responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3722

 

تفسیر ملاصدرا ، مجموعه ای از تفاسیر برخی سوره های قرآن به عربی از ملاصدرا * (متوفی 1050). وی این تفاسیر را به صورت رساله های پراکنده و در مدتی کمتر از بیست سال نوشت .

تفاسیر ملاصدرا به ترتیب سوره های قرآن تنظیم و در یک جلد، به کوشش شیخ احمد شیرازی به نام تفسیر ملاصدرا چاپ سنگی شد (تهران 1322؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 278). سه بار نیز این رساله ها در هفت مجلد به نام التفسیرالکبیر و تفسیر القرآن الکریم به چاپ رسیده است (چاپ اول : قم 1361ـ 1364 ش ، چاپ دوم : قم 1411/ 1366 ش ، چاپ سوم : قم 1379ـ 1380 ش ).

ملاصدرا قصد داشت تفسیری کامل و جامع بنویسد، ولی موفق نشد. وی در حدود 1040، کتاب مفاتیح الغیب لفتح خزائن العلوم المُبْرَأَة عن الشک و الریب را نوشت تا مقدمه ای بر تفسیر جامع او باشد (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 278ـ279؛ صدرالدین شیرازی ، اسرارالا´یات ، ص 367، پانویس 1).

رساله های تفسیری ملاصدرا، عبارت اند از: 1) تفسیر آیة الکرسی (تاریخ اتمام آن : 1030، در قم ). 2) تفسیر سورة نور (تاریخ نگارش : 1030). نسخة خطی این اثر به خط خود او موجود است (صدرالدین شیرازی ، تفسیرالقرآن الکریم ، ج 4، ص 427، مقدمة خواجوی ، ص 7؛ همو، تفسیر سورة جمعه ، مقدمة خواجوی ، ص 6؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 331، 334).





3) تفسیر سورة طارِق (تاریخ نگارش : 1030). نسخة خطی این اثر در کتابخانة یکی از نوادگان دختری ملاصدرا، در کاشان ، موجود است . این تفسیر به طور جداگانه در تهران چاپ سنگی شده است . 4) تفسیر سورة اعلی ، شامل «هفت تسبیح » (هفت بخش )، که ملاصدرا در آن از تفسیر فخررازی مطالب بسیاری نقل کرده است . این اثر در 1305 در پایان کتاب کشف الفوائد علامه حلّی چاپ سنگی شد. 5) تفسیر سورة زلزال ، که در آن به حرکت ذاتی و جوهری زمین اشاره کرده است (صدرالدین شیرازی ، تفسیر سوره های طارق ... ، مقدمة خواجوی ، ص 3ـ 5؛ همو، تفسیر سورة جمعه ، همانجا؛ همو؛ تفسیرالقرآن الکریم ، ج 7، ص 359، 361ـ407، ج 4، مقدمة خواجوی ، ص 7؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 336). 6) تفسیر سورة یس (تاریخ نگارش : 1030). 7) تفسیر سورة واقعه ، که در آن از حشر و معاد و معرفت بندگان در آخرت و مراتب آنان در سعادت و شقاوت سخن گفته است . این اثر در 1322 چاپ سنگی شد (صدرالدین شیرازی ، تفسیر سورة واقعه ، مقدمة خواجوی ، ص 3؛ همو، تفسیر سورة جمعه ، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 334؛ نیز رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، تفسیرالقرآن الکریم ، ج 7، مقدمه ، ص 9ـ10). 8) تفسیر سورة حدید ، که در بخشهای متعددی از آن با عنوان «مکاشفه »، نکاتی حِکْمی و عرفانی در بارة آیات قرآن آمده است . 9) تفسیر سورة جمعه ، که همچون تفسیر سورة واقعه مطالب عرفانی و ذوقی بیشتری ، نسبت به دیگر آثار او، دارد. نسخة خطی این اثر به خط مؤلف در کتابخانة یکی از نوادگان دختری ملاصدرا، در کاشان ، موجود است (صدرالدین شیرازی ، تفسیر سورة جمعه ، همانجا؛ همو، تفسیر القرآن الکریم ، ج 4، مقدمة خواجوی ، ص 7، نیز رجوع کنید به ج 6، ص 140ـ327، ج 7، ص 135ـ 305). 10) تفسیر سورة سجده . 11) تفسیر سورة فاتحه . 12) تفسیر سورة بقره تا آیة 66 . نسخة خطی این اثر به خط مؤلف در کتابخانة مسجد اعظم قم موجود است . این اثر همراه با آیة الکرسی و سورة فاتحه در 1302 چاپ سنگی شد (آقابزرگ طهرانی ، ج ، ص 331، 337، 340؛ صدرالدین شیرازی ، تفسیر سورة جمعه ، همانجا؛ همو، تفسیر القرآن الکریم ، ج 1، مقدمه بیدارفر، ص 94).

