تقویم البُلدان ، کتابی جغرافیایی به عربی ، تألیف ابوالفداء عمادالدین اسماعیل بن نورالدین علی بن محمود ایوبی ، حکمران حَماه (710ـ732). ابوالفداء * این کتاب را در 721 به پایان رساند، اما احتمالاً تا پایان عمر آن را تکمیل می کرده است ، زیرا نسخه ای از آن در کتابخانة لیدن موجود است که مؤلف در آن تجدیدنظر کرده است (کراچکوفسکی ، ص 306؛ حمیده ، ص 537؛ ابوالفداء، ترجمة آیتی ، مقدمه ، ص هشت ). ابوالفداء، بر خلاف معاصرانش ، از جمله مارکوپولو (1256ـ1323)، اهل سفر نبوده است ؛ ازینرو کتابش اقتباسی از کتابهای جغرافیایی دیگر و گردآوری گفته های تاجران و مسافران است (حمیده ، همانجا؛ برای نمونه رجوع کنید به ابوالفداء، چاپ رنو و دسلان ، ص 36، 353، 359).

از نظر ابوالفداء، کتابهای جغرافیایی که تا زمان وی نوشته شده بودند، ناقص بودند و مقصود او را بر نمی آوردند؛ مثلاً کتابهای ابن حوقل و ادریسی و ابن خرداذبه ، با وجود تفصیل در بارة اوصاف بلاد به طول و عرض جغرافیایی و ضبط نامها اشاره ای ندارند و زیجها و کتابهایی که به طول و عرض جغرافیایی پرداخته اند، از اوصاف شهرها اطلاعی نمی دهند و در الانساب سمعانی و المشترک وضعاً و المفترقُ صُقعاً یاقوت حموی با آنکه به تصحیح نامها و ضبط آنها توجه شده ، طول و عرض شهرها ذکر نشده است (ترجمة آیتی ، ص 3ـ4، مقدمه ، ص هشت ).با وجود این نقایص ، ابوالفداء به کتابهای ابن حوقل ، ابن سعید مغربی ، مهلّبی و ابن اثیر اعتماد می کرده است (حمیده ، همانجا). وی از کتاب المسالک و الممالک ، معروف به «العزیزی »، تألیف حسن بن احمد مهلّبی (قرن چهارم ؛ ابوالفداء، چاپ رنو و دسلان ، ص 22، 48، 371، و جاهای دیگر) بهره گرفته ، که سبب بیشتر شناخته شدن این جغرافی نگار فاطمی شده است (کراچکوفسکی ، ص 308). به عقیدة آیتی ، ابوالفداء به اقتضای مقام خود به عنوان امیرحماه می خواسته در بارة سرزمینهای مختلف اطلاعات دقیق داشته باشد (ابوالفداء، ترجمة آیتی ، مقدمه ، ص هشت ).

یکی از ویژگیهای تقویم البلدان ــ که آن را سرآمد کتابهای دورة خود کرده ــ این است که مؤلف ، اولین کسی است که روش جدول بندی را در جغرافیا به کار برده و تصریح کرده است . این شیوه را از تقویم الابدان * ابن جَزْله (متوفی 493) گرفته است . جدولهای ابوالفداء بسیار کامل و در ارائة واضح و منظم مطالب علمی در عهد خود ممتاز بوده است (چاپ رنو و دسلان ، ص 75؛ کراچکوفسکی ، ص 309).

تقویم البلدان حلقة اتصال جغرافیای ادبی و جغرافیای ریاضی است (حمیده ، همانجا). مؤلف در آغاز کتاب ، به نجوم و جغرافیای ریاضی توجه داشته و در این باب از کتاب قانون مسعودی * ابوریحان بیرونی * استفاده کرده است (ابوالفداء، چاپ رنو و دسلان ، ص 10ـ11، 13، 74). تقویم البلدان ، با وجود اقتباس از کتابهای دیگر، در بارة سرزمینهای اقوام غیرمسلمان ، اطلاعات مفیدتر و کاملتری نسبت به آثار گذشتگان دارد ( دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، ذیل «ابوالفداء»). با این حال ، مؤلف به کاستیهای اثرش اذعان داشته ، از جمله اطلاعات کتاب را در بارة سرزمینهای چین ، هند، بلغار، چَرکَس ، روس ، سِرب (صرب )، اولَق و فرنگ ــ که از خلیج قسطنطنیه تا دریای مدیترانه گسترده است ــ ناقص دانسته و از سرزمین سیاهان که در جنوب است ، اطلاعات اندکی ارائه داده است (ابوالفداء، ترجمة آیتی ، ص 4).

