تَکاب ، شهرستان و شهری در استان آذربایجان غربی .

1) شهرستان تکاب . در جنوب استان آذربایجان غربی واقع است . از شمال به شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی ، از مشرق به شهرستان ماه نشان در استان زنجان ، از جنوب و جنوب غربی به شهرستانهای بیجار، دیواندره و سقز در استان کردستان و از مغرب به شهرستان شاهین دژ در استان آذربایجان غربی محدود و مشتمل است بر دو بخش : بخش مرکزی با دهستانهای انصار و افشار و کَرَفْتو، بخش تخت سلیمان * با دهستانهای احمدآباد و چمن و ساروق .

کوههای مهم شهرستان عبارت اند از: زَرنیخ (ارتفاع بلندترین قله : ح 050 ، 3 متر)، شیشه بُلاغ (ارتفاع بلندترین قله : ح 010 ، 3 متر)، اَزْنو (ارتفاع بلندترین قله : ح 990 ، 2 متر)، شوانْت (ارتفاع بلندترین قله : ح 970 ، 2 متر)، پَروخان (ارتفاع بلندترین قله : ح 941 ، 2 متر)، زندانِ سلیمان (ارتفاع بلندترین قله : ح 280 ، 2 متر)، کوه بِلقیس (ارتفاع بلندترین قله : ح 200 ، 3 متر) و ادامة کوه قافلانکوه که گردنة معروفی به نام قِزِل یوکُش دارد (جعفری ، ج 1، ص 60، 110، 133، 289، 290، 365ـ366، 373؛ محبوبی ، ص 435؛ ناومان ، ص 125).

رود مهم شهرستان ، ساروق نام دارد و از ریزابه های اصلی زرینه رود است . ساروق از چشمه های جنوب و جنوب شرقی شهر تکاب و کوههای بلقیس ، قیزجه داغ و قره داغ سرچشمه می گیرد و پس از دریافت ریزابه های متعدد و مشروب کردن اراضیِ آبادیهای جنوب و جنوب شرقیِ مسیر خود، در شهر تکاب شاخة اصلی رود ساروق را تشکیل می دهد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 24، ص 82؛ جعفری ، ج 2، ص 261ـ262).

در این شهرستان چشمه های آب گرم نیز دیده می شود (محبوبی ، ص 340). پوشش گیاهی این شهرستان توکْلُجه ، مُخَلَّصه ، کاکوتی ، قازیاغی ، مرزة کوهی و موسیر است و حیات وحش آن شامل گرگ ، شغال ، گراز، خرس ، تیهو، باقرقره ، فاخته ، جغد و عقاب می شود.

اهالی شهرستان به زراعت ، باغداری ، زنبورداری ، دامداری و صنایع دستی اشتغال دارند. گندم ، جو، بنشن ، تره بار،



توتون ، تنباکو، سیب ، انگور، گلابی و میوه های هسته دار از جمله محصولات آنجاست . گل محمدی نیز در آنجا پرورش می یابد. عسل ، فرش با طرح افشار، گلیم ، جاجیم ، سجاده ، جوراب پشمی و موادمعدنی از صادرات عمدة شهرستان است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 24، ص 76، 83 ـ84؛ محبوبی ، ص 326ـ 327). معادن آن عبارت اند از: معدن زرنیخ که در 27 کیلومتری شمال غربی آبادی تازه کند نصرت آباد (مرکز بخش تخت سلیمان ) واقع است و از آن سیلیس ، پریت ، طلا، آنتیموان و اَرسنیک استخراج می شود؛ معدن سنگ ساختمان ، ماسه ، سنگ گچ ، سنگ آهک ، سرب ، روی و مس نیز دارد (محبوبی ، ص 340؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 24، ص 83).

گروههایی از ایل افشار ــ که در دورة شاه عباس اول صفوی (996ـ 1038) از خراسان به این منطقه کوچانده شده اند ــ در آن به سر می برند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 24، ص 85). اهالی آن شیعة دوازده امامی و سنّیِ شافعی اند و به ترکی آذری و کردی سخن می گویند (همان ، ج 24،ص 83). طبق سرشماری 1375ش ، جمعیت شهرستان 901 ، 84 تن بوده است که از آن میان 569 ، 42 تن (ح 50%) شهرنشین و بقیه روستانشین بوده اند.