برخی از سوره های مجموعة تفاسیر ملاصدرا به فارسی ترجمه شده است ، از جمله تفسیر سوره های واقعه و جمعه و «طارق ، اعلی و زلزال » و نور را محمد خواجوی در چهار مجلد چاپ کرده است (تهران 1363 ش ).

به ملاصدرا چند رساله در تفسیر سوره های ضُحی '، طلاق و کافرون نسبت داده اند (صدرالدین شیرازی ، تفسیر القرآن الکریم ، ج 1، مقدمة بیدارفر، ص 118؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 336ـ 338).

ملاصدرا در بارة تفسیر قرآن آثار دیگری هم دارد که آنها را پس از تفاسیر مذکور نوشته است . این آثار بترتیب عبارت اند از: 1) مفاتیح الغیب ، که پس از رسایل تفسیری ، سیزدهمین اثر ملاصدرا در بارة تفسیر قرآن است . وی در این کتاب به شرح اصول و مبانی تفسیر خود پرداخته و کوشیده است که از تفسیر قرآن به منزلة کلیدی (مفتاح ) برای پاسخگویی به مسائل هستی بهره گیرد (صدرالدین شیرازی ، مفاتیح الغیب ، مقدمة خواجوی ، ص نح ، س ). وی در این اثر مباحث فلسفی و عرفانی را همراه با برخی آرا و تعبیرات بزرگانی چون غزالی و فخررازی و ابن عربی آورده است (همان مقدمه ، ص س ). نسخة خطی این کتاب ، به قلم علم الهدی '، فرزند فیض و نوادة دختری ملاصدرا، که از روی متن دست نویس ملاصدرا کتابت شده ، در قم و نجف موجود است (همان ، ص ف ، فا؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 21، ص 305). این کتاب در 1363ش ، به تصحیح محمد خواجوی و همراه با تعلیقات ملاعلی نوری ، در تهران چاپ شد. ترجمة این کتاب در همان سال ، با مقدمة مفصّل علی عابدی شاهرودی ، به چاپ رسید (صدرالدین شیرازی ، مفاتیح الغیب ، مقدمة خواجوی ، ص فا، فب ).

2) متشابه القرآن ، که رساله ای کوچک در شش فصل در بارة معنای متشابه است (آقابزرگ طهرانی ، ج 19، ص 62). نسخة خطی این رساله در تهران در مجموعة سیدمحمد مشکاة و در کتابخانة سیدنصراللّه تقوی اخوی موجود است (همانجا). این اثر در مجموعه ای با عنوان رسائل فلسفی ، به تصحیح سیدجلال الدین آشتیانی ، انتشار یافته است (صدرالدین شیرازی ، تفسیر القرآن الکریم ، ج 1، مقدمة بیدارفر، ص 102ـ103).

