responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3807

 

تَکَه (یا تَکّه ) ، ایل بزرگ ترکمن . در گذشته اراضی ایل تکه از شرق به چهارجو (چارجو، آمل خراسان ) و مرو و بخشی از اراضی قسمت پایین رودخانة مُرغاب و تجن و سرخس ایران ، از غرب به اراضی یموتها و گوکْلانها، از شمال به خط فرضی میان چهارجو و صحرای خیوه و قزل آرْواد/ قزل آروات / قزل رباط و از جنوب به خط مرزی خراسان و ترکمنستان محدود بود ( تفصیل احوال تراکمه ، ص 160؛ سراج الدین بن عبدالرئوف ، ص 261؛ قره گزلو همدانی ، ص 58 ؛ لاگاشووا ، ص 20ـ21). ایل تکه از دو طایفة بزرگ اُقْتُمُش و تُقْتُمُش / توقتامیش تشکیل می شد که هر کدام به دو تیرة بزرگ تقسیم می گردید: اقتمش به تیره های بخشی / باخشی / باغشی و سیچْمَز/ سیچماز و تقتمش به تیره های وکیل و بیگ / بگ / بک ، و هریک از این تیره ها نیز به دهها تیرة کوچکتر تقسیم می شد (قره گزلو همدانی ، ص 59 ـ69؛ میرزاابراهیم ، ص 65؛ سپهر، ج 3، ص 208). کثرت جمعیت ایل تکه ، آنان را قادر ساخته بود که بر اغلب طوایف هم جوار خود غلبه یابند و اراضی آنان را تصاحب کنند ( رجوع کنید بهتفصیل احوال تراکمه ، ص 170؛ لاگاشووا، همانجا؛ قره گزلو همدانی ، ص 37ـ40، 43ـ46، 53 ـ56)، بویژه که اراضی خود آنان برای تغذیة اهالی و احشامشان کافی نبود ( تفصیل احوال تراکمه ، ص 160؛ آکینِر، ص 382). پراکنده شدن طوایف تکه در نواحی ترکمنستان ، موجب توسعة سازمان سیاسی داخلی و حکومت سرداران تکه در سرزمینهای تکه نشین و استقلال نسبی آنان از خانات خیوه و بخارا و دولت ایران شد ( تفصیل احوال تراکمه ، ص 164؛ لاگاشووا، همانجا؛ قره گزلو همدانی ، ص 43ـ56) و قطع برخی مناسبات تجاری میان استرآباد و کراسنوودسک و خیوه و بخارا را به دنبال داشت ( تفصیل احوال تراکمه ، ص 171).

ایل تکه در گذشته ساکن شبه جزیرة مانقیشلاق / مَنْقِشلاق بود (سارای ، ص 23ـ24). بعضی از پژوهشگران به حضور تکه ها در نواحی بین بلخان کوه و دُرون / دَرون در قرن چهارم اشاره کرده اند ( دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، ذیل «آخال تکه »). به گمان وامبری (1365ش ، ص 417) اینان احتمالاً در عصر چنگیز (603ـ624) یا تیمور (771ـ807) به این نواحی آمده اند. تکه ها در 1049 و 1112 به سبب حملة قبایل قالموق / قلماق / کالموک به نواحی جنوبی گریختند (سارای ، ص 24) و در همین زمانهاست که نام ایل تکه در منابع فارسی به میان آمده است .

