تفسیر طَنطاوی ، کتابی در تفسیر قرآن کریم ، نوشتة طنطاویِ جوهری * ، مفسر و عالم دینی سده های سیزدهم و چهاردهم . نام کتاب ، الجواهر فی تفسیرالقرآن الکریم است و به نام مؤلف آن شهرت دارد. این تفسیر به شیوة ترتیبی است و تنها دورة کامل تفسیری با گرایش به علوم تجربی به شمار می آید.

طنطاوی برای تفسیر سوره های بلند قرآن ، آیات را با توجه به پیوستگی موضوع به دسته های متعددی با اندازه های متفاوت تقسیم می کند. او در تفسیر هر سوره ، پیش از همه به بسمله * توجه دارد و هر بسمله را مختص به همان سوره می داند و آن را با توجه به مضمون سوره تفسیر می کند. او به مضامین اصلی هر سوره نیز توجه دارد و عموماً پیش از تفسیر آیات ، این مضامین را بتفصیل یا به اختصار مطرح می کند. وی همچنین پیوند هر سوره را با سورة پیشین و هر دسته آیات از یک سوره را با دستة بعد بیان می کند. اهتمام به این دو موضوع از شاخصهای تفاسیر دورة جدید است که توجه به آن در نتیجة نقادیهای مستشرقان ، مبنی بر عدم انسجام آیات ، بوده ( رجوع کنید به رومی ، ص 225 ـ 237؛ شریف ، ص 263 ـ 266) و طنطاوی از اولین مفسران این دوره است که به این موضوعات پرداخته است .

در تفسیر آیات ، ابتدا توضیح مختصری با عنوان التفسیر اللفظی می آید؛ گاه تفسیر به همین توضیح محدود است . در مواردی نیز، پس از آن ، نکته ها و نتیجه گیریها و توضیحات مفصّلتری با عناوین مختلف ذکر می شود. مؤلف ، مطالب گوناگون را دسته بندی می کند و تأملاتش را در بارة آیات ذیل عناوین کلی و فرعی از قبیل درّ، زمرّد، یاقوت ، زبرجد و جوهرة می آورد و موضوعات متفرقة دیگر را با عناوینی چون لطیفه و حکایت مطرح می کند. طنطاوی به بحثهای لغوی ، از جمله اشتقاق و کاربرد تاریخی یا کاربردهای گوناگون ، نمی پردازد و با یک کلمه یا جمله ، لغت را تعریف می کند و در هیچ مورد به کتب لغت استناد نمی کند ( رجوع کنید به ج 4، ص 164، ج 6، ص 61، ج 25، ص 80). وی در موارد بسیاری به اختلاف قرائتها اشاره می کند و گاه نام قاری را نیز ذکر می کند (برای نمونه رجوع کنید به ج 24، ص 79، ج 25، ص 81)، اما از داوری در بارة قرائتها و گزینش یکی از آنها با تکیه به سند و متن می پرهیزد.

مکی یا مدنی بودن سوره ها در مقدمة تفسیر به اشاره می آید و مؤلف به تناسب موضوعات هر آیه با مخاطبان و موقعیت طرح آن کمتر توجه دارد. وی در تفسیر لفظی آیات ، به احادیث نبوی ــ و گاه روایات صحابه ــ بسیار اشاره می کند، اما هیچگاه نشانی کامل و دقیق روایات را نمی دهد. نقل روایات در تفسیر آیات برای توضیح برداشت خود اوست ، نه آنکه وی بکوشد تا روایاتی را که برای تفسیر آن آیة خاص آمده ، عنوان کند و تفسیر خود را در چارچوب آن ارائه دهد (ج 1، ص 185، ج 6، ص 140). مؤلف به احادیثی که در بارة فضائل سوره ها آمده است ، توجه نمی کند و آنها را ساختگی می داند ( ج 6، ص 131)، اما روایات سبب نزول را مکرر می آورد (ج 1، ص 108، ج 3، ص 194، ج 12، ص 5، ج 24، ص 325)، در عین حال سبب نزول را مخصِّص دلالت آیه نمی داند ( ج 3، ص 194).

