تفنگچی ، عنوان سربازان تفنگدار در تشکیلات نظامی صفویان . در پی ورود تفنگ * به ایران ، دستة تفنگچیان در دورة صفوی (ح 906ـ 1135) تشکیل شد. نخستین شواهد در بارة وجود تفنگچیان به دورة شاه طهماسب اول (930ـ 984) باز می گردد ( رجوع کنید به خواندمیر، ص 142، 149؛ روملو، ج 12، ص 270) اما رستة تفنگچیان به مثابه واحد منظم نظامی در دورة شاه عباس اول (996ـ 1038) گسترش یافت ( رجوع کنید به علی نقی نصیری ، ص 19ـ20؛ دلاواله ، ص 344ـ345؛ شاردن ، ج 5، ص 297). به نوشتة اروج بیگ (ص 146) و سیوری (ص 57)، در دورة شاه اسماعیل اول (906ـ930) نیز تفنگچیان وجود داشتند اما این موضوع محل تردید است .

به نوشتة شاردن (همانجا؛ نیز رجوع کنید به افوشته یی ، ص 224)، تیپ تفنگداران ، نخستین فوج پیاده نظام در ایران به شمار می رفتند و افزون بر تفنگ ، به شمشیر و خنجر نیز مجهز بودند. آنان ، که بیشتر از میان روستاییان و کشاورزان گماشته می شدند، در زمان صلح به کشاورزی می پرداختند. نجیب زادگان ، یعنی قزلباشها، وارد این دسته نمی شدند (دلاواله ، همانجا). به نوشتة محمد معصوم (ص 78) و علی نقی نصیری (ص 20)، فرماندهی تفنگچیان را ابتدا مین باشی (فرمانده هزار تن ) بر عهده داشت اما دلاواله (همانجا) نوشته است که یوزباشی (فرمانده صد تن ) فرمانده تفنگچیان بود.

منصب «تفنگچی آقاسیگری » (فرماندهی تفنگچیان ) اندکی بعد به وجود آمد. اگرچه در منابع دورة صفوی به این منصب اشارة بسیار شده است (مثلاً رجوع کنید به محمدابراهیم نصیری ، فهرست ، ص 369؛
محمد معصوم ، فهرست ، ص 381)، تاریخ دقیق شکل گیری آن روشن نیست . به نوشتة علی نقی نصیری (ص 20)، منصب تفنگچی آقاسیگری را، که از مناصب معتبر به شمار می رفته است ، «نواب گیتی ستان » (شاه عباس اول ) تأسیس کرد (در بارة این لقب رجوع کنید به محمدمحسن مستوفی ، ص 89 ـ91؛
قس مینورسکی ، ص 142؛
عالم آرای شاه اسماعیل ، جاهای متعدد) و عده ای از سپاهیان را با عنوان «تفنگچیان خاصة شریفه » تعیین کرد و تحت فرمان تفنگچی آقاسی قرار داد. او رئیس کل مین باشیها و یوزباشیها و جارچیان و ریکایان (دسته ای از ملازمان شاهی ) و تفنگچیان بود و پرداخت مواجب و ادارة امور تفنگچیان را بر عهده داشت ( رجوع کنید به میرزاسمیعا، ص 9؛
علی نقی نصیری ، ص 19ـ20).

تفنگچیان موظف بودند به هنگام سوارکاری و در میدانهای جنگ پیشاپیش سپاه شاه حرکت کنند. علی نقی نصیری (ص 20) در وصفِ پوششِ تفنگچیان خاصة شریفه نوشته است : «در میان سپاه از تفنگچیان رنگینتر قشونی نمی باشد، خصوصاً وقتی که همه مخمل پوش و کمربندهای نقرة پهن در میان بسته ، کلاههای نمدیِ پَردار در سر و بیدقهای رنگارنگ به دوراندازها بسته در دوش داشته باشند.» آنان در زمرة پیاده نظام به شمار می رفتند اما گاه جزو سواره نظام نیز بودند. بنا بر شواهد، تعداد تفنگچیان در زمان دیگر شاهان صفوی تغییر می کرده است ( رجوع کنید به همان ، ص 19؛
شاردن ، همانجا؛
مینورسکی ، ص 54).

ثبت و ضبط اسامی و مواجب و تعیین مدت خدمت تفنگچیان را در این دوره وزیر تفنگچیان برعهده داشت . وی فهرست اسامی تفنگچیان را، پس از تصدیق وزیر دیوان اعلی و تفنگچی آقاسی ، امضا و فرمانهای مواجب و سایر امور مالی را مُهر می کرد (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به میرزاسمیعا، ص 38ـ39؛
علی نقی نصیری ، ص 55).

از دیگر صاحب منصبان اداری در این تشکیلات ، مستوفیِ تفنگچیان و چهار محرر تحت فرمان وی بودند. مستوفیِ تفنگچیان ثبت و ضبط مواجب و حقوق دستة تفنگچیان را برعهده داشت (میرزاسمیعا، ص 39).

