقط به آلمان غربی اعزام شد (همان ، ج 2، ص 234ـ236؛
برای تحولات سالهای بعد رجوع کنید به وزارت پست و تلگراف و تلفن * ).

عرضة دستورالعملها و انتشار اطلاعات آماری ، بخش دیگری از فعالیتهای ادارة تلگراف ایران ، از بدو تأسیس تاکنون بوده است . قدیمترین اثر موجود در این زمینه کتابچة تکالیف و دستورالعمل برای تلگراف متعلق به 1276 و پس از آن جزوة تعرفة ادارة جلیلة پستخانه های ایران متعلق به 1303 است که تعداد خطوط ، دوایر تلگرافی و نیز تعرفة مخابراتی ، در آن به ثبت رسیده است (رضوانی ، ص 80، 89؛
پژمان بختیاری ، ص 441). بعدها با معمول شدن انتشار سالنامه های پستی ، ادارة تلگراف اقدام به انتشار جزوه ای 104 صفحه ای همراه با نقشه ای دقیق از خطوط تلگراف و چگونگی تقسیمات آن نمود (1338ـ 1339). در 1302 ش ، دو جزوه به زبان فارسی و فرانسه حاوی آمار عمومی عایدات ادارة تلگراف ، و در 1304 ش ، ماهنامه ای به نام پست و تلگراف منتشر گردید. انتشار این نشریه پس از سه شماره ، متوقف و دورة دوم آن در 1311 ش با عنوان پست و تلگراف و تلفن مجدداً آغاز شد و چند سال ادامه یافت (پژمان بختیاری ، ص 441ـ442؛
افشار، ص 20). نخستین سالنامة پست و تلگراف نیز در 1308 ش به چاپ رسید و در سالهای بعد به طور منظم منتشر شد (پژمان بختیاری ، ص 442).

نقش تلگراف در حیات اجتماعی ایران . تلگراف ، بیش از هر چیز، برای دستگاه حکومتی ایران مفید واقع شد. ناصرالدین شاه به اهمیت تلگراف در امور جاری مملکت ، اعتقاد بسیار داشت و آن را جزء امور خاص سلطنتی قرار داد. چه بسا ساخت نخستین تلگرافخانه های دولتی ایران در ارگ حکومتی ناشی از چنین نگرشی بوده است ( رجوع کنید به هدایت ، ص 43؛
سفرنامة تلگرافچی فرنگی ، ص 206، 228، 239؛
ویلز ، ص 238). در واقع تلگراف در گسترش نظارت دولتی بر سراسر کشور (ابلاغ سریع فرمانها، آگاهی بموقع از تحولات ولایات دور دست و کاهش خطر بروز شورش ) بسیار مؤثر بود ( رجوع کنید به قائم مقامی ، ص 89؛
سایکس ، ج 2، ص 576؛
کرزن ، ج 2، ص 733)، ضمن آنکه عواید مالی فراوانی نیز نصیب دولت می کرد ( رجوع کنید به جمالزاده ، ص 133، 163). اما برای عامة مردم مسئله به گونه ای دیگر بود. در واقع ، برای بسیاری از مردم ایران در آن زمان ، پدیدة جدیدی چون تلگراف ، به خودی خود منفی نمی نمود ( رجوع کنید به سفرنامة تلگرافچی فرنگی ، ص 238)، بلکه انگلیسی یا روسی شدن آن موجب بدبینی آنان نسبت به این پدیده شده بود. این نگرش که اتباع خارجی نیز کاملاً بر آن وقوف داشتند ( رجوع کنید به رایت ، ص 130، 134)، نه تنها در جریان انعقاد قراردادها بلکه هنگام عملیات اجرایی نیز دردسرساز بود؛
چنانکه ، بزودی قطع تیرها و بریدن سیمهای تلگراف ، به معضِل بزرگ انگلیسها و روسها و همچنین دولت ایران که مسئول جبران خسارات عمدی بود، تبدیل شد که سالها ادامه داشت . تعویض تیرهای تلگراف و تعمیر آنها، در ناحیه ای واقع در مسیر بوشهر ـ کازرون بقدری تکرار شد که متصدیان انگلیسی ناچار به نصب تیرهای آهنی شدند (ویلز، ص 340). در قلمرو روسها نیز، ترکمنهای استرآباد، بارها و بارها با قطع خطوط تلگراف ، سیمها را به تاراج بردند ( رجوع کنید به مقصودلو، ج 2، ص 561، 589، 766، 804). گاه انگیزه های سودجویانه نیز به این تحرکات دامن می زد. به نوشتة ویلز، کسبة همدان پس از آگاهی از اهمیت فراوان تلگراف برای انگلستان ، نرخ تیرهای چوبی را چند برابر کردند (ص 121). در یک راهزنی ، کار به قتل تلگرافچی انگلیسی و خانواده اش انجامید که مجازات سنگینی برای قاتلان در پی داشت (کرزن ، ج 2، ص 246؛
ویلز، ص 335ـ 336 و برای موارد دیگر رجوع کنید به ویلز، ص 340ـ 341). با اینهمه ، پس از افزایش اعتبار تلگرافچیان فرنگی در اذهان مردم و آشکار شدن تدریجی مزایای تلگراف ، بویژه امکان برقراری ارتباط سریع با پایتخت ، از شدت بدبینیهای اولیه کاسته شد و مردم به اهمیت تلگراف در برقراری ارتباط مستقیم و بی واسطه با شاه پی بردند (سایکس ، ج 2، ص 576). این نگرش بتدریج ، به رواج و گسترش بست نشینی و تحصن در تلگرافخانه ها انجامید ( رجوع کنید به بست و بست نشینی * ؛
تحصن * ). اگر چه بست نشینان در همة تلگرافخانه ها (چه ایرانی چه غیرایرانی ) تحصن می کردند، اما تلگرافخانه های خارجی به دو دلیل بیشتر موردتوجه بودند: نخست آنکه مِلک دولت متبوع خود به شمار می آمدند و از تعرض نیروهای دولتی ایران در امان بودند و دوم اینکه آگاهی مردم به نفوذ متصدیان تلگرافخانه ها در میان دولتمردان ایرانی ، امیدواری به رفع مشکل را بیشتر می کرد ( رجوع کنید به وقایع اتفاقیّه ، ص 169؛
بریتانیا، وزارت امورخارجه ، ج 1، ص 22؛
ویلز، ص 198).