یکی از آبادیهای قدیمی شهرستان تکاب به نام ساروقورخان ، در هجده کیلومتری مغرب تکاب در دهستان کرفتو واقع است که آثار قلعه ای قدیمی در آن دیده می شود (محبوبی ، ص 471ـ472؛ مرکز آمار ایران ، 1376ش الف ، ص 14). نام این آبادی در منابع ، به صورتهای مختلف آمده است (برای نمونه رجوع کنید به اسکندرمنشی ، ج 2، ص 782، 856 ؛
بدلیسی ، ص 380؛
حسینعلی رزم آرا، ج 4، ص 259؛
محبوبی ، ص 471ـ 472). نام آن را نخستین بار حافظ ابرو (بخش 1، ص 201، 222) در قرن هشتم با ضبط ساروقورقان و ساروقورغان آورده است .

در 777، در زمان حکومت شاه شجاع مظفری (759ـ786)،ولایت جَغَتو (حوالی زرینه رود) و قلعة ساروقورخان در دست تورسن ، از نزدیکان تیمور گورکانی ، بود. در 788 تیمور قلعه را ویران کرد (همان ، بخش 1، ص 241؛
بدلیسی ، همانجا). در اوایل قرن دهم (مقارن اوایل حکومت صفویه ) یکی از حکام مُکری به نام «صارم کرد»، قلعه را بازسازی کرد و آن را مقرّ خود قرار داد، اما قلعه به علت درگیریهای صارم با قشون شاه اسماعیل اول (حک : 905ـ

930) خساراتی دید (خواندمیر، ج 4، ص 483ـ 484). در دورة شاه عباس اول صفوی حاکم آبادی ساروقورخان (ساروغرقان )، سلطان بیگدلی بود که شورش کردهای بانه را در 1021 سرکوب کرد (اسکندرمنشی ، ج 2، ص 782، 856 ـ857). قلعة این آبادی ، از قلاع محکم آن دوره بود و بنا به روایتهای شفاهی ، نادرشاه افشار نتوانست آن را بگشاید (محمدی ، ص 215ـ 216).

دیگر آثار باستانی و تاریخی شهرستان عبارت اند از: ویرانه های تخت سلیمان * واقع در 42کیلومتری شمال شهر تکاب و دو کیلومتری شمال شرقی تازه کند نصرت آباد که قدمت آن احتمالاً به دورة اشکانیان و حتی پیش از آن می رسد و برخی آن را محل شهر تاریخی شیز * می دانند (بارتولد، ص 216؛
گیرشمن ، ص 270). جغرافی نویسان متقدم ، مانند ابن خرداذبه (ص 119ـ 120) و یاقوت حموی (ج 3، ص 356)، از آتشکدة آن به نام آذرگشسب یاد کرده اند که یکی از مراکز مذهبی و عمدة ماد آذربایجان (آتروپاتن ) بوده است (گیرشمن ، همانجا؛
نیز رجوع کنید به نولدکه ، ص 189ـ191). در آبادی شیرمرد در سیزده کیلومتری جنوب غربی تازه کند نصرت آباد، سکه ای از آنتوان ، سردار رومی ، پیدا شده که ظاهراً متعلق به 36 ق م است یعنی زمانی که وی شهر فرااسپ (شیز: محل ویرانه های تخت سلیمان ) را محاصره کرد (محمدی ، ص 129؛
دیاکونوف ، ص 91). غار کرفتو در 21 کیلومتری جنوب غربی تکاب ، در دهستان کرفتو واقع است و درون آن اتاقهایی تراشیده شده و تعدادی گور قدیمی ــ که یکی از آنها به «ساری و بابا» معروف است ــ و نیز کتیبه ای به خط یونانی که نام هِراکْلِس ، خدای یونان ، روی آن نوشته شده ، در آن موجود است . برخی غار را متعلق به زمان پیروزی گودرز اشکانی بر مهرداد، پادشاه ارمنستان ، در سال شانزدهم میلادی می دانند. راه کاروانرویی که عراق و سوریه را به ایران مرتبط می کرد، از دو کیلومتری این غار می گذرد (محمدی ، ص 188، 191؛
معرفت ، ص 553 ـ554؛
فرای ، ص 230). در سه کیلومتری مغرب قلعة تخت سلیمان و یک کیلومتری تازه کند نصرت آباد کوهی قرار دارد که در محل به زندانِ سلیمان معروف است . سفالهایی که از این کوه به دست آمده ، متعلق به 830 تا 660 ق م است و در ارتفاع شصت متری آن ، مشرف بر جاده ، آثار دیواری قدیمی به طول تقریباً هشتصد متر و بقایای ساختمان و پله های سنگی و محل دروازه ای دیده می شود (دیباج ،ص 15؛
ناومان ،ص 23).در نزدیکی تازه کندنصرت آباد بر روی قلة جنوبی کوه بلقیس آثار استحکاماتی معروف به تخت بلقیس واقع شده که احتمالاً متعلق به دورة ساسانی است . درون حصار استحکامات و در رأس قله ، بنایی با تالاری تقریباً به شکل مربع دیده می شود. این استحکامات ممکن است کاخ شکار یا تأسیسات آتشکده باشد (ناومان ، ص 125ـ 127). در حدود سه کیلومتری جنوب شرقی تخت سلیمان ، نزدیک آبادی بابانظر، تپة مسکونی نسبتاً بلندی هست که آثاری متعلق به هزارة سوم قبل از میلاد در آن یافته شده است و در سه کیلومتری جنوب آبادی قره بُلاغ ، بقایای محوطه ای مسکونی متعلق





