تقی الدین فارسی ، ابوالخیر محمدبن محمد ، ریاضیدان ، منجم ، پزشک ، ادیب و شاعر ایرانی قرن دهم و صاحب آثاری در علوم مختلف . نام او را محمدتقی نیز آورده اند (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 1024)، اما در منابع بسیاری نامش تقی الدین ابوالخیرمحمد ذکر شده است (امین ، ج 9، ص 406؛
مدرس تبریزی ، ج 7، ص 94؛
آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 508). از تاریخ دقیق تولد وی اطلاعی در دست نیست . مدتی در شیراز زیست (نفیسی ، ج 1، ص 386)، ازینرو او را

فارسی شیرازی و طبیب شیرازی و تقی الدین شیرازی نیز نامیده اند (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 197؛
مدرس تبریزی ، ج 1، ص 344؛
حائری ، ج 19، ص 286). بنا به اشارات خود وی در آثارش ، نجوم را نزد غیاث الدین منصور دشتکی (متوفی 948؛
حل التقویم ، ص 31؛
همو، طالع نامه ، گ 2 پ ؛
نیز رجوع کنید به مدرس تبریزی ، همانجا) و حکمت را نزد میرصدرالدین محمد دشتکی (متوفی 903)، پدر غیاث الدین منصور، آموخت (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 2، ص 9ـ10؛
همو، 1366 ش ، ص 81 ـ 82؛
حائری ، ج 19، ص 386، پانویس ). تنها تاریخ ذکر شده برای فوت تقی الدین 948 است (امین ، همانجا؛
کحّاله ، ج 11، ص 258)، اما باتوجه به اینکه کتاب اسامی العلوم ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) را پس از 957 نوشته است (حائری ، ج 4، ص 417)، این تاریخ درست نیست . وی در بسیاری از آثار خود، از ائمة اطهار علیهم السلام با احترام و عنایتی خاص یاد کرده است و فهرست نویسان کتب شیعیان ، او را شیعه دانسته اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، 1403؛
امین ، همانجاها).

از تقی الدین 22 کتاب به فارسی و عربی در علوم مختلف باقی مانده است . بسیاری از این آثار، با نامهای مختلف از یک اثر واحد، در کتابخانه های ایران و سایر نقاط جهان وجود دارند. مهمترین ویژگی کار تقی الدین که او را از نویسندگان همعصرش متمایز می کند، علاقة او به تهیة متنهای خلاصه شده از نوشته های خود یا دیگران است . از جمله ، او کتاب فارسی خود، حل التقویم ، را خلاصه کرد و انتخاب حل التقویم نامید (منزوی ، ج 4، ص 2821ـ 2822). تقی الدین شعر نیز می سرود و «فهمی » تخلص می کرد (تقی الدین فارسی ، رساله در معرفت اسطرلاب ، ص 4)؛
نمونه هایی از اشعار او در برخی کتابهایش وجود دارد (حائری ، ج 19، ص 386).

بیشترین و مهمترین نوشته های فارسی تقی الدین در ریاضی و ستاره شناسی است که در آنها به نقد آرای چند دانشمند پیش از خود پرداخته ، از جمله رسالة هیئت قوشچی * را شرح کرده و در آن از برخی آرای قوشچی و عبدالعلی بیرجندی * انتقاد کرده است (تقی الدین فارسی ، شرح رسالة هیئت ، ص 2، 5 ؛
حائری ، ج 19، ص 286ـ287). از میان دوازده اثر ریاضی و نجومی تقی الدین به فارسی (برای آشنایی با آنها و نامهای مختلف برخی



از آنها رجوع کنید به منزوی ، ج 4، ص 3167ـ 3168)، یکی به نام حل التقویم در فرهنگ ایران زمین (ج 17، ص 30ـ80) به چاپ رسیده است . از دیگر آثار فارسی اوست : انیس الاطباء در طب عملی و نظری (عبدالمقتدر، ج 11، ص 20ـ21؛
استوری ، ج 2، بخش 2، ص 244) و رساله ای در چشم پزشکی (تریتون ، ص 188؛
استوری ، همانجا؛
برای آشنایی با آثار پزشکی او رجوع کنید به منزوی ، ج 5، ص 4058). رساله ای به فارسی در آداب سلطنت و وزارت به نام آداب السلطنة نیز به وی منسوب است که به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان ، ص 41ـ 48؛
در زمینة ایران شناسی ، ص 307ـ325).

مهمترین اثر عربی تقی الدین ، اسامی العلوم و اصطلاحاتها ، در فضیلت علم ، حکمت ، تعلیم و تربیت ، و اخلاق است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 2، ص 9ـ10). خود وی آن را با نام طلیعة العلوم خلاصه کرده و از این خلاصه نیز خلاصه ای تهیه کرده که نسخه هایی از آن با نامهای خلاصة طلیعة العلوم (حائری ، ج 19، ص 386ـ387) و التقاط طلیعة العلوم (دانش پژوه ، ص 431) در دست است . دیگر آثار عربی او عبارت است از: بستان الادب در ادبیات عربی و تاریخ (حسینی اشکوری ، ج 2، ص 250ـ251) که خود، بخشهای صرف و اشتقاق آن را با عنوان زبدة الصرف (یا الزبدة فی الصرف ) بازنویسی کرده است (بهروزی و فقیری ، ج 1، ص 161ـ162، ج 2، ص 135ـ136)؛
مغنی صغیر ، که رساله ای است در نحو (عرفانیان ، ج 12، ص 367ـ 368)؛
سمت القبله (حائری ، ج 10، بخش 4، ص 1695ـ1696)، که به معرفة القبله (گلچین معانی ، ص 403ـ 404) و دائرة الهندیة (آقابزرگ طهرانی ، 1403،

ج 8، ص 19؛
حائری ، ج 23، ص 55) نیز معروف است . کتاب المناظر نیز منسوب به اوست (ماتویفسکایا و روزنفلد ،

ج 2، ص 554؛
برای اطلاع از نام آثار مفقود شدة تقی الدین

رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 403؛
آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 2، ص 10، ج 3، ص 377، 381ـ382، ج 4، ص 167، ج 15، ص 24؛
همو، 1366 ش ، ص 81؛
حائری ، ج 19، ص 286). منزوی (ج 4، ص 2633) کتابی در پزشکی به نام میزان الطبایع

را اثر تقی الدین فارسی دانسته ، اما استوری (ج 2، بخش 2، ص 253) آن را به تقی الدین محمدبن صدرالدین علی ( ؟ )

نسبت داده است .

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی التصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : احیاء الداثر من القرن العاشر ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران 1366ش ؛
(3) امین ؛
علی نقی بهروزی و محمدصادق فقیری ،

(4) فهرست کتب خطی کتابخانة ملی فارس ، شیراز 1351ش ؛
(5) محمدبن محمدتقی الدین فارسی ، حل التقویم ، چاپ تقی بینش ، در فرهنگ ایران زمین ، ج 17 (1349ش )؛
(6) همو، رساله در معرفت اسطرلاب ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة 1) مجلس شورای اسلامی ، ش 4342؛
(7) همو، شرح رسالة هیئت ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة 1) مجلس شورای اسلامی ، ش 6305؛
(8) همو، طالع نامه ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش 3456؛
(9) حاجی خلیفه ؛
(10) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی ، تهران ، ج 4، 1335ش ، ج 10، بخش 4، 1352ش ، ج 19، 1350ش ، ج 23، 1376ش ؛
(11) احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی ، ج 2، قم ( بی تا. ) ؛
(12) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکدة حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران ، تهران 1339ش ؛
(13) در زمینة ایران شناسی ، به کوشش چنگیز پهلوان ، تهران 1368ش ؛
(14) غلامعلی عرفانیان ، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، ج 12، مشهد 1370ش ؛
(15) کحّاله ؛
(16) احمد گلچین معانی ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 8 ، مشهد 1350ش ؛
(17) مدرس تبریزی ؛
(18) احمد منزوی ، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374ش ـ ؛
(19) نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان ، سال 2، ش 2ـ3 (1345ش )؛
(20) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363ش ؛


(21) ـ Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persianmanuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore , vol. 11, Patna 1927;
(22) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(23) G.P. Matvievskaya and B.A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo Srednevekovia i ik ¢ h ¢ trudi ) VIII th - XVII th cent. ), Moscow 1983;
(24) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. 2, pt. 2, London 1971;
(25) A.S. Tritton,"Catalogue of Oriental manuscripts in the Library of the Royal College of Physicians", JRAS (1951).

/ فرید قاسملو /