تقویم البلدان بخشها و موضوعاتی متفاوت دارد. بخشی از آن جنبة جغرافیای عمومی دارد و مشتمل است بر مطالبی در بارة شناخت زمین از جمله اثبات کرویّت زمین ، هیئت ، آب و هوای زمین ، خط استوا، دریاها، دریاچه ها، رودها و کوهها (چاپ رنو و دسلان ، ص 3ـ4، 6ـ7، 15ـ16، 18ـ27، 37ـ72). مؤلف در این بخش از دو اقلیم نام می برد: اقلیم حقیقی که شامل اقالیم هفت گانه است و اقلیم عرفی که شامل سرزمینهاست (همان ، ص 72). بخش دیگر کتاب ــ که حجم آن بیشتر است ــ در بارة اقلیم عرفی و عالم مسکون است که از جزایر خالدات (قناری ) در غرب تا گَنْگدِز در شرق کشیده شده است و مؤلف ، آن را قبة الارض نامیده است (همان ، ص 7). وی پیش از شرح اقالیم عرفی ، زایجه ای رسم کرده و در آن تمام اقالیم را کنار یکدیگر آورده (همان ، ص 75؛ ترجمة آیتی ، ص 106) و در ترتیب مناطق ، مانند ابن حوقل ، از سرزمین عرب آغاز کرده است . مناطق دیگر بترتیب عبارت اند از: مصر، مغرب ، سودان ، اندلس ، جزیره بحر روم (دریای مدیترانه ) و محیط غربی (اقیانوس اطلس )، مناطق شمالی (از جمله سرزمین فرنگان و ترکان )، شام ، جزیره میان دجله و فرات ، عراق ، خوزستان ، فارس ، کرمان ، سجستان ، سند، هند، چین ، جزایر دریای شرق ، روم و مضافات آن ، ارمینیه /ارمنستان ، ارّان و آذربایجان ، سرزمین جبال (عراق عجم )، دیلم و گیلان ، طبرستان و قومس ، خراسان و مضافات آن ، زابلستان و غور، طخارستان / تُخارستان ، بدخشان ، خوارزم ، ماوراءالنهر و مضافات آن ( رجوع کنید به ابوالفداء، چاپ رنو و دسلان ، ص 77ـ 505). در این بخش ، ابوالفداء به سرزمینهای ایران توجهی خاص دارد که ظاهراً نشانة آن است که تحت تأثیر اطلس اسلام قرار گرفته (در بارة اطلس اسلام رجوع کنید به کراچکوفسکی ، ص 165ـ 167) و به مکتب جغرافی نگاران قرن چهارم روی آورده بوده است (کراچکوفسکی ، ص 307؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، همانجا). طرح ابوالفداء در شرح سرزمینها، به دو بخش تقسیم می شود: بخش نخست ، در شرح عمومی سرزمین ، حدود، تقسیمات ، اقوام ، سنّتها، آثار کهن ، راهها، نواحی مسکون ، طول و عرض جغرافیایی ، رویدادهای تاریخی و حتی مشاهیر آن . بخش دوم ، شامل جدولهایی که در آنها نام منطقه ، نواحی مسکون ، ضبط صحیح اسامی ، مأخذ مورد استفاده و طول و عرض جغرافیایی آمده است (چاپ رنو و دسلان ، ص 72ـ75، 79ـ82، و جاهای دیگر).

ابوالفداء مبدأ طول جغرافیایی را از ساحل دریای غربی (اقیانوس اطلس ) و جزایر خالدات ، و عرض جغرافیایی

را از خط استوا درنظر گرفته است . وی طول و عرض صحیح برخی اقالیم را نمی دانسته ، ازینرو برپایة فاصلة این اقالیم

از سرزمینهایی که طول و عرضشان معلوم بوده ، طول و

عرض آنها را حساب و در این محاسبات از بیرونی پیروی

کرده است و به نقل از وی ، بیشتر طول و عرضها را غلط

انگاشته است . او علاوه بر بیرونی ، از الاطوال و العروض

فرس ، رسم الرّبع المعمور (که برای مأمون از یونانی ترجمه

شده بود) و کتاب ابن سعید مغربی استفاده کرده است (همان ، ص 73ـ74).