گاهی این تحصنها طولانی می شد ( رجوع کنید به باقری ، ج 1، ص 271ـ273، 280) و خسارات و دردسرهای فراوانی به وجود می آورد. به همین دلیل دولت انگلستان ، که تلگرافخانه هایش همواره موردتوجه بست نشینان بود، در مفاد قرارداد تلگرافخانة جاسک (1304)، هرگونه تحصن در محدودة آن تلگرافخانه را صریحاً ممنوع اعلام کرد (صفائی ، 1346 ش ب ، ص 625).

در دوران مشروطه ، تحصن در تلگرافخانه ، یکی از رایجترین اشکال اعتراض مردمی بود. اجحاف و تعدی دولتیان ، نارساییهای موجود، آگاهی از اخبار و وقایع سایر شهرها، هماهنگی با انقلابیون نواحی مختلف ، هرج ومرج و ناامنی ، نفوذ بیگانگان ، عزل و نصب حکام ، عدم اجرای اصول قانون اساسی و نظایر آن ، عمده ترین دلایل تحصن در تلگرافخانه ها به شمار می آمد ( رجوع کنید به رفیعی ، ص 66، 72ـ73، 113؛
کتابفروش ، ص 139، 155). میان این تحصنها و مطالبات مطرح شده در آنها، با آنچه امروزه گردهماییهای (میتینگ ) سیاسی نامیده می شود، مشابهتهای تأمل برانگیزی وجود دارد. چنین تحولی پیش از هر چیز ناشی از آشنایی ایرانیان با فضای فکری جدید و مرهون گسترش ارتباط آنان با جهانیان بود که پدیدة تلگراف نقش عمده ای در آن ایفا کرد. این پدیده نقاط مختلف جهان را به هم وصل می کرد و سبب تلاقی افکار می شد. در تهران اخبار خارجی روزنامة وقایع اتفاقیّه ، متکی به مخابرات تلگرافی بود و متصدیان تلگرافخانة هندواروپا نیز مستقلاً به انتشار اینگونه اخبار در ورقه ای به نام «اخبار عامه » مبادرت می کردند (رایت ، ص 133؛
ویشارد ، ص 98). در انقلاب مشروطه ، سیمهای تلگراف به مثابه چشم و گوش مشروطه طلبان عمل می کرد و حیاتیترین رشتة ارتباطی آنان محسوب می شد. شرح روشنی از این تأثیر مهم در همة آثار به جا مانده از آن دوران به ثبت رسیده است ( رجوع کنید به رفیعی ، ص 55، 66، 72، 113، 156؛
جورابچی ، ص 4ـ 8، 15، 20).

