تفضل حسین خان ، مشهور به خان علامه ، ریاضیدان و حکیم شبه قارة هند در قرن دوازدهم و سیزدهم . نام کامل وی تفضل حسین بن اسداللّه بن کرم اللّه لاهوری است (صدرالافاضل ، ص 158؛ حسنی ، ج 7، ص 112). وی در 1140 به دنیا آمد (نقوی ، ص 461). در بارة محل تولد وی اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی آن را سیالکوت (رحمان علی ، ص 36؛ حسنی ، همانجا) و برخی کشمیر (امین ، ج 3، ص 632) دانسته اند. در لاهور و شاه جهان آباد پرورش یافت (همانجا). ابتدا حکمت را از شیخ محمد وجیه دهلوی و ریاضیات را از میرزا محمدعلی بن میرزاخیراللّه مهندس آموخت . در هجده سالگی به لکهنو رفت و نزد شیخ محمدحسن بن غلام مصطفی لکهنوی (متوفی 1199) شرح مواقف میرسید شریف جرجانی را خواند (رحمان علی ؛ حسنی ، همانجاها)، مدتی نیز در بنارس شاگرد شیخ محمدعلی حزین لاهیجی ، مورخ و شاعر ایرانی ، بود (شوشتری ، ص 287).

تفضل ریاضیات و فقه و کلام تدریس می کرد و به عربی ، فارسی ، انگلیسی و لاتینی تسلط داشت (همان ، ص 364ـ 365). وی به موسیقی بسیار علاقه مند بود (صدرالافاضل ، ص 160).

تفضل شیعی مذهب بود و آصف الدوله ، امیرشیعی مذهب لکهنو، در 1203 او را به سفیری خود به کلکته فرستاد (حسنی ،



همانجا) و در 1211 او را به نیابت دربار خود منصوب کرد، ولی تفضل بعد از فوت آصف الدوله استعفا کرد و دوباره به تدریس و مطالعه پرداخت . وی در 1215 درگذشت و در بنارس به خاک سپرده شد (شوشتری ، ص 366ـ367؛ حسنی ، همانجا؛ رحمان علی ، ص 37).

تفضل پسری به نام نواب تجمل حسین خان داشت که در لکهنو زندگی می کرد و حسینیه ای به یاد او ساخته اند که هنوز هم برجاست (صدرالافاضل ، ص 162). تفضل شاگردان بسیاری داشت ، از جمله نواب سعادت علیخان (متوفی 1229)، نواب فریدالدوله وزیر شاه عالم پادشاه (متوفی 1244)، و مفتی علی کبیرمچهلی شهری (متوفی 1269).

آثار تفضل اغلب در زمینة ریاضی است . از جمله آثار اوست : دو رساله در جبر و مقابله ؛ شرح مخروطات اپولونیوس (بلیناس )؛ شرح مخروطات ویپل ؛و شرح مخروطات سیمسون ؛ کتابی در علم هیئت حکمای اروپایی (این کتابها مدتی کتاب درسی بودند)؛ ترجمة فارسی کتاب اصول ریاضی حکمت طبیعی تألیف نیوتن (صدرالافاضل ، همانجا؛ حسنی ، ج 7، ص 113)؛ تعلیقه بر یکی از براهین ابطال جزء لایتجّزی که ملاصدرا در شرح هدایة الحکمة ذکر کرده است (ثبوت ، ص 104)؛ ترجمة فارسی تحریرالمساکن خواجه نصیرالدین طوسی (کنتوری ، ص 120؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 134)؛ و حواشی و تعلیقاتی بر کتابهای فقه و حدیث (حبیب آبادی ، ج 2، ص 547).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) امین ؛
(3) اکبر ثبوت ، «شرح هدایة صدرا در هند»، خردنامة صدرا ، ج 1، ش 3 (فروردین 1375)؛
(4) محمدعلی حبیب آبادی ، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار ، ج 2، اصفهان 1362 ش ؛
(5) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر ، ج 7، حیدرآباد دکن 1378/1959؛
(6) رحمان علی ، تذکرة علمای هند ، لکهنو 1914؛
(7) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری ، تحفة العالم ؛
(8) و، ذیل التحّفه ، چاپ صمد موحد، تهران 1363 ش ؛
(9) مرتضی حسین صدرالافاضل ، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعة پاکستان و هند ، ترجمة محمدهاشم ، مشهد 1374 ش ؛
(10) اعجازحسین بن محمدقلی کنتوری ، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب والاسفار ، قم 1409، حسین عارف نقوی ، تذکرة علمای امامیة پاکستان ، اسلام آباد 1363 ش .

/ فریبا مرادی پور /