در دورة شاه عباس دوم (1052ـ1077) فوجی جدید از تفنگچیان تشکیل شد که به سبب استفاده از تفنگ جزایر/ جزائر/ جزائری (تفنگی کوتاه با قطر دهانة بزرگ )، به آنها جزایرچی / جزائرچی یا جزائری انداز می گفتند ( رجوع کنید به شاردن ، ج 5، ص 310؛
مینورسکی ، ص 56). جزائرچیان به خنجر، شمشیر و جزائر مسلح بودند و بیشتر وظیفة نگهبانی از دروازة حیاط درونی کاخ عالی قاپو را بر عهده داشتند (در بارة طرز لباس جزائرچیان رجوع کنید به کمپفر، ص 249). به نوشتة شاردن (ج 5، ص 311) جزائرچیان تحت فرمان تفنگچی آقاسی بودند اما به گفتة سانسون (ص 88)، فرمانده گروه چهارهزار نفری جزائرچیان در دورة شاه سلیمان اول صفوی (1077ـ 1105) توپچی باشی بوده است . البته چون وظیفة اصلی جزائرچیان نگهبانی بوده ( رجوع کنید به شاردن ، ج 5، ص 310ـ311) و بیشتر از

میان غلامان انتخاب می شده اند ( رجوع کنید به میرزا سمیعا، ص 38)، می بایست تحت فرمان ایشیک آقاسی بوده باشند ( رجوع کنید به کمپفر، ص 99ـ 100). گزارش نصیری در دستور شهریاران (ص 67) در بارة اعزام گروهی از تفنگچیان و جزائریان و غلامان به فرماندهی ایشیک آقاسی ، برای سرکوب غارتگران محالّ یزد و نائین ، نیز این نظر را تأیید می کند. چون جزائرچیان بیشتر نگهبان بوده اند، کشیکچی نیز نامیده شده اند (شاردن ، ج 5، ص 311؛
مینورسکی ، ص 57).

نادرشاه (حک : 1148ـ1160) نیز در آغاز کار تفنگچی آقاسیِ باباعلی بیگ ، حاکم ابیورد، بود (مروی ، ج 1، ص 11). در این دوره ، با رواجِ روز افزون سلاحهای گرم ، مانند جزایر و زنبورک و توپ و شمخال ، رستة تفنگچیان در کنار جزایرچیان ، زنبورکچیان ، شمخالچیان و توپچیان دستة مهمی را در میان سپاهیان تشکیل می دادند ( رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 85، 138، 174، ج 2، ص 447، 618ـ619، 847، 849؛
فلور، ص 57) اما تفاوت میان این دسته ها روشن نیست و گاه به نظر می رسد که این واژه ها به گونه ای معادلِ یکدیگر به کار رفته اند؛
مثلاً

مروی (ج 1، ص 128) نوشته است : «جزایرچیان به انداختن تفنگ و ناوک ضربزنگ مشغول گردیدند» (نیز رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 138، 174).

با توجه به اشاره های مکرر به حضور تفنگچیان در ولایات گوناگون در دورة زندیه (ح 1163ـ ح 1208؛
رجوع کنید به غفاری کاشانی ، فهرست ، ص 875 ـ876؛
نامی اصفهانی ، ص 191)، می توان گفت که دستة تفنگچیان ، به مثابه نیروی نظامی در این دوره اهمیت بیشتری یافتند.

در دورة قاجار (1210ـ1344) حاکمان نواحی گوناگون موظف بودند به هنگام نیاز تفنگچیانی برای حکومت فراهم آورند (قائم مقامی ، 1348 ش ، ص 318). تفنگچیان این دوره نیز گاه جزو پیاده نظام و گاه جزو سواره نظام بودند (قائم مقام ، بخش 1، ص 37، 57). افزون بر این تفنگچیان ، واحدی به نام «تفنگداران خاصه » نیز وجود داشت ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ص 387) که به نوشتة عبداللّه مستوفی (ج 1، ص 412ـ413) «در تحت ریاست تفنگدارباشی هریک سالی صد الی دویست تومان مواجب می گرفتند و اسب و نوکر هم نگاه می داشتند.» شاه گاه آنان را برای انجام دادن مأموریتهای خاص به ولایات اعزام می کرد. به گفتة همو (همانجا)، این دسته از تفنگچیان اهمیت نظامی خود را از دست دادند و جنبة تشریفاتی

یافتند و از تعدادشان کاسته شد. به نوشتة او (ج 1، ص 413)، آخرین تفنگدارباشی غلامحسین غفاری (امین خلوت و وزیر دربار) بود.

قائم مقامی بر آن است که قوای ایران در 1337 از چهار قسمت تشکیل می شد که چهارمین قسمت آن ، «تفنگداران جنوب ایران » یا «پلیس جنوب * » بود ولی هیچگاه دولت ایران آنها را به رسمیت نشناخت (1326 ش ، ص 167؛
برای شواهد بیشتر در بارة تفنگچیان و جزائرچیان دورة قاجار رجوع کنید به مفتون دنبلی ، ص 196؛
مدرّسی و دیگران ، ص 144ـ146، 187).

عنوان «تفک انداز» و «تفکچی » در دورة ظهیرالدین محمد بابر (932ـ937)، مؤسس سلسلة مغولان هند ( رجوع کنید به بابر، ج 2، فهرست ، ص 122)، و در عثمانی ( رجوع کنید به هامر ـ پورگشتال ، ص 576، 970، 1339، 1739، 2148) نیز به کار رفته و احتمالاً معادلِ «بندقدار» یا «رماة البندق » کشورهای عربی بوده است ( رجوع کنید به قلقشندی ، ج 5، ص 431؛
ابن کنان ، ص 138، 206، 208).

---

منابع :
(1) ابن کنان ، حدائق الیاسمین فی ذکر قوانین الخلفاء و السلاطین ، چاپ عباس صباغ ، بیروت 1412/ 1991؛
(2) اروج بیگ بن سلطان علی بیگ ، دون ژوان ایرانی ، ترجمة مسعود رجب نیا، تهران 1338 ش ؛
(3) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(4) محمودبن هدایت اللّه افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1373 ش ؛
(5) بابر، امپراتور هند، بابرنامه ، چاپ مانو ایزی نینک ، کیوتو 1995ـ1996؛
(6) محمودبن غیاث الدین خواندمیر، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی ( ذیل تاریخ حبیب السیر )، چاپ محمدعلی جراحی ، تهران 1370 ش ؛
(7) پیترو دلاواله ، سفرنامة پیترو دلاواله : قسمت مربوط به ایران ، ترجمة شعاع الدین شفا، تهران 1348 ش ؛
(8) روملو؛
(9) مارتین سانسون ، سفرنامة سانسون : وضع کشور ایران در عهدشاه سلیمان صفوی ، ترجمة محمد مهریار، اصفهان 1377 ش ؛
(10) راجر سیوری ، ایران عصر صفوی ، ترجمة کامبیز عزیزی ، تهران 1378 ش ؛
(11) عالم آرای شاه اسماعیل ، چاپ اصغر منتظر صاحب ، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، 1349 ش ؛
(12) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1369 ش ؛


(13) ویلم فلور، حکومت نادرشاه ( به روایت منابع هلندی )، ترجمة ابوالقاسم سری ، تهران 1368 ش ؛
(14) ابوالقاسم بن عیسی قائم مقام ، نامه های پراکندة قائم مقام فراهانی ، چاپ جهانگیر قائم مقامی ، بخش 1، تهران 1357 ش ؛
(15) جهانگیر قائم مقامی ، تاریخ تحولات سیاسی نظام ایران : از آغاز قرن یازدهم هجری تا سال 1301 هجری شمسی ، تهران 1326 ش ؛
(16) همو، یکصدوپنجاه سند تاریخی : از جلایریان تا پهلوی ، تهران 1348 ش ؛
(17) قلقشندی ؛
(18) انگلبرت کمپفر، سفرنامة کمپفر ، ترجمة کیکاوس جهانداری ، تهران 1360 ش ؛
(19) محمد معصوم ، خلاصة السیر: تاریخ روزگار شاه صفی صفوی ، تهران 1368 ش ؛
(20) یحیی مدرسی ، حسین سامعی ، و زهرا صفوی مبرهن ، فرهنگ اصطلاحات دورة قاجار: قشون و نظمیه ، تهران 1380 ش ؛
(21) محمدکاظم مروی ، عالم آرای نادری ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1364 ش ؛
(22) عبداللّه مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1377 ش ؛
(23) محمدمحسن مستوفی ، زبدة التواریخ ، چاپ بهروز گودرزی ، تهران 1375 ش ؛
(24) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، مآثر سلطانیه : تاریخ جنگهای ایران و روس ، تبریز 1241، چاپ غلامحسین صدری افشار، چاپ افست تهران 1351 ش ؛
(25) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1378 ش ؛
(26) ولادیمیر فئودوروویچ مینورسکی ، سازمان اداری حکومت صفوی ، یا، تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرة الملوک ، ترجمة مسعود رجب نیا، در همان منبع ؛
(27) محمدصادق نامی اصفهانی ، تاریخ گیتی گُشا ، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1363 ش ؛
(28) علی نقی نصیری ، القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه ، چاپ یوسف رحیم لو، مشهد 1372 ش ؛
محمدابراهیم بن زین العابدین نصیری ،

(29) دستور شهریاران : سالهای 1105 تا 1110 ه . ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی ، چاپ محمدنادر نصیری مقدم ، تهران 1373 ش ؛
(30) یوزف فون هامر ـ پورگشتال ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة میرزا زکی علی آبادی ، چاپ جمشید کیان فر، تهران 1367ـ1369 ش ؛


(31) Jean Chardin, Voyages du Cheralier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient , new ed. by L.Langle © s, Paris 1811.

/ نادیا برگ نیسی /