---

منابع :
(1) اسناد پست و تلگراف و تلفن در دورة رضاشاه ، به کوشش مرضیه یزدانی ، تهران : سازمان اسناد ملی ایران ، 1378 ش ؛
(2) اسنادی از روابط ایران و هند در دورة مظفرالدین شاه قاجار ، چاپ احمد جلالی فراهانی ، تهران : مؤسسة چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه ، 1376 ش ؛
(3) اطلاعات ، سال 9، ش 2258، 20 مرداد 1313؛
(4) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ1367 ش ؛
(5) همو، صدرالتواریخ ، چاپ محمد مشیری ، تهران 1357 ش ؛
(6) همو، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
(7) ایرج افشار، «بدینطریق ایران دارای تلگراف شد!»، اطلاعات ماهانه ، سال 3، ش 10 (1329 ش )؛
(8) ایران . وزارت پست و تلگراف . ادارة تلگراف ، اولین رسالة اطلاعات راجعه به تلگراف ایران : سال پیچی ئیل 1299 ، ( تهران ) 1299 ش ؛
(9) علی باقری ، جامعه و حکومت در ایران ، ج 1: دوران قاجار ، ( بی جا ) : مرکز نشر بین الملل ، 1371 ش ؛
(10) بریتانیا. وزارت امورخارجه ، کتاب آبی : گزارشهای محرمانة وزارت امورخارجة انگلیس در بارة انقلاب مشروطة ایران ، چاپ احمد بشیری ، تهران 1362ـ1369 ش ؛
(11) حسین پژمان بختیاری ، تاریخ پست و تلگراف و تلفن ، تهران ?( 1326 ش ) ؛
(12) محمدعلی جمالزاده ، گنج شایگان ، یا، اوضاع اقتصادی ایران ، برلین 1335، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(13) محمدتقی جورابچی ، حرفی از هزاران کاندر عبارت آمد: وقایع تبریز و رشت 1330ـ1326 هجری قمری ، چاپ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان ، تهران 1363 ش ؛
(14) محمداسماعیل رضوانی ، «تاریخچة تلگراف در ایران : ریشه های تاریخی بعضی از مسائل کنونی بین المللی »، جامعة نوین ، سال 1، ش 2 (پاییز 1353)؛
(15) منصوره رفیعی (جعفری فشارکی )، انجمن : ارگان انجمن ایالتی آذربایجان ، تهران 1362 ش ؛
(16) روزنامة وقایع اتفاقیه ، ش 273، 18 شعبان 1272، ش 275، 3 رمضان 1272، ش 279، 1 شوال 1272، ش 293، 10 محرّم 1273، ش 372، 2 شعبان 1274، ش 379، 21 رمضان 1274، ش 385، 5 ذیقعدة 1274، ش 420، 13 رجب 1275، ش 427، 3 رمضان 1275، ش 439، 28 ذیقعدة 1275؛
(17) سرپرسی مولزورث سایکس ، تاریخ ایران ، ترجمة محمدتقی فخرداعی گیلانی ، تهران 1362 ش ؛
(18) سفرنامة تلگرافچی فرنگی ، چاپ ایرج افشار، در فرهنگ ایران زمین ، ج 19 (1352 ش )؛
(19) ابراهیم صفائی ، «افتتاح تلگراف طهران ـ مشهد»، نگین ، سال 3، ش 7 (آذر 1346 الف )؛
(20) همو، «قرارداد تلگرافخانه جاسک بین دولت ایران و انگلیس »، وحید ، سال 4، ش 7 (تیر 1346 ب )؛
(21) جمشید ضرغام بروجنی ، دولتهای عصر مشروطیت ، تهران ?( 1350ش ) ؛
(22) جهانگیر قائم مقامی ، «سابقة تلگراف در ایران »، بررسیهای تاریخی ، سال 7، ش 1 (فروردین ـ اردیبهشت 1351)؛
(23) محمدحسین بن رمضان علی کتابفروش ، تاچه شود؟ بازتاب واقعة مشروطه در مجموعه ای از مکاتبات تجاری حاج محمدحسین کتابفروش ، 1330ـ 1325 هجری قمری ، چاپ سیروس سعدوندیان ، تهران 1378 ش ؛
(24) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ . وحید مازندرانی ، تهران 1362 ش ؛
(25) گزیدة اسناد سیاسی ایران و عثمانی : دورة قاجاریه ، تهران : وزارت امورخارجة جمهوری اسلامی ایران ، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1369ـ1375 ش ؛
(26) حسین محبوبی اردکانی ، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران ، ج 2، تهران 1357 ش ؛
(27) محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی ، تهران ، ج 2، ( بی تا. ) ، ج 3، 1335 ش ؛
(28) معاهدات و قراردادهای تاریخی در دورة قاجاریه ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران : بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373 ش ؛
(29) حسینقلی مقصودلو، مخابرات استراباد ، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت ، تهران 1363 ش ؛
(30) وقایع اتفاقیّه : مجموعة گزارشهای خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 قمری ، چاپ سعیدی سیرجانی ، تهران : نوین ، 1362 ش ؛
(31) علی اکبر ولایتی ، تاریخ روابط خارجی ایران : دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه ، تهران 1372 ش ؛
(32) جان ویشارد، بیست سال در ایران ، ترجمة علی پیرنیا، تهران 1363 ش ؛
(33) چارلز جیمز ویلز، ایران در یک قرن پیش : سفرنامه دکتر ویلز ، ترجمة غلامحسین قراگوزلو، ( تهران ) 1368 ش ؛
(34) مهدیقلی هدایت ، خاطرات و خطرات ، تهران 1363 ش ؛


(35) Henry George Liddell and Robert Scott, A Greek - English lexicon , Oxford 1977;
(36) Walter W.Skeat, The concise dictionary of English etymology , Ware, Engl. 1993;
(37) Denis Wright, The English amongst the Persians during the Qajar period: 1787-1921 , London 1977.

/ رقیه میرابوالقاسمی /