ایل تکه در عصر صفویه از ترکمنهای صایِن خانی به شمار می آمدند (مرعشی ، ص 23). نام طوایف تکه عمدتاً در حوادث سالهای اول سلطنت شاه سلطان حسین صفوی (1105ـ1135) به میان آمده است . در 1106 به دستور او صدها سوار از ترکمنها از جمله تکه ها، به فرماندهی ولی محمدخان ، پسر حمزه سلطان چنگیزی ، عازم فتح خوارزم شدند (نصیری ، ص 87 ـ91؛
موسوی فندرسکی ، ص 321ـ322). ولی محمدخان پس از چند صباحی حکومت در خوارزم ، در جنگ با ازبکان آرال شکست خورد و با کمک پیرْنَظر، آتالیق (شیخ ) طوایف تکه و صایِن خانی به تجن گریخت (نصیری ، ص 138ـ 139). در حملات شیرغازی خان ازبک به خراسان در 1129، گروههایی از طوایف تکه شرکت داشتند (مرعشی ، همانجا). نادرشاه افشار (حک : 1148ـ1160) صدها خانوار از چادرنشینان تکه را که در حوالی نسا پراکنده بودند، به درخواست مردم نسا، کُشت و اسیران تکه را به مردم نسا سپرد (مروی ، ج 1، ص 35ـ36؛
استرآبادی ، ص 39). در 1141 و 1143 قتل وغارت ترکمنهای تکه و تقسیم اسیران آنان در میان طوایف شمال خراسان تکرار شد (مروی ، ج 1، ص 160ـ162؛
استرآبادی ، ص 82 ـ83، 143؛
لاگاشووا، ص 20) که شورش تکه ها علیه نادر را در پی داشت (آرونووا و اشرفیان ، ص 171). تکه ها از 1151 تا 1153 در حملات ناموفق ایلْبارِس ، والی خوارزم ، به خراسان شرکت داشتند (مروی ، ج 2، ص 627ـ635؛
استرآبادی ، ص 355ـ 357). در 1155 نصراللّه میرزا، پسر نادر، تمام طوایف تکه و یموت ساکن خوارزم را به خراسان تبعید کرد (استرآبادی ، ص 378). در 1272 که سلطان مرادمیرزا حسام السلطنه حاکم خراسان شد، تکه ها به مرو کوچیدند (سارلی ، ج 1، ص 95). در 1274، 24 تن از رؤسای ایل تکه که برای خوشامدگویی به حسام السلطنه به مشهد رفته بودند، بازداشت شدند (قره گزلو



همدانی ، ص 53). ترکمنهای ساریق / ساروق از حسام السلطنه پشتیبانی کردند و تکه ها تصمیم گرفتند که آنان را از مرو اخراج کنند. پس از دو سال جنگ ــ که از جنگهای معروف اتحادیة ایلات ترکمن به شمار می رود ــ تکه ها پیروز شدند (سارلی ، ج 1، ص 92ـ94). پس از آن تا 1298 طوایف تکه بارها با دولت ایران و طوایف محلی خراسان جنگیدند ( رجوع کنید بههدایت ، ص 54، 57، 64 ؛
سپهر، ج 1، ص 79، 213، 262 ، ج 3، ص 169، 179، 218، 300؛
ریاضی ، 1372ش ، ص 78 ؛
قره گزلو همدانی ، ص 37ـ39، 44ـ 48، 53ـ 58). یکی از عوامل تشدید خصومت میان تکه و دولت ایران ، غارتگری جنگجویان تکه در هرات و خراسان و استرآباد بود ( رجوع کنید به تفصیل احوال تراکمه ، ص 171ـ172؛
وامبری ، 1372ش ، ص 260؛
ریاضی ، 1369ش ، ص 22). البته در بعضی دوره ها، مناسبات دوستانه هم بر قرار می شد (قره گزلو همدانی ، ص 47؛
سفرنامة بخارا ، ص 23ـ24، 28). این دوره ها، به اقتضای زندگی چادرنشینی ایل تکه و مطامع خانهای ترک و کرد شمال خراسان ــ که می خواستند اراضی تکه ها را بگیرند ــ و سودجوییها و قدرت نماییهای حکام خراسان ، همیشه کوتاه بود ( تفصیل احوال تراکمه ، ص 167ـ169؛
میرپنجه ، ص 100ـ101).