موضوعات کلامی نیز در تفسیر الجواهر مطرح شده است . دیدگاههای کلامی طنطاوی در خور تأمل است ؛ وی اگرچه ، مانند اغلب اهل سنّت ، اشعری است ، در تفسیر آیات ، متفاوت با اشعریان می اندیشد. وی در تفسیر آیاتی که در بحثهای کلامی محل مناقشه و استنادند، به بحثهای مفصّل کلامی و طرح و نقد دیدگاههای فِرَق مختلف نمی پردازد. مثلاً در بحث مهم «رؤیت » به رغم نقل روایات دالّ بر رؤیت ، آنها را تأویل می کند و تصریح می کند که رؤیت در آخرت به عقل است نه به چشم ظاهر (ج 24، ص 311 ـ 313). همچنین صفاتی را که در تفسیر قرآن کریم به خداوند نسبت داده شده و بویی از مادیت می دهد، مَجازی می خواند و خداوند را از مادّه و صفات آن و از هرگونه شبیه و نظیر منزه می داند ( ج 22، ص 12). از نظر او این امور بر سبیل تمثیل برای بشر است (ج 25، ص 156). در بحث جبر و اختیار، بندرت همچون اشعریان تعبیر «کسب » را به کار می برد (ج 5، ص 27 ـ 28) و در غالب موارد بصراحت می گوید که مشیت خداوند بر مقتضای حکمت و نظام عدل است ( رجوع کنید به ج 25، ص 83). در بحث از عصمت ، بر خلاف عموم متکلمان اهل سنّت ، قائل به عصمت مطلق نبی اکرم صلی اللّه علیه وآله و سلم است ، ازینرو آیاتی را که در آنها از غفران گناه ایشان سخن گفته شده ، تأویل می کند (ج 22، ص 25).

طنطاوی در بحث از ملائکه و جن نیز به ظاهر آیات پایبند است و غیرمادّی بودن آنها را انکار نمی کند (برای ملائکه رجوع کنید به ج 17، ص 2؛ برای جن رجوع کنید به ج 24، ص 274 ـ 284). با اینهمه ، بهره گیری او از «احضار روح »، که آن را علم می خواند، برای استدلال بر وجود این عوالم غیبی و تبیین آن ، موجب غرابت بحث او در این موضوع شده است (برای جن رجوع کنید به ج 24، ص 277 ـ 278؛ برای ملائکه رجوع کنید به ج 25، ص 89 ـ 90). وی در تفسیر آیات قیامت و آخرت ، به اختصار و گاه به تفسیر لفظی اکتفا می کند (ج 24، ص 76ـ77)، اما آیات را بر خلاف ظاهر آنها تأویل نمی کند و مثلی را که از نعمتهای دنیا برای نعمتهای آخرت زده شده ، تنها از باب تشبیه می داند (ج 4، ص 320ـ 322). او تصریح می کند که نعمتهای آخرت ، هم مادّی و هم غیرمادّی اند که بی شک نوع دوم آن ارجح است (ج 4، ص 28 ـ 30) و هر کس به تناسب درکش از این لذات بهره می برد (ج 2، ص 187؛ برای آگاهی از دیدگاه او در بارة شر، گناه ، اعجاز قرآن رجوع کنید به ژامیه ، ص 31ـ39).

آیات فقهی نیز در تفسیر طنطاوی به اختصار مطرح می شود، و گاه از تفسیر لفظی آیات فراتر نمی رود (ج 3، ص 147)، اما در موارد متعدد به اختصار به تبیین حکم فقهی آیه می پردازد (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 181 ـ 184). او در بیان مسئلة فقهی به اختلاف مذاهب اهل سنّت توجه دارد، ولی دیدگاه فقهی شیعه را مطرح نمی کند ( رجوع کنید به ج 24، ص 136). در پاره ای از موارد افزون بر مذاهب چهارگانه ، دیدگاه برخی از صحابه و تابعین را نیز باز می شمارد (ج 3، ص 69). با اینهمه ، از میان مذاهب فقهی به بیان نظر ابوحنیفه و شافعی بیش از همه اهتمام دارد (ج 1، ص 34) و بندرت یکی از اقوال را بر دیگری ترجیح می دهد (ج 1، ص 273).