تقویم البلدان در زمان مؤلف شهرت بسیار یافت ، به طوری که شمس الدین ذهبی ، مورخ معاصر ابوالفداء، از آن خلاصه ای نوشت (کراچکوفسکی ، ص 309) و قلقشندی در صبح الاعشی ' (برای نمونه رجوع کنید به ج 4، ص 120ـ 128) قسمتهایی از آن را نقل کرد. در قرون بعد نیز تقویم البلدان نزد محققان آسیای صغیر ارزش و شهرتی بسزا یافت . محمدبن علی سپاهی زاده (متوفی 997) خلاصه ای از آن را با برخی اضافات به عربی تهیه کرد و آن را اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک نامید. علاوه بر آن ، مطالبی از این کتاب را نیز به ترکی ترجمه

کرد (کراچکوفسکی ، همانجا؛ ابوالفداء، ترجمة آیتی ،

مقدمه ، ص هشت ). محمد عاشق ، جغرافی نگار ترک و معاصر سپاهی زاده ، نیز به تقویم البلدان توجهی وافر داشت . حتی می توان اثر او را ترجمة ترکی کتاب ابوالفداء دانست . در

ایران نیز میرزا محمدصادق اصفهانی ، مؤلف قرن یازدهم ، تحت تأثیر کتاب ابوالفداء، یکی از دو کتابِ جغرافیاییِ

خود را تقویم البلدان نامید (کراچکوفسکی ؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، همانجاها).

در اروپا تقویم البلدان شهرت فراوانی یافت و یکی از نخستین کتابهای جغرافیایی بود که در آنجا از عربی ترجمه شد. نخستین بار پوستل ، خاورشناس فرانسوی (916ـ989/ 1510ـ1581)، از این کتاب یاد کرده است . در قرن یازدهم / هفدهم چند تن از محققان اروپایی در بارة ابوالفداء تحقیق کردند. شیکارت ، دانشمند آلمانی (1001ـ1064/ 1592ـ 1653)، تقویم البلدان را ترجمه کرد. سپس جان گریویوس ، خاورشناس انگلیسی (1011ـ1061/ 1602ـ1650)، بخشی از کتاب ابوالفداء را چاپ کرد. در قرن دوازدهم / هجدهم رایسکه (1129ـ 1188/ 1716ـ1774) آن را به طور کامل به لاتینی ترجمه کرد، اما این ترجمه بسیار شتابزده بود. بهترین ترجمة این اثر، ترجمه سیلوستر دو ساسی ، مستشرق بزرگ فرانسوی ، است که در قرن سیزدهم / نوزدهم به کمک شاگردانش آن را تهیه کرد (کراچکوفسکی ، ص 309). در 1265/1848، رنو و دسلان با مقدمه ای در علم جغرافیا و شرح زندگی ابوالفداء و آثار او، تقویم البلدان را منتشر کردند. ترجمة کامل این کتاب را گویار در 1301/ 1883 به پایان رساند و در پاریس منتشر کرد (همانجا؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، همانجا). مقدمة رنو در بارة تقویم البلدان اهمیت بسیاری دارد و یکی از عمده ترین منابع تحقیقی برای آشنایی با ابوالفداء و اثر جغرافیایی او بوده است (کراچکوفسکی ، ص 310). پس از آن ، شرح کراچکوفسکی در بارة این کتاب اهمیت و ارزشی ویژه دارد.

---

منابع :
(1) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ، چاپ رنو و دسلان ، پاریس 1840؛
(2) همان ، ترجمة عبدالمحمدآیتی ، تهران 1349 ش ؛
(3) عبدالرحمان حمیده ، اعلام الجغرافییّن العرب و مقتطفات من آثارهم ، دمشق 1404/ 1984؛
(4) دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی ، تهران 1367ش ـ ، ذیل «ابوالفداء» (از عنایت اللّه رضا)؛
(5) قلقشندی ؛
(6) ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی ، تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلامی ، ترجمة ابوالقاسم پاینده ، تهران 1379ش .

/ منیژه ربیعی /