طوایف تکه ساکن آخال و مرو، در دورة محمدشاه (1250ـ1264) و ناصرالدین شاه (1264ـ1313) منشأ بعضی حوادث مهم بودند. اینان با حسن خانِ سالارْبار (چغان )، حاکم شورشی خراسان ، متحد شدند (سپهر، ج 2، ص 186ـ190). در 1271 طوایف تکة سرخس مانع پیشروی محمدامین خان ، حاکم خیوه ، در خراسان شدند و سرانجام او را کشتند (همان ، ج 3، ص 213ـ220؛
میرپنجه ، ص 81). در 1277 طوایف تکه ساکن در سرخس و تجن و مرو به رهبری قوشیدخان ، لشکر حمزه میرزا حشمت الدوله حاکم خراسان ، را درهم شکستند. این شکست یکی از مهمترین حوادث نظامی ایران در دورة ناصرالدین شاه بود (خورموجی ، ص 259ـ263؛
حسینی ، ص 32ـ53).

طوایف تکه از 1291 تا 1298 بارها با روسها جنگیدند: در دورة اول ، طوایف تکه به رهبری تیکمه سردار بر قوای ژنرال لوماکین در جنگ گوک تپه پیروز شدند (1296)، و در دورة دوم در 1298 ارتش روسیه به فرماندهی ژنرال اسکوبلف در جنگ گوک تپه پیروز شد ( رجوع کنید به سارلی ، ج 1، ص 207ـ311). دولت ایران که از رویارویی با دولت روسیه عاجز بود، پس از این جنگ با امضای قرارداد مرزی آخال ، بخش بزرگی از خاک خود را به روسیه واگذار کرد ( اسنادی از روابط ایران با منطقة قفقاز ، ص 183ـ186؛
سارلی ، ج 1، ص 312ـ 315). در خلال جنگ جهانی اول (1914ـ 1918) شکستهای سنگین ارتش روسیه ــ که با نابودی بسیاری از مردان تکه همراه بود ــ و کوششهای پنهانی دولت عثمانی برای جذب طوایف ترکمن ، تکه ها را به شورش بر ضد دولت روسیه سوق داد (مقصودلو، ج 1، ص 414، 428، 448، 454، 486، 559). پس از انقلاب اکتبر 1917 در روسیه ، اغلب طوایف تکه ، به رهبری کسانی چون سرهنگ ارازخان که از افسران ارتش روسیة تزاری بود، به مخالفان انقلاب روسیه پیوستند و با حمایتهای ارتش انگلیس تا چند سال مانع از استقرار دولت شوروی در نواحی ترکمن نشین شدند (الیس ، ص 44ـ46، 71ـ79، 157ـ160، 185ـ191، 201ـ 208). پس از پیروزی نهایی بلشویکها، ارازخان و طرفدارانش به ایران گریختند (همان ، ص 217).

امروزه غالب ترکمنهای تکه در جمهوری ترکمنستان سکونت دارند. گروههایی از اینان نیز در شمال خراسان ، از جمله در جَرگَلان بجنورد،ساکن اند (فیروزان ،ص 28؛
سارلی ،ج 1،ص 130).


