تلخه رود (یا آجی چای ؛ در ترکی آجی : تلخ ، چای : رود)، رودی دائمی در استان آذربایجان شرقی . تلخه رود به طول حدود 265 کیلومتر، از ارتفاع 400 ، 3 متری دامنه های جنوب و جنوب غربی کوه سبلان و حدود 33 کیلومتری شمال شرقی شهر سَراب (در دهستان آغْمیون ) سرچشمه می گیرد و با عبور از شمال شهر تبریز (حدود ده کیلومتری آن )، در مغرب آذرشهر، در ارتفاع 270 ، 1 متری به دریاچة ارومیه می ریزد. جهت عمومی این رود در قسمت علیا جنوب شرقی ـ شمال غربی است . در قسمت وسطا، تقریباً از شمال آبادی بخشایش (حدود31 کیلومتری جنوب غربی شهر هِریس ) تا پیرامون آبادی خواجه دیزَج / خواجه (حدود دوازده کیلومتری شمال غربی تبریز)، جهت عمومی آن شرقی ـ غربی و از آنجا تا مصب ، شمال شرقی ـ جنوب غربی است .

حوضة آبریز تلخه رود حدود 200 ، 9 کیلومتر مربع وسعت دارد (افشین ، ج 1، ص 472). ارتفاعات سبلان و قوشه داغ در شمال و بُزقوش و سَهَند در جنوبِ حوضة آبریز واقع اند و بیشتر ریزابه های تلخه رود از آنها سرچشمه می گیرد. مهمترین کوههای پیرامون این حوضة آبریز عبارت اند از: سبلان (بلندترین قله : 811 ، 4 متر)، نَرمیق (بلندترین قله : 950 ، 2 متر)، قوشه داغ (بلندترین قله : 149 ، 3 متر)، سهند (بلندترین قله به نام قوچ گلی داغ : 707 ، 3 متر)، بزقوش (بلندترین قله به نام گل بلاغ : 302 ، 3 متر)، عَلَمدار (بلندترین قله : 155 ، 3 متر) و کَسَبه (بلندترین قله : 952 ، 2 متر؛ رجوع کنید به جعفری ، ج 1، جاهای متعدد).

این کوههای مرتفع و برفگیر، در مقدار آب رود و دائمی کردن آن مؤثرند. تلخه رود هم از قسمت علیا هم از قسمت سفلا آبگیری می کند. سرشاخه های دامنه های سبلان و بزقوش جزو آبگیر علیا و سرشاخه های دامنه های سهند و کوههای شمال شرقی تبریز جزو آبگیر سفلای تلخه رود است (افشین ، ج 1، ص 473).

بیوک چای ، نخستین شاخة تلخه رود، پس از پیوستن ریزابه های کابُل و پَستام (سرچشمه از سبلان ) به آن ، در نزدیکی آبادی هولیق (در حدود نه کیلومتری جنوب شرقی شهر سراب ) شاخة وانَق چای را دریافت می کند. سپس شاخه های هَرَه نو (سرچشمه از بزقوش )، زوروچای (سرچشمه از قوشه داغ ) و نیز شاخه های اوجان چای (ریزابة جنوبی )، آری چای (ریزابة شمالی )، کورچای (هر دو از ریزابة جنوبی )، سهندچای و پاژچای (هر دو از ریزابه های شمالی )، اُسکوچای (از جنوب ) و گُماناب چای و وَرکِش چای (هر دو از شمال ) به آن می ریزد (افشین ، ج 1، ص 472ـ491؛ جعفری ، ج 2، ص 151ـ152). مهران رود (لیقْوان چای / باسْمِنج چای ) به طول حدود 66 کیلومتر از مهمترین ریزابه های تلخه رود است که از تبریز می گذرد و در شمال غربی آن به تلخه رود می پیوندد.

میانگین بارش سالانة حوضة آبریز تلخه رود حدود 355 میلیمتر (جعفری ، ج 2، ص 152) و میانگین آبدهی سالانة تلخه رود 000 ، 000 ، 392 متر مکعب است (افشین ، ج 1، ص 473). بر روی تلخه رود و سرشاخه های آن ، هفده ایستگاه آب سنجی نصب شده که سه تای آن بر روی شاخة



اصلی است ( رجوع کنید به نقشة وضعیت منابع ... دریاچة ارومیه ).

آب تلخه رود در قسمت علیا مناسب است اما به سبب عبور از شوره زارهای دامنة شمالی بزقوش و نیز پیوستن شاخه های آب شور به آن ، بدطعم می شود (کیهان ، ج 1، ص 82؛
افشین ، همانجا). از مهمترین شوره زارها در مسیر تلخه رود ناحیة سَرانسَرقشلاق (به طول حدود سه کیلومتر) شامل گنبدهای نمکی و چشمه های شور، و از مهمترین ریزابه های شور تلخه رود دوزدوزان است (افشین ، همانجا). آب تلخه رود برای ماهیان نامناسب است اما در ریزابه های آب شیرین آن ، مانند مهران رود، قزل آلا وجود دارد (هویدا، ص 59).

تلخه رود و سرشاخه های آن ، در مسیر خود، قسمتهایی از اراضی شهرستانهای سراب ، بستان آباد، هریس ، تبریز، اسکو، شبستر و آذرشهر را مشروب می کند. در کناره های تلخه رود و بعضی از سرشاخه های آن ، قسمتی از راه اصلی میان شهرهای سراب ـ بستان آباد ـ تبریز، تبریز ـ اهر، و تبریز ـ آذرشهر احداث شده است . همچنین بر روی تلخه رود پلهایی ساخته شده است که تبریز را با راه اصلی و راه آهن به شهر مرند در شمال غربی متصل می سازد.

ظاهراً نخستین بار در قرن هشتم حمداللّه مستوفی به تلخه رود اشاره کرده است . به نوشتة وی (ص 223) آب شهر سَراوْ (سراب ) از «سَراوْ رود» تأمین می شود. این رود از کوه سبلان سرچشمه می گیرد و به بُحَیرة چیچَست (دریاچة ارومیه ) می ریزد. نام آن در منابع جدید تلخ رود ( رجوع کنید به کیهان ، همانجا) و سرخاب رود ( رجوع کنید به لسترنج ، ص 174؛
هویدا، ص 139) ضبط شده است . ظاهراً به سبب وجود املاح رُسی و اکسید آهن در خاکهای نزدیک تبریز و رنگ بستر رود در این منطقه ، سرخاب رود نامیده شده است ( جغرافیای کامل ایران ، ج 1، ص 46). در 1314ش ، با تصویب فرهنگستان زبان ایران (ص 25) نام آجی چای به تلخه رود تغییر یافت اما هنوز به آن آجی چای نیز گفته می شود (هویدا، ص 142).

در دورة مادها، درة تلخه رود محل زندگی قبیلة دالیان بود (دیاکونوف ، ص 86). از حوادثی که تا دورة صفویه در حوضة تلخه رود روی داده است ، اطلاعی در دست نیست . در 1206 قَرَچُقای خان ، از سرداران شاه عباس اول صفوی ، برای دفاع از تبریز آب تلخه رود را بر آبادیهای اطراف شهر بست (فلسفی ، ج 2، ص 433). در 1027 پیترو دلا واله (ص 151) تلخه رود را نسبتاً بزرگ خوانده و به تلخی آب آن اشاره کرده و نیز گفته است که به دستور شاه عباس اول صفوی در کنار رود، جادة سنگفرش عریض و طویل و بر روی رود پلهایی ساخته شد. به نوشتة او یکی از پلهای آنجا، اتاقهای کوچکی برای استراحت مسافران داشت (همانجا). در 1038 در کرانة تلخه رود، نزدیک تبریز، میان کردها و قزلباشان نبردی رخ داد که به شکست کردها انجامید (حسینی استرآبادی ، ص 236ـ239). اعتمادالسلطنه (متوفی 1313) در مرآة البلدان (ج 1، ص 609) از عظمت رود آجی و تبدیل شدن آن به شطی بزرگ در فصل بارندگی یاد کرده است . او وجه تسمیة رود را تلخیِ آبِ شاخه هایی می داند که در فصل بارندگی از شوره زارها می گذرد و به رود می ریزد، وی آن را مهران رود و «سپس چای » نیز خوانده است (همانجا). در 1326 در حملة روسها به تبریز، کاروانسرا و قهوه خانه ها و دکانهای نزدیک پل تلخه رود آسیب دید (براون ، ص 230ـ231).

از آثار مهم در کرانة تلخه رود، بنایی به نام چهارطاق متعلق به دورة ساسانی با گنبدی از قلوه سنگ و ملاط آهک است که نزدیک آبادی آغمیون (مرکز دهستان آغمیون ) در حدود یازده کیلومتری شمال شرقی شهر سراب قرار دارد و بر روی سنگ قبر موجود در آن ، تاریخ 708 حک شده است (عالم پور رجبی ، ص 93؛
فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 12). شهر قدیمی اوجان * نیز کنار شاخة اوجان چای بوده است (لسترنج ، ص 175).

---

منابع :
(1) اعتمادالسلطنه ؛
(2) یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373ش ؛
(3) اولین نقشة برجسته نمای آذربایجان ، مقیاس 000 ، 500:1، تهران : سحاب ، 1363ش ؛
(4) ادوارد گرانویل براون ، نامه هائی از تبریز ، ترجمة حسن جوادی ، تهران 1361ش ؛
(5) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1، کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
(6) جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366ش ؛
(7) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی ، تاریخ سلطانی : از شیخ صفی تا شاه صفی ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1366ش ؛
(8) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ؛
(9) پیترو دلا واله ، سفرنامة پیترو دلاواله : قسمت مربوط به ایران ، ترجمة شعاع الدین شفا، تهران 1348ش ؛
(10) ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ، تاریخ ماد ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357ش ؛
(11) مسعود عالم پور رجبی ، تاریخچة فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی ، تبریز 1357ش ؛
(12) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 14: میانه ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1376ش ؛
(13) فرهنگستان زبان ایران ، واژه های نو که تا پایان سال 1319 در فرهنگستان ایران پذیرفته شده است ، تهران 1354ش ؛
(14) نصراللّه فلسفی ، زندگانی شاه عباس اول ، تهران 1364ش ؛
(15) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311ش ؛
(16) گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان ، تهران 1364ش ؛
(17) ( نقشة ) وضعیت منابع و مصارف آب در شرایط کنونی و آیندة حوزة آبریز دریاچة ارومیه ، مقیاس 000 ، 500:1، تهران : شرکت مهندسین مشاور جاماب ، 1367ش ؛
(18) نقشة راههای ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1377ش ؛
(19) رحیم هویدا، جغرافیای طبیعی آذربایجان ، تبریز 1352ش .

/ معصومه رضازاده شفارودی /