در نظر طنطاوی ، به رغم اختلاف فقها در آیات الاحکام و مصادیق آنها، در ورای ظاهر این دستورها باید به اهداف اخلاقی آنها (ج 24، ص 140) و در صدر همه ، تقوا و یاد خدا توجه شود (ج 22، ص 19). همچنین او بر پیروان مذاهب خرده می گیرد که خود را در اختلافات فقهی محدود کرده اند و نظام کلی اسلام را که فراتر از هر مذهبی است ، از یاد برده اند (ج 22، ص 167). او از گسترش فقه و توجه افراطی علمای اسلام به آن ، در عین بی مهری به دیگر علوم ، شکایت می کند و به اقوال غزالی در این باره استناد می جوید (ج 1، ص 286؛ ج 6، ص 130)، اما در بررسی احکام فقهی به تأویل احکام نمی پردازد و آنها را به محدودة خاصی از زمان اختصاص نمی دهد و حکم به ناکارآمد بودن آنها در این دوران نمی کند (برای نمونه رجوع کنید به نظر او در بارة حکم تعدد زوجات ، ج 3، ص 11ـ12). او علاوه بر فقها، صوفیان را نیز نکوهش می کند و شیوة ایشان را در تأویل ظواهر قرآن نادرست می انگارد و انصراف آنها را از دنیا و حقایق آن سرزنش می کند و آن را مخالفِ اهداف دین و انبیا می داند (ج 24، ص 6 ـ 11).

طنطاوی در تفسیرِ امور خارق العاده ، معجزات پیامبران ، امدادهای غیبی و عذابهای الاهی ، همواره به ظاهر آیات پایبند است و وقایع را تأویل نمی کند و کلمات را مَجازی نمی خواند (ج 4، ص 212، ج 9، ص 125، ج 13، ص 135، ج 23، ص 115). او داستانهای قرآن ، و تمام کتابهای آسمانی ، را واقعی می داند (ج 9، ص 199، ج 10، ص 13). در این تفسیر، بندرت شاخ و برگهای قصه گویان و تفصیلهای بر گرفته از اسرائیلیات به چشم می خورد ( رجوع کنید به ج 1، ص 239، ج 6، ص 152، ج 24، ص 282). به عقیدة طنطاوی ، مهمترین بخش در تفسیر داستانهای قرآن ، حکمت و موعظه ای است که در آنها وجود دارد ( ج 4، ص 208، 212). او تأکید می کند که هر قصه ای در قرآن برای نتیجه اش آورده شده است (ج 9، ص 211). او، به رغم اختصار در بیان اصل داستانها، از عبرتها و آموزه های داستانها بتفصیل سخن می گوید (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 83، ج 2، ص 114، ج 4، ص 147، ج 10، ص 16 ـ 18، ج 13، ص 168ـ 169).

طنطاوی به سبب احساس مسئولیت در برابر وضع اجتماعی مسلمانان و چاره جویی آن ، با تأمل در قرآن به تناسب آیات در بارة مسائل اجتماعی بحث می کند، بویژه از تفرقه و اختلاف میان کشورهای اسلامی (ج 5، ص 22) و شیوة حکومت ایشان انتقاد می کند (ج 1، ص 93 ـ 95). او وظیفة حکومت را نسبت به رعایا، با توجه به استعدادهایشان ، متذکر می شود و در بارة انواع مشاغل بحث می کند ( ج 1، ص 283 ـ 285) و مسائل تربیتی و آموزشی را نیز از نظر دور نمی دارد (ج 1، ص 286).

مهمترین ویژگی الجواهر ، عنایت آن به علم است . به نظر طنطاوی ، قرآن کریم در بیش از 750 آیه بصراحت از علم

سخن گفته است (ج 1، ص 7، ج 3، ص 19، ج 26، ص 14) و مسلمانان را به اندیشیدن در طبیعت و فراگیری علوم آن تشویق (ج 11، ص 72، ج 26، ص 13)، و حتی امر کرده است (ج 1، ص 8). او نظر کردن در طبیعت را از هر عبادتی برتر می داند (ج 2، ص 82) و شناخت خداوند و صفاتش ، و اعتقاد به او و یگانگی اش را با مطالعة طبیعت و فراگیری علوم طبیعی محقق می داند (ج 2، ص 86 ـ 87، 210، ج 26، ص 101)، ازینرو به طرح مباحث و شگفتیهای علمی در تفسیر خود علاقه ای بیش از حد نشان می دهد و در این باره از اختصار می پرهیزد ( رجوع کنید به ج 1، ص 240ـ254، ج 2، ص 8، ج 8، ص 19ـ22، 46، ج 13، ص 137 ـ 163، ج 17، ص 167 ـ 170). او مواردی را که قرآن دعوتی فراگیر به اندیشیدن یا تأمل دارد، مقدمة ورود به مباحث علمی قرار می دهد؛ به عنوان نمونه آیة هشتم سورة روم مخاطبان را به تأمل در نفس دعوت کرده است و طنطاوی ایشان را به آشنایی با احضار روح فرا می خواند (ج 15، ص 20 ـ 25؛ برای موارد بیشتر رجوع کنید به ج 2، ص 207 ـ 210، ج 19، ص 20).