3) اسرارالا´یات و انوارالبینات ، که منتخبی از آیات قرآن است و سه «طرف » (فصل )، در بارة علم ربوبی و افعال خدای تعالی و معاد، دارد که در ضمن آنها لطایف حکمی و عرفانی را با قرآن تطبیق داده و حدود 1200 بار به آیات قرآن استشهاد کرده است (همو، تفسیر سورة جمعه ، همانجا؛ همو، اسرارالا´یات ، مقدمة خواجوی ، ص شانزده ). نسخة خطی این کتاب به قلم مؤلف در کتابخانة عبدالحسین تهرانی در کربلا موجود است (آقابزرگ طهرانی ، ج 2، ص 39). این اثر بارها چاپ شده است ، از جمله در 1319 در تهران با تعلیقات آخوند ملاعلی نوری (همانجا؛ صدرالدین شیرازی ، تفسیرالقرآن الکریم ، ج 1، مقدمة بیدارفر، ص 92، 109). محمد خواجوی این کتاب را ترجمه و چاپ کرده است (تهران 1363 ش ).

ملاصدرا رسایل تفسیری خود را در فواصل زمانی گوناگون نوشته است ؛ ازینرو، در شیوة کار او اختلافاتی وجود دارد. برخی از آنها مختصرترند و او در آنها از شیوة مفسران چندان دور نشده است ؛ مثلاً، در تفسیر سورة بقره ، به تبعیت از مجمع البیان ، بخش ادبی را از بقیة مطالب ، که آنها را «معنی » نامیده ، جدا کرده است . برخی دیگر از تفاسیر او مفصّل و به شیوة تفاسیر ذوقی عرفانی اند، بخصوص رساله هایی که در اواخر عمرش نوشته است (صدرالدین شیرازی ، تفسیرالقرآن الکریم ، ج 3، ص 450ـ466).

ملاصدرا عالم را سه گونه (دنیا، آخرت و عالم الاهیت ) می دانسته و عقیده داشته است که الفاظ قرآن نیز گاهی بر پدیدارهای آشکار و محسوس (دنیا)، گاهی بر سرّ (حقیقت و باطن آخرت ) و گاهی بر سرِّ سرّ (باطنِ باطن یا عالم الاهیت ) دلالت دارند ( رجوع کنید به همو، مفاتیح الغیب ، ص 58). به همین علت ، او از کسانی که تفسیر قرآن را فقط محدود به بحثهای لغوی و ادبی و قرائت و نقلِ روایت می دانند، انتقاد کرده و آنان را «اهل القول و العبارة » یا پرستندگان و بندگان مذاهب و آرا و خواهندگان نفس و هوا خوانده است ( رجوع کنید به همان ، ص 30؛ همو، تفسیر القرآن الکریم ، ج 7، ص 184).

ملاصدرا در تفسیر ابتدا به سراغ تفاسیر و عقاید پیروان هریک از فرقه ها، حتی آنهایی که با مذاق او سازگار نبوده اند، رفته و به این ترتیب ، به شیوة اغلب مفسران به بحثهای صرفی و نحوی و بلاغی و روایی و اختلاف قرائت و اقوال صحابه و تابعین پرداخته و گاه آنها را نقد کرده است . وی در این موارد، از تفاسیر مشهور، مانند تفسیر نیشابوری ، بیضاوی ، ثعالبی ، علی بن ابراهیم قمی و خصوصاً کشاف زمخشری و مجمع البیان بهره گرفته است ( رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، تفسیر القرآن الکریم ، جاهای متعدد).

ملاصدرا در موارد بسیار، برای تفسیر آیات ، از دیگر آیات استفاده کرده ؛ مثلاً، در تفسیر سورة حمد، که مجموعاً هفت آیه دارد، بیش از صد بار به آیات دیگر استناد کرده است (طاهری ، ص 58).

در مرحلة دوم تفسیر قرآن ، ملاصدرا مطالبی از خود یا کسانی که آنها را «اهل الکشف و الاشاره » یا «اهل اللّه » نامیده ، آورده است . این مطالب مشتمل بر لطایف عرفانی و حکمی اند. در این مرحله ، او از سخنان خواجه عبداللّه انصاری ، بایزید بسطامی ، جُنَید بغدادی ، سهل تُستَری و خصوصاً از غزالی ، ابن عربی و شارحان آثار ابن عربی ، مانند صدرالدین قونیوی و قیصری ، استفاده کرده و آرای آنان را با لحنی ستایش آمیز نقل نموده ( رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، تفسیر القرآن الکریم ، ج 1، ص 30، 104ـ110، 157ـ 158، 327، 372ـ 375، ج 2، ص 285ـ287، 366ـ367، ج 4، ص 314، 318ـ321؛ طاهری ، ص 59) و از اشعار عرفانی مولوی و عطار و سنایی ، که آنها را از حکیمان شمرده ، نیز بهره گرفته است ( رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، تفسیرالقرآن الکریم ، ج 3، ص 225، 352، ج 4، ص 16، 32، 175، 259، 405، ج 6، ص 23ـ24، 33، 89، ج 7، ص 285). ملاصدرا برخی اشعار فارسی خود را نیز در ضمن تفاسیرش آورده است ( رجوع کنید به همان ، ج 4، ص 408، ج 6، ص 9ـ10، 34).

او به آرا و آثار فیلسوفان اسلامی و پیش از اسلام نیز توجه کرده و آنان را ستوده است . وی از رسالة نیروزیة ابوعلی سینا، که او را استاد فیلسوفان مسلمان خوانده ، مطالب فراوانی در تفسیر حروف مقطّعه نقل کرده ( رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 215ـ221، ج 6، ص 15ـ17) و از کتاب اثولوجیا ، منسوب به ارسطو، مطالبی در بارة نشئه های سه گاه انسان نقل نموده و آن را با قرآن تطبیق داده است ( رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 106ـ107). ملاصدرا ارسطو را نیز ستوده چندانکه از پیامبراکرم نقل کرده که در حق او فرموده اند که او پیامبری از پیامبران بود و قوم وی قدرش را نشناختند ( رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 105ـ106). وی آیة 122 سورة انعام را با نظریة فُرفوریوس ، که او را پیشوای مشائیان و بزرگترین شاگرد ارسطو معرفی کرده ، تطبیق داده است ( رجوع کنید به همان ، ج 7، ص 224ـ 225). به نظر ملاصدرا، حکیمان یونانیِ پیش از افلاطون مصداق آیة «... رِجالٌ صَدَقوُا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ...» (احزاب : 23) بودند و با روانهای پاک و دلهای طاهر به معراج رفتند. او حکیمان را اهل بیت حکمت دانسته ــ همانگونه که امامان ، اهل بیت نبوت و ولایت اند ــ و بر ایشان درود فرستاده است (همان ، ج 7، ص 418).

ملاصدرا، در ضمن تفاسیرش ، بسیاری از عقاید فلسفی و عرفانی خود را مطرح کرده و، با استناد به آیات قرآن ، بر صحت آنها استدلال نموده است . این عقاید عبارت اند از:

1) وجود مراتب در شناخت حقیقت مطلق ، یعنی هر موجودی متناسب با مرتبة وجودی خود بخشی از حقیقت را می شناسد و حتی بت پرستان نیز گوشه هایی از حقیقت را دریافته اند و بنابراین ، از یک نظر خداپرستند، زیرا بتها را به عنوان خدا می پرستند (همان ، ج 2، ص 112، 317).

2) اصالت و وحدت وجود، بدین معنا که در هستی هیچ چیز جز ذات حق و افعال او، که صورت نامها و مظاهر صفات او هستند، وجود ندارد (همو، اسرارالا´یات ، ص 24).

3) توحید خاصی ، بدین معنا که خداوند «بسیط الحقیقه » است و هر وجود و هر کمال وجودی برای او حاصل است و از طریق او به ماسوی ' فیضان می یابد و او باید تمام وجود باشد و تمام او وجود باشد (همو، تفسیر القرآن الکریم ، ج 1، ص 62).

4) حرکت جوهری ، بدین معنا که همة جوهرهای مادّی ، اعم از آسمانی و زمینی ، ذاتاً در سیلان اند و قابلیت دگرگونی در ذات آنهاست و همواره نو می شوند (همان ، ج 1، ص 112، ج 2، ص 11، 268؛ همو، مفاتیح الغیب ، ص 364).

5) قوس صعود و نزول مقام انسان . غایت و مقصود اصلی از خلقتِ همة آفریدگان ، انسان حقیقی است و مبدأ و معاد یا آغاز و انجام انسان خداست . توجه و عنایت حق نیز، از اول امر تا پایان جهان ، به او بوده است (همو، تفسیرالقرآن الکریم ، ج 1، ص 102).

6) تطابق عالم صورت و معنی . خدا در عالم صورت هر چه آفریده در عالم معنی نیز همان را آفریده است و در عالم معنی نیز هر چه هست در عالم حق (غیب الغیوب ) وجود دارد؛ بنابراین ، هر چه در این جهان هست ، مثال و قالبی است برای آنچه در جهان آخرت وجود دارد و آنچه در عالم آخرت وجود دارد، مثالی است برای حقایق و اعیان ثابته * که مظاهر اَسمای خداوندند (همان ، ج 4، ص 166).

7) نفس «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا» است . پدیدآمدن نفس به سبب استعداد بدن برای تحول به مرتبة روحانی و بقای نفس به سبب ملکات نفسانیِ راسخ در آن است (همو، اسرارالا´یات ، ص 142ـ143).

8) همة انسانها با بدن محشور نمی شوند، کسانی که در دانش به کمال رسیده اند، هنگام برانگیخته شدن در محضر حق موجوداتی کاملاً غیرجسمانی و جدا از مادّه و در سلک فرشتگان اند (همو، تفسیر القرآن الکریم ، ج 6، ص 74).

9) دائمی نبودن عذاب دوزخ . ملاصدرا دلایل معتقدان به دائمی نبودن دوزخ ، مانند ابن عربی و صدرالدین قونیوی و دیگر شارحان فصوص ، را بتفصیل و به گونه ای تأییدکننده نقل نموده و از فتوحات و فصوص و شرح قیصری بر فصوص مطالب بسیاری آورده و حدیثی از رسول اکرم و سخنی از ابن مسعود در تأیید آن ذکر کرده ، ولی پاسخ مخالفانِ آنان را تنها در دو سه سطر نقل نموده است (همان ، ج 1، ص 365ـ377). البته ملاصدرا در پاره ای از آثار خود عقیده ای بر خلاف این نظریه اظهار داشته است (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ج 9، 353).

10) خروج از تکلیف . به نوشتة ملاصدرا، کسانی که مغلوب احوال عرفانی می شوند (مجذوبان ) تکلیفی ندارند و به مقتضای حال خود عمل می کنند (همو، مفاتیح الغیب ، ص 486).

11) دعوت به استقلال فکری و پیروی از دلیل . ملاصدرا عظمت افراد را ملاک درستی آرای ایشان ندانسته و کسانی را که به عنوان پیشوایان دین ، معتقدات خود را بر پایة تقلید از دیگران نهاده اند و کسانی را که عقاید دینی را با استناد به معجزه و سخنان دیگران ثابت می کنند، نکوهش کرده است (همو، تفسیر القرآن الکریم ، ج 2، ص 62، 295، ج 3، ص 376ـ 378، ج 5، ص 13). به عقیدة وی ، کمال و عبودیت در آزادگی فکری است (همان ، ج 2، ص 124).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، اسرارالا´یات ، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی ، تهران 1363 ش ؛
(3) همو، تفسیر القرآن الکریم ، چاپ محمد خواجوی ، قم 1379ـ1380 ش ؛
(4) همو، تفسیر سورة جمعه ، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی ، تهران 1363 ش ؛
(5) همو، تفسیر سورة واقعه ، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی ، تهران 1363 ش ؛
(6) همو، تفسیر سوره های طارق و اعلی و زلزال ، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی ، تهران 1363 ش ؛
(7) همو، مفاتیح الغیب ، با تعلیقات علی نوری ، چاپ محمد خواجوی ، تهران 1363 ش ؛
(8) صدرالدین طاهری ، «گزارشی از تفاسیر صدرالمتألهین بر قرآن کریم »، خردنامة صدرا ، ش 1 (اردیبهشت 1374).

/ اکبر ثبوت /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3722
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست