بانَت سُعادُ ، عنوان قصیده ای مشهور در مدح حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم ، از کَعب * بن زُهیر * بن اَبی سُلمی ' (به ضمّ سین فقط در این کلمه )، از شعرای بزرگ عهد جاهلیّت و اسلام . او از جمله صحابة حضرت رسول صلی اللّ'ه علیه وآله وسلّم ، و پدرش زُهیربن ابی سُلمی مُزَنی از شاعران جاهلی و صاحب قصیدة مُعَلّقه مشهور بود. قصیدة بانَت سُعادُ در ستایش حضرت رسول ، و در اعتذار از اشعاری سروده شده است که کعب برای برادرش بُجَیر فرستاده و او را به جهت اسلام آوردنش ملامت کرده بود. این قصیده یکی از معروفترین قصاید زبان عربی است که شروح زیادی بر آن نوشته شده و چون با «بانت سعاد» آغاز می شود، به این عنوان شهرت یافته است . در علّت سرودن این قصیده میان نویسندگان

تواریخ و سِیَر اختلافی نیست ، اما در جزئیّات و تفاصیل واقعه اختلاف است و با گذشت زمان شاخ و برگهایی نیز بر آن افزوده شده است .

کهنترین روایات در این باب ، احتمالاً، روایت محمّدبن اسحاق است که خلاصة آن چنین است : چون بُجَیر اسلام آورد، کعب چند بیت برایش فرستاد و او را ملامت کرد. بُجَیر این اشعار را برای حضرت رسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم خواند و حضرت نیز خون کعب را مُباح و هَدَر اعلام فرمود. چون پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در سال نهم هجرت از طایف به مدینه بازگشت ، بُجَیر نامه ای به برادرش نوشت که حضرت رسول دستور داده است در مکّه بعضی از کسانی که او را هجو و اذیّت کرده بودند بکشند و بعضی از بیم جان گریخته اند. اگر تو جان خویش را دوست داری ، روی به سوی آن حضرت نِه که ایشان کسانی را که توبه کنند نمی کشند؛ وگرنه به جایی برو که از دست مسلمانان در امان باشی . چون این نامه به کعب رسید، جهان در نظر او تنگ و تاریک شد و دشمنانش گفتند که او بزودی کشته خواهد شد. از آنجا که راه گریزی نداشت ، قصیده ای را در ستایش آن حضرت سرود و روی به مدینه نهاد و در منزل یکی از آشنایانش از قبیله جُهَینه فرود آمد. او کعب را هنگام نماز بامداد به مسجد رسول برد و گفت که نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وسلّم برو و از او امان بخواه . کعب نزد حضرت رسول رفت و دست در دست ایشان گذاشت و گفت : یا رسول اللّه ! کعب به اسلام گرویده و پیش تو آمده است و امان می خواهد، اگر او را نزد تو بیاورم توبه اش را می پذیری ؟ حضرت که او را به صورت نمی شناخت ، فرمود: آری می پذیرم . کعب گفت : من خود او هستم . در این میان یکی از انصار برخاست و از آن حضرت اجازه خواست تا او را بکشد. حضرت فرمود که او توبه کرده و از گذشته پشیمان است . کعب با گفتة آن شخص از انصار

در خشم شد ولی مهاجران همه از او به نیکی یاد کردند.

آنگاه قصیدة خود را خواند که بیت اوّل آن چنین است : «بانَتْ سُعادُ وَ قَلبی الیومَ مَتبولُ مُتَیّمٌ اِثْرَها لَم یُفدَ مَکبولُ. یعنی سعاد (معشوقه یا زن کعب ) دوری گزید، در حالی که دل من از عشق او بیمار و ناتوان و گرفتار است و در بند اوست و رها نمی شود». چند بیت از آغاز قصیده به سبک شعرای عرب در وصف معشوقه (یا زنش سعاد) و شکایت از بی وفایی و خُلف وَعْد اوست . آنگاه به دوری او اشاره

می کند و می گوید: او در جایی است که جز شتری قوی و پوینده نمی تواند کعب را به سوی او رهبری کند. پس از چند بیت در وصف آن ناقه و شتر، به تهدید حضرت رسول اشاره می کند و می گوید که خبرچینان در نزد سعاد از کعب غمّازی می کنند و می گویند که او کشته خواهد شد، و دوستانش به همین جهت به او اعتنا نمی کنند. آنگاه از حضرت رسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم طلب عفو می کند و به سخنان

دشمنان و نمّامان دربارة خود اشاره می کند و سپس ، به سبک شاعران همعصرش ، به ستایش آن حضرت می پردازد، و از قریش به عنوان یاران و حامیان آن حضرت تمجید می کند و نیش و تعریضی هم به انصار می زند. انصار از این تعریض و کنایه در خشم شدند، و او برای فرونشاندن خشم آنها

قصیدة رائیه ای در مدح ایشان سرود که در دیوان او ضبط است . عدد ابیات قصیدة بانت سعاد در سیرة ابن هشام 58 بیت است . ابن هشام می گوید که هفت بیت از این قصیده در اصل روایت ابن اسحاق نبوده است (ج 4، ص 144ـ 148).

به گفته مؤلف مُصَدِّق الفضل قصیده در بحر بسیط است و تقطیع آن مستفعلن فاعلن مستفعلن فاعلن و تقطیع بیت نخست مستفعلن فَعَلُن مستفعلن فعلن مفاعلن فاعلن مستفعلن فعلن است و در آن خَبن واقع شده است (دولت آبادی زوالی ، ص 14ـ16).

روایت ابن اسحاق با تفاوتهایی در اغانی (ج 17، ص 88ـ 91) آمده است . ابوالفرج اصفهانی می گوید: کعب در این قصیده در چند موضع از انصار به کنایه یاد کرده است ؛ از جمله در بیت : «کانَتْ مَواعیدُ عُرْقوبٍ لها مَثَلاً وَ ما مَوَاعیدُها اِلاَّ اباطیِلُ» (ج 17، ص 89؛ یعنی وعده های عُرْقوب ، نمونه و مثالی از وعده های اوست که چیزی جز دروغ و باطل نیست )؛ زیرا عُرْقوب که به بدعهدی در میان عرب مثل شده

از انصار و از قبیلة اَوْس بوده است . مهاجران پس از شنیدن این بیت گفتند: کسی که انصار را نکوهش کند ما را نستوده است (ج 17، ص 90). در طبقات الشعراء (ص 20ـ21)

نیز قصة این قصیده با تفاوتهایی آمده است ؛ از جمله آنکه کعب ابوبکر را به شفاعت نزد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله وسلّم برانگیخت و حضرت در پاداش قصیده ، بُرده ای به او بخشید. معاویه در زمان خلافت خود آن را از اولاد کعب به مبلغ زیادی خرید و این همان بُرده (پارچه برای پوشش ) است که خلفا در نمازهای عید فطر و اَضْحی می پوشیدند. جمحی در صحت این داستان تردید دارد و آن را گمان اَبان * (ابان بن عثمان بن عفّان ) می داند (شاید تردید از آن باب باشد که ابان از بنی اُمیّه بود و احتمالاً

این روایت را برای نوعی فضیلت برای معاویه وضع کرده است ؛ یا چون در متن روایت «زَعَمَ اَبان » آمده است ، چنین استنباط شده که شاید در اصلِ قصه بُرده تردید شده است ). سزگین (ج 2، جزءِ2، ص 210ـ211) می گوید که این شک و تردید در اصل قصّه نیست ، بلکه دربارة خرید آن از سوی معاویه است و همچنین تردید است در اینکه آن بُرده که خلفا در ایام رسمی می پوشیدند همین بُرده است یا نه . ابن قُتَیبه نیز داستان بُرده را آورده و گفته است که معاویه آن را به بیست هزار درهم خرید (ص 81). بغدادی از قول سیوطی در اواخر دیباچه تاریخ الخلفا نقل می کند که چون کعب بن زهیر قصیده را خواند، حضرت بُرده خود را به او داد. معاویه در زمان خلافت خود از کعب خواست که آن را به ده هزار درهم به او بفروشد و او نفروخت . معاویه پس از مرگ کعب آن را از فرزندانش به بیست هزار درهم خرید و این همان است که نزد خلفا بوده است ؛ اما ذَهبی از قول محمدبن اسحاق نقل می کند که حضرت در غزوة تبوک نامة امانی به مردم أَیْلَة * نوشت و بُرده ای به آنها داد و ابوالعباس سفّاح در زمان خلافت خود آن را به سیصد دینار خرید و گویا بُرده ای که نزد خلفای بنی امیه بود پس از سقوط ایشان گم شده است (بغدادی ، ج 1، ص 71ـ72). این قصیده در شرح سُکَّری * (ابوسعید حسن بن حسین بن عُبَیداللّه سکَّری ، متوفی 275) بر دیوان کعب بن زُهیر پنجاه و پنج بیت است و مصحّح آن در پاورقیها چهار بیت دیگر را در مواضع دیگر بر آن افزوده است . سکّری

نیز داستان سرودن قصیده را تقریباً مطابق ابن هشام آورده است (ص 4ـ 25). ابن حَجَر عسقلانی می گوید که چون کعب خود را به حضرت رسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم شناسانید، حضرت پرسید: آیا تو گویندة آن اشعار هستی ؟ و به ابوبکر فرمود تا آن اشعار را بخواند، و چون ابوبکر بیت سوم را، که در آن کلمة المأمور بود خواند، کعب گفت که من المأمور نگفته ام ، المأمون گفته ام و حضرت فرمود: بلی تو

مأمون (در امان ) هستی . همچنین در الاصابه آمده است که چون کعب به مدینه رفت ، پرسید: نرم خوترین یاران پیغمبر کیست ؟ مردم ابوبکر را نشان دادند و کعب با او به حضور پیامبر رسید (ج 3، ص 295ـ296). بعضی از راویان می گویند که چون کعب قصیده را ساخت و در مدینه به درِ مسجد رسید، علی علیه السّلام را دید که به او گفت : چرا نیمی از موی سرت را تراشیده و نیم دیگر را بر جای گذاشته ای ؟ زیرا این

شعار جاهلیت است ، و بعد نامش را پرسید. کعب خود را شناسانید و گفت که توبه کرده و اسلام آورده و قصیده ای در مدح حضرت رسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم گفته است .

علی علیه السّلام فرمود: هنگامی که حضرت در مسجد است بیا تا، در حدّ امکان ، به تو کمک کنم . کعب روز بعد به مسجد رفت و قصیده را خواند (بغدادی ، ج 1، ص 67). به نوشتة بغدادی (ج 1، ص 70ـ72) این قصیده را بُرْدَة خوانند، زیرا حضرت به پاداش آن بُردة خود را به او پوشانید؛ و قصیده معروف بوصیری * را نیز، که در مدح حضرت رسول است ، از راه تبرّک و تشبیه به قصیدة کعب ، بُرده خوانند (برای روایات دیگر رجوع کنید به بغدادی ، ج 1، ص 71ـ72).

بر قصیدة بانت سعادُ شروح فراوانی نوشته شده است . بجز شروحی که در دست نیست یا مؤلّفان آن ناشناخته اند، نام 48 شرح که مؤلّفان آنها معلوم است و نیز شروحی به زبانهای ترکی و فارسی و اردو در کتاب سزگین آمده است . علاوه بر این ، شانزده تن از شعرا آن را تخمیس کرده اند، و بعضی بر آن نظیره گفته یا با آن معارضه کرده اند ( رجوع کنید به سزگین ، ج 2، جزء2، ص 210ـ222). بغدادی ، شرح عبداللّه بن یوسف بن هشام انصاری (متوفی 761) و شرح ابن کُتُیْلَه را بهترین شرحها دانسته و بر شرح ابن هشام حاشیه ای نوشته است که مانند کتاب دیگرش ، خزانة الادب ، پر از فواید لغوی

و نحوی و عروضی و تراجم احوال است و در حقیقت خزانه ای است از ادبیات عربی . این حاشیه در سال 1980 در بیروت به طبع رسیده است .

---

منابع :
(1) ابن حجر عسقلانی ، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة ، مصر 1328؛
(2) ابن قتیبه ، الشّعر و الشّعراء ، لیدن 1902؛
(3) ابن هشام ، السّیرة النبویة ، مصر 1936؛
(4) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی ، کتاب الاغانی ، ج 17، چاپ علی محمّد بجاوی ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1389/1970 ) ؛
(5) عبدالقادربن عمر بغدادی ، حاشیة علی شرح بانت سعاد لابن هشام ، جزء 1، چاپ نظیف محرّم خواجه ، بیروت 1400/1980؛
(6) محمدبن سلاّ م جمحی ، طبقات الشّعراء ، لیدن 1916؛
(7) احمدبن شمس الدین دولت آبادی زوالی ، مصدق الفضل ، حیدرآباد دکن 1323؛
(8) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ج 2، جزء2، ریاض 1403/1983؛
(9) حسن بن حسین سکَّری ، شرح دیوان کعب بن زهیر ، قاهره 1950.

/ عباس زریاب /