البته طنطاوی ، بر خلاف برخی مفسران علمی ، بر این باور نیست که قرآن متضمن علم اولین و آخرین است ، در نتیجه ، اگرچه از انواع علوم و جزئیات آن بتفصیل سخن می گوید، بین این مطالب و آیات پیوند نمی جوید و صرفاً راه نجات مسلمانان را در بهره وری از علوم طبیعی می داند (ج 17، ص 23)، ازینرو با توجه به جایگاه رفیع قرآن در میان مسلمانان ، آن را بهانه ای قرار می دهد تا در حد توان و شناخت خود، تمام آنچه را مسلمانان بدان نیاز دارند، در ضمن تفسیر قرآن ارائه دهد (ج 3، ص 19 ـ 20؛ برای آگاهی از موافقان و مخالفان تفسیر علمی رجوع کنید به رومی ، ص 545 ـ604؛ ابوحجر، ص 101ـ304).

طنطاوی علوم طبیعی را برتر از علوم دیگر می داند. او همة علوم را مطلوب و واجب کفایی می داند ( ج 2، ص 207)، اما عنایت خداوند را به علم طبیعت بیش از احکام فقه تلقی می کند (ج 1، ص 7) و شناختن کامل خداوند را جز از طریق آن میسر نمی داند، همچنانکه حیات و بقای امت اسلام را در این زمان در گرو آن معرفی می کند (ج 25، ص 54 ـ 55). وی علاوه بر آنکه در تفسیر و تبیین آیاتِ راجع به طبیعت ، از علوم طبیعی استفاده می کند، در موارد ظاهراً نامتجانس دیگر نیز از علم مدد می گیرد (برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 56، ج 5، ص 171، ج 17، ص 34 ـ 35، ج 25، ص 53 ـ 54). البته این نگرش موجب نشده تا به تفسیر مادّی گرایانه از قرآن بپردازد و امور غیبی و اخلاقی و کلامی قرآن را با این نگاه تأویل کند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). با اینهمه ، شیوة شباهت یابی او نامأنوس است ؛ او با استناد به اینکه طبیعت فعل خداوند و وحی کلام اوست ، و در نتیجه هر دو از یک مبدأ صادر می شوند، حکم به تطابق هر دو می کند (ج 2، ص 41) و بر همین اساس نظام موجود در یکی را در دیگری می جوید، چنانکه از وجود محکم و متشابه در عالم وحی ، بر ضرورت وجود آن دو در عالم طبیعت استدلال می کند و مصادیق آنها را در طبیعت می جوید (ج 2، ص 41ـ 51؛ نیز رجوع کنید به ج 2، ص 7). استنتاجهای او در بارة آموزه های علمی اغلب فاقد دلالتی روشن یا قرینه ای آشکار از قرآن است ، چنانکه از مسئلة نسخ ، بقای اصلح در عالم اجتماع و طبیعت را استنباط می کند (ج 1، ص 112) و از داستان حضرت ابراهیم و پرندگان ، وجوب فراگیری علم تجزیه و ترکیب را در می یابد (ج 1، ص 240 ـ 244). در مقام نتیجه گیری از آیات نیز با توجه به اینکه در تفاسیر جدید بر هدف قرآن از پرداختن به امور گوناگون علمی ، تاریخی ، فقهی و غیره تأکید کرده و آن را کتاب هدایت خوانده اند، و تک تک موضوعات و آیات و تعابیرش را بر همین مبنا تبیین کرده اند، طنطاوی می کوشد تا حکمتهایی را که بر موضوعات مترتب است دریابد (ج 4، ص 147، ج 9، 198 ـ 199). او با وجود شیفتگی به علم جدید، سیاستهای کشورهای غربی و مستعمره نشینان را بشدت تقبیح می کند (ج 24، ص 140) و همدستی پاره ای از مسلمانان را با ایشان ، مصیبتی برای جامعة اسلامی می داند (ج 4، ص 80). از نظر او شیفتگی در برابر ظواهر خیره کنندة غرب ، نتیجه ای جز ذلت مسلمانان ندارد که تاریخ اندلس بخوبی از آن حکایت می کند (ج 3، ص 40). افتخار او به اسلام و تعلیم آن در سرتاسر تفسیرش مشهور است و قوّت و عزت با پیروی از دستورهای آن (ج 1، ص 118) که دیگران در انجام آن بر ما پیشی گرفته اند (ج 17، ص 73) منتهای آرزوی اوست .

طنطاوی در تفسیر خود از منابع متعددی بهره برده است . او از پیشینیان به آرای اندیشه وران مسلمانی همچون غزالی ، فخر رازی ، سیوطی ، ابن سینا و اخوان الصفا و حکیمان غیرمسلمان مانند کنفسیوس ، ارسطو، افلاطون ، فیثاغورس و دانشمندانی مانند گالیله ارجاع می دهد، در عین حال از آرای معاصران مسلمان نظیر سیداحمدخان ، جمال الدین اسدآبادی ، شکیب ارسلان ، فرید وجدی و نیز حکما و دانشمندان غربی همچون ادوارد براون ، تولستوی ، انیشتین ، داروین ، شوپنهاور و حتی مصلحانی مانند توماس جفرسون و گاندی یاد می کند. در کنار اینهمه ، از اوستا و انجیل برنابا * و وداها هم استفاده می کند ( رجوع کنید به ج 1، ص 34، 35، 118، 272، ج 2، ص 95، ج 10، ص 176، ج 14، ص 83، ج 18، ص 172، ج 22، ص 85، ج 24، ص 93، ج 25، ص 31؛
برای آشنایی بیشتر با منابع مورد استفادة او رجوع کنید به ژامیه ، ص 27ـ30).

در خاتمه باید جسارت طنطاوی را در اندیشیدن و نیکو سؤال کردن ستود (ج 6، ص 136، ج 24، ص 106، ج 22، ص 160)، اگرچه در موارد بسیاری ، پاسخی نیکوتر باید برای پرسشهای عنوان شده ، جست ؛
همچنانکه انصاف او در داوری در خور تحسین است (برای نمونه در بارة فرق اسلامی رجوع کنید به ج 22، ص 149ـ160)؛
و علاوه بر اینها باید فضل تقدم را در توجه به اموری نظیر محورهای سوره و هدف قرآن از پرداختن به هر موضوع ، به او اختصاص داد. در عین حال ، حجم گستردة مطالب علمی ارائه شده در تفسیر، نااستواری پاره ای از آنها و استنتاجهای علمیِ بعضاً بی قرینه و بی دلیل از آیات ، موجب شده است که تفسیر طنطاوی ، با آنکه هیچگونه مخالفتی در موضوعات کلامی و فقهی با دیدگاه علمی اسلامی ندارد، در شرح و بیان آیات ، غریب به نظر برسد، و نقاط قوّت و نکته سنجیهایش فراموش شود.

تفسیر طنطاوی اول بار در 1341 در مصر چاپ شد. پس از آن هم چندین بار مؤسسات مختلف آن را منتشر کرده اند ( رجوع کنید به بکائی ، ج 9، ص 3979).

---

منابع :
(1) احمدعمر ابوحجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان ، بیروت 1411/ 1991؛
(2) محمدحسن بکائی ، کتابنامة بزرگ قرآن کریم ، تهران 1374 ش ـ ؛
(3) فهدبن عبدالرحمان رومی ، منهج المدرسة العقلیة الحدیثة فی التفسیر ، بیروت 1407؛
(4) ژاک ژامیه ، «طنطاوی و تفسیر او»، ترجمة فاطمه تهامی ، آینة پژوهش ، سال 11، ش 4 (مهر ـ آبان 1379)؛
(5) محمدابراهیم شریف ، اتجاهات التجدید فی تفسیرالقرآن الکریم فی مصر ، قاهره 1402/1982؛
(6) طنطاوی بن جوهری ، الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم ، بیروت 1412/1991.

/ شادی نفیسی /