به دورة ساسانی دیده می شود(همان ،ص 128). در سیزده کیلومتری جنوب تکاب ، بقعة ایوب انصاری (متوفی 850) بالای کوهی به همین نام واقع شده است که متعلق به این عارف و فقیه قرن نهم است (محمدی ، ص 196ـ205؛
نیز رجوع کنید به محبوبی ، ص 469ـ 471). در آبادی یولقون آغاج / یلقون آغاج (هشت کیلومتری شمال شرقی تکاب ) عمارت قدیمی سلیمان خان ، از حکام مقتدر منطقة افشار، واقع شده که متعلق به دورة قاجار است (محمدی ، ص 244ـ 245؛
فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 24، ص 335).

در تقسیمات کشوری 1316ش تکاب بخشی از شهرستان مراغه در استان سوم و چهارم (آذربایجان ) ضبط شده است .

در 1337 ش آذربایجان به دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی تقسیم شد و بخش میاندوآب به شهرستان تبدیل گردید و در 1339ش بخش تکاب از مراغه جدا و جزو شهرستان میاندوآب در استان آذربایجان غربی شد ( د.فارسی ، ذیل «استان چهارم »؛
محبوبی ، ص 325ـ326). طبق تصویبنامة هیئت وزیران در 1369ش ، بخش تکاب به مرکزیت شهر تکاب شامل دهستانهای کرفتو، تخت سلیمان ، افشار، انصار و ساروق در شهرستان میاندوآب تشکیل شد. در همان سال ، این بخش به





مرکزیت شهر تکاب به شهرستان تبدیل گردید (ایران . قوانین و احکام ، ص 802 ـ803؛
ایران . وزارت کشور، ص ( 9 ) ).

2) شهر تکاب ، مرکز شهرستان . این شهر در ارتفاع حدود 840 ، 1 متری در 270 کیلومتری جنوب شرقی ارومیه (مرکز استان ) قرار دارد و بلندترین نقطة شهری استان به شمار می آید. تپه های موسی تپه سی معروف به تپة کلیمیها در شمال شهر، بیوک تپه در شمال غربی ، بچه میرزا که مرتفعترین تپه در جنوب غربی است ، و کوره بلاغ در جنوب شهر واقع شده است . رود ساروق از وسط شهر می گذرد. بیشترین دمای شهر در تابستانها ْ32، کمترین آن در زمستانها ْ27-، و میانگین بارش سالانة آن حدود 331 میلیمتر است .

شهر تکاب از طریق شاهین دژ به میاندوآب و از طریق بیجار ـ قروه (در استان کردستان ) به همدان مرتبط می شود. از آثار شهر، مسجد جامع آن است که بیش از دو قرن قدمت دارد (محبوبی ، ص 468). طبق سرشماری 1375ش ، جمعیت شهر 569 ، 42 تن بوده است .

تکاب یا تک آب به معنای آب کم و باریکی است که در زمینی جریان داشته باشد و چون شهر فقط یک رود دارد (رود ساروق )، به این نام خوانده شده است . این شهر تا قبل از 1317ش به سبب وجود خار در تپه های اطراف شهر، «تیکان تپه » (خارتپه ) نامیده می شد، سپس ، بنا به تصویب فرهنگستان زبان ایران ، نام آن به تَکاب تغییر یافت (نوبان ، ص 147، 152؛
فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 24، ص 85؛
فرهنگستان زبان ایران ، ص 25).

علی رزم آرا در جغرافیای نظامی ایران در مجلد آذربایجان باختری که در 1320ش منتشر شده جمعیت قصبة تکاب را بالغ بر چهار هزار تن ذکر کرده و آن را یکی از پرجمعیت ترین آبادیهای محالّ افشار دانسته است (ص 95). ناحیة تکاب به سبب داشتن آثار باستانی و تاریخی بسیار، برای سیاحان ، محققان و باستان شناسان اروپایی جاذبه داشته و تحقیقات بسیاری بر روی آثار تاریخی این ناحیه صورت گرفته است ( رجوع کنید به دیباج ، ص 13ـ14؛
ناومان ، ص 121ـ123، 125).

---

منابع :
(1) ابن خرداذبه ؛
(2) اسکندر منشی ؛
(3) ایران . قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبانماه 1316 ، چاپ دوم ، تهران ( بی تا. ) ؛
(4) ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش ؛
(5) ایران . وزارت کشور، معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1382 ش ؛
(6) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تذکرة جغرافیای تاریخی ایران ، ترجمة حمزه سردادور، تهران 1372ش ؛
(7) شرف الدین بن شمس الدین بدلیسی ، شرفنامه : تاریخ مفصّل کردستان ، چاپ محمدعباسی ، چاپ افست تهران ( ? 1343ش ) ؛
(8) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
(9) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی ، بخش 1، چاپ خانبابا بیانی ، تهران 1317ش ؛
(10) خواندمیر؛
(11) د.فارسی ؛
(12) میخائیل میخائیلوویچ دیاکونوف ، اشکانیان ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1351ش ؛
(13) اسماعیل دیباج ، آثار باستانی و ابنیة تاریخی آذربایجان ، ( تهران ) 1346ش ؛
(14) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 4: استان سوم و چهارم ( آذربایجان )، تهران 1330ش ، 1355 ش ؛
(15) علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران : آذربایجان باختری ، تهران 1320 ش ؛
(16) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 24: شاهین دژ ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1374ش ؛
(17) فرهنگستان زبان ایران ، واژه های نو که تا پایان سال 1319 در فرهنگستان ایران پذیرفته شده است ، تهران 1354ش ؛
(18) جمشید محبوبی ، نگاهی به تاریخ و جغرافیای میاندوآب و تکاب و شاهین دژ ، ( تهران ) 1370ش ؛
(19) علی محمدی ، تکاب افشار ، تهران 1369ش ؛
(20) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان آذربایجان غربی ، شهرستان تکاب ، تهران 1376ش الف ؛
(21) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ب ؛
(22) احمد معرفت ، کوهها و غارهای ایران ، تهران 1373ش ؛
(23) رودلف ناومان ، ویرانه های تخت سلیمان و زندان سلیمان ، ترجمة فرامرز نجد سمیعی ، تهران 1374 ش ؛
(24) نقشة تقسیمات کشوری ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1377ش ؛
(25) مهرالزمان نوبان ، نام مکانهای جغرافیایی در بستر زمان ، تهران 1376ش ؛
(26) تئودور نولدکه ، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان ، ترجمة عباس زریاب ، تهران ?( 1358ش ) ؛
(27) یاقوت حموی ؛


(28) Richard N.Frye, The history of ancient Iran , Mدnchen 1984;
(29) Roman Ghirshman, Iran: from the earliest times to the Islamic conquest , Middlesex, Engl. 1978.

/ معصومه بادنج /