منابع :
(1) ماریانا روبنوونا آرونووا و کلارا زارمایروونا اشرفیـان ، دولـت نادرشاه افشار ، ترجمة حمید امین ، تهران 1356ش ؛
(2) شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی ، ترجمة علی خزاعی فر، مشهد 1366ش ؛
(3) محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی ، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار، تهران 1341ش ؛
(4) اسنادی از روابط ایران با منطقة قفقاز ، تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1372ش ؛
(5) چارلز هوارد الیس ، دخالت نظامی بریتانیا در شمال خراسان : 1919ـ 1918 ، ترجمة کاوه بیات ، تهران 1372ش ؛
(6) تفصیل احوال تراکمه ، در گرگان نامه ، به کوشش مسیح ذبیحی ، چاپ ایرج افشار، تهران : بابک ، 1363ش ؛
(7) محمدعلی حسینی ، تاریخچة جنگ مرو ، چاپ یحیی شهیدی ، در بررسیهای تاریخی ، سال 6، ش 2 (خرداد و تیر 1350)؛
(8) محمدجعفربن محمدعلی خورموجی ، حقایق الاخبار ناصری ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1363ش ؛
(9) دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی ، تهران 1367ش ـ ، ذیل «آخال تکه » (از محمد آصف فکرت )؛
(10) محمدیوسف ریاضی ، عین الوقایع : تاریخ افغانستان در سالهای 1207ـ1324ق ، چاپ محمد آصف فکرت ، تهران 1369ش ؛
(11) همو، عین الوقایع : ( وقایع ایران : 1231ـ1324ق ) ، چاپ محمد آصف فکرت ، تهران 1372ش ؛
(12) محمد سارای ، ترکمنها در عصر امپریالیسم : پژوهشی در بارة مردم ترکمن و انضمام کشورشان به امپراتوری روسیه ، ترجمة قدیر ویردی رجائی ، تهران 1378ش ؛
(13) اراز محمد سارلی ، تاریخ ترکمنستان ، تهران 1373ـ 1378ش ؛
(14) محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ ، چاپ جهانگیر قائم مقامی ، تهران 1337ش ؛
(15) سراج الدین بن عبدالرئوف ، تحف اهل بخارا ، تهران 1369ش ؛
(16) سفرنامة بخارا: عصر محمدشاه قاجار ، چاپ حسین زمانی ، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، 1373ش ؛
ت . فیروزان ،



(17) «در بارة ترکیب و سازمان ایلات و عشایر ایران »، در ایلات و عشایر ، تهران : آگاه ، 1362ش ؛
(18) عبداللّه بن مصطفی قلی قره گزلو همدانی ، دیار ترکمن ، چاپ حسین صمدی ، قائم شهر 1371ش ؛
(19) بی بی رابعه لاگاشووا، ترکمن های ایران : پژوهش تاریخی ـ مردم شناسی ، ترجمة سیروس ایزدی و حسین تحویلی ، تهران 1359ش ؛
(20) محمدخلیل بن داود مرعشی ، مجمع التواریخ ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1362ش ؛
(21) محمدکاظم مروی ، عالم آرای نادری ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1364ش ؛
(22) حسینقلی مقصودلو، مخابرات استراباد ، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت ، تهران 1363ش ؛
(23) میرزا ابوطالب بن میرزابیک موسوی فندرسکی ، «بیان چگونگی تسخیر کل ولایت اورگنج یعنی خوارزم ، به رزم » (برگرفته از کتاب تحفة العالم ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2465)، در نصیری ، دستور شهریاران ، چاپ محمدنادر نصیری مقدم ، تهران 1373ش ؛
(24) اسماعیل میرپنجه ، خاطرات اسارت : روزنامة سفر خوارزم و خیوه ، چاپ صفاءالدین تبرّائیان ، تهران 1370ش ؛
(25) میرزاابراهیم ، سفرنامة استرآباد و مازندران و گیلان و... ، چاپ مسعود گلزاری ، تهران 1355ش ؛
(26) محمدابراهیم بن زین العابدین نصیری ، دستور شهریاران : سالهای 1105 تا 1110 ه . ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی ، چاپ محمدنادر نصیری مقدم ، تهران 1373ش ؛
(27) آرمین وامبری ، زندگی و سفرنامه های وامبری : دنبالة سیاحت درویشی دروغین ، ترجمة محمدحسین آریا، تهران 1372ش ؛
(28) همو، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه ، ترجمة فتحعلی خواجه نوریان ، تهران 1365ش ؛
(29) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، سفارت نامه خوارزم ، چاپ علی حصوری ، تهران 1356ش .

/ علی پورصفر قصابی نژاد /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3807
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست