تَعریب ، عربی کردنِ کلمة غیرعربی و به ساختار عربی در آوردن آن ( رجوع کنید به مرتضی زَبیدی ؛ صفی پوری ، ذیل «عرب »). کلمة عربی شده را مُعَرَّب خوانند، در مقابلِ معدود کلمات غیرعربی که به صورت اصلی خود وارد زبان می شوند و به کلمات دَخیل شهرت دارند (ابن منظور، ذیل «دخل »). تعداد قابل توجهی از مفردات غیرعربی که در زبان عربی به کار رفته است ، یکی از این دو نوع می باشد.

گاهی معرّب را دخیل نیز نامیده اند ( رجوع کنید به ابن سیده ، ج 5، ص 87؛ جوالیقی ، ص 105؛ سیوطی ، ج 1، ص 269؛ مغربی ، ص 26؛ محمدحسن عبدالعزیز، ص 247). ابن منظور (متوفی 711؛ همانجا) دخیل را لفظی دانسته که عربی نیست و وارد کلام عرب شده است . احمد مطلوب (ص 79ـ80) دخیل را لفظی خوانده که در دورة اخیر از زبانهای دیگر گرفته شده و به همان شکل خود یا با کمی تغییر تلفظ می شود. او بین معرّب و دخیل تفاوتهایی قائل شده است : یکی آنکه ساختار کلمات معرّب شبیه اوزان کلمات عربی است ، اما وزن کلمات دخیل ربطی به اوزان عربی ندارد؛ دوم آنکه استفاده از کلمات معرّب سابقه ای طولانی دارد ولی کاربرد واژه های دخیل به دوره های متأخر بر می گردد.

عبدالقادر مغربی (متوفی 1956؛ ص 117) کلمات مستعمل در زبان عربی را به عربی محض و دخیل ، و واژه های دخیل را به معرّب و مولّد و محْدَث یا عامی تقسیم کرده و هریک را براساس دورة استعمال آن تعریف نموده است . به نوشتة او، معرّب را اهل زبان ، قبل از اسلام وارد کردند، مولّد را مولّدون قرون اولیه اسلامی ساخته اند و بعد از این دو دوره ، شاعران متأخرتر از مولّدون (محدَثون )، از واژه های مُحدَث استفاده کردند ( رجوع کنید به همان ، ص 103ـ117).

در اینکه مولّد لفظی عربی است یا خیر، اختلاف نظر هست ( رجوع کنید به سیوطی ، ج 1، ص 304ـ320). عده ای از علما، از جمله سیوطی (متوفی 911؛ ج 1، ص 304) و خفاجی ( رجوع کنید به محمدحسن عبدالعزیز، همانجا)، لغاتی را که عربها در دوره های متأخر معرّب ساخته اند، مولّد به شمار آورده اند و مرتضی زبیدی (متوفی 1205؛ ذیل «ولد») مولّد را لفظی دانسته که در اصل زبان نبوده است . بر اساس تعریف مجمع اللغة العربیة مصر (فرهنگستان زبان عربی )، مولّد لفظی است که مولّدون ، بدون آنکه در زبان عربی سابقه داشته باشد، به کار برده اند و بر دو قسم است : قسم اول الفاظی که با ضوابط و معیارهای کلام عرب تطبیق دارد، مانند اصطلاحات علوم و صنایع ، و قسم دوم الفاظی خارج از معیارهای زبان عربی ، شامل واژه های غیرعربی که مردم عرب قدیم آن را به کار نبرده اند و واژه های تحریف شده و واژه های بر ساخته (اِمّا بوضعِ اللفظِ ارتجالاً؛ مجمع اللغة العربیة ، 1353، ص 33ـ34؛ همو، 1354، ص 8). المعجم الوسیط (ج 1، مقدمه ، ص 16) هریک از این اصطلاحات را جداگانه تعریف کرده است : دخیل ، واژه ای بیگانه است که بدون تغییر، وارد زبان عربی شده است ؛ محدث ، لفظی است که در دورة جدید به کار می رود و در زبان عامه شایع است ؛ مولَّد، کلمه ای است که بعد از دورة روایت (دورة بنی عباس ) به کار رفته است ؛ و معرّب ، لفظی غیرعربی است که مردم عرب آن را پذیرفته و به شکلهای مختلف تغییر داده اند.

شوقی امین اطلاق اصطلاح مولّد را بر واژه های معرّب درست نمی داند و هر آنچه را که از قدیم و جدید مورد استفاده قرار گرفته ، چه تغییری در آن صورت گرفته باشد چه نگرفته باشد، معرّب می نامد (به نقل محمدحسن عبدالعزیز، همانجا).

---

منابع :
(1) ابن سیده ، المحکم و المحیط الاعظم فی اللغة ، قاهره 1377ـ 1393/ 1958ـ1973؛
(2) ابن منظور؛
(3) موهوب بن احمد جوالیقی ، المعرّب من الکلام الاعجمیّ علی حروف المعجم ، چاپ احمدمحمد شاکر، قاهره 1942، چاپ افست تهران 1966؛
(4) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، المزهر فی علوم اللغة و انواعها ، چاپ محمداحمد جادمولی ، علی محمد بجاوی ، و محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(5) عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری ، منتهی الارب فی لغة العرب ، چاپ سنگی تهران 1297ـ 1298، چاپ افست 1377؛
(6) مجمع اللغة العربیة ، «افتتاح دورالانعقاد الثانی »، مجلة مجمع اللغة العربیة الملکی ، ج 2 (صفر 1354)؛
(7) همو، «قرارات المجمع »، همان ، ج 1 (رجب 1353)؛
(8) محمدحسن عبدالعزیز، التعریب فی القدیم و الحدیث ، قاهره ?( 1411/1990 ) ؛
(9) محمدبن محمدمرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهر القاموس ، ج 3، چاپ عبدالکریم عزباوی ، کویت 1386/ 1967، ج 9، چاپ عبدالستار احمد فراج ، کویت 1391/ 1971، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(10) احمد مطلوب ، «التنمیة اللغویة »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 41، ش 2 (1411/ 1990)؛
(11) المعجم الوسیط ، تألیف ابراهیم انیس و دیگران ، ( قاهره ) : دارالدعوه ، 1400/1980؛
(12) عبدالقادر مغربی ، کتاب الاشتقاق والتعریب ، مصر 1908.

/ سعید نجفی اسداللهی /

مباحث تاریخی . سیبویه (متوفی 180)، و به تبع او علمایی چون مرزوقی (قرن چهارم )، ابن سیده (متوفی 458)، ابن بَرّی (قرن ششم )، ابوحیّان (متوفی 745)، سیوطی ، خَفاجی (متوفی 1069) و عبدالقادر بغدادی (متوفی 1093)، هر گونه استعمال لفظ عجمی در زبان عرب را تعریب دانسته اند (مانند اِبریسَم )، و علمایی چون فَرّاء (متوفی 207)، ابن جِنّی (متوفی 392؛
به نقل از استادش ابوعلی فارسی ، متوفی 377)، جوهری (متوفی 396)، حریری (متوفی 516) و زمخشری (متوفی 528) ساختار (وزن و قالب ) عربی دادن به واژة دخیل را از شروط تعریب شمرده اند، مانند دِینار بر وزن فِعْلال (ابن جنّی ، ج 1، ص 357؛
جوهری ، ذیل «عرب »؛
حریری ، ص 131؛
زمخشری ، ج 4، ص 282؛
جوالیقی ، ص 9؛
سیوطی ، ج 1، ص 268، 292؛
خفاجی ، ص 3؛
محمد شوقی امین ، ص 203ـ 206؛
نیز رجوع کنید به سیبویه ، ج 3، ص 234، ج 4، ص 303ـ304).

از بررسی واژه های معرّب به نظر می رسد قانون و قاعده ای برای تعریب کلمات دخیل در میان مردم عرب نبوده است و، چنانچه مشهور است ، آنان کلمات بیگانه را هر طور که تلفظ آنها را آسانتر و مناسبتر با زبان خود می یافتند، به کار می بردند («اَعْجَمیٌّ فَالْعَبْ به م'ا شِئتَ»؛
رضی الدین استرآبادی ، ج 1، ص 132؛
محمد شوقی امین ، ص 207؛
محمدی ، تاریخ و فرهنگ ایران ، پیوستها، ص 81؛
نیز رجوع کنید به سیبویه ، ج 3، ص 234ـ 235، 620ـ621، ج 4، ص 303ـ307؛
عبدالحامد عبدالقادر، ص 21). علمای لغت بر این نکته نیز تأکید کرده اند که تعریب سماعی است ( مجلة مجمع اللغة العربیة الملکی ، ص 6). در عین حال ، سیبویه ( رجوع کنید به ج 4، ص 304ـ307) کوشیده است قواعد ابدال کلمات دخیل را که به شکل طبیعی بر زبان مردم جاری بوده است تدوین کند (نیز رجوع کنید به مغربی ، ص 29؛
محمدی ، تاریخ و فرهنگ ایران ، پیوستها، ص 81 ـ83). اهمّ این قواعد عبارت اند از: تبدیل یک حرف به حرف دیگر، اضافه یا کم کردن یک حرف ، تغییر حرکت ، اسکان متحرک و حرکت دادن به حرف ساکن (جوالیقی ، ص 6؛
نیز رجوع کنید به سیبویه ، همانجا؛
ثعالبی ، ص 325ـ327؛
سیوطی ، ج 1، ص 270ـ275؛
عزام ، ص 46ـ47).

سیبویه (ج 4، ص 303ـ304)، بر این اساس ، واژه های معرّب را به چهار گروه تقسیم کرده است : 1) کلماتی که بدون تغییر در حروف ، ساختار عربی دارند، مانند خُرَّم ؛
2) با تغییر در حروف ، ساختار عربی گرفته اند، مانند دِرْهَم و دِین'ار؛
3) بدون تغییر در حروف و بدون ساختار عربی مانند قَهْرمان ؛
4) با تغییر در حروف و بدون ساختار عربی ، مانند آجُرّ و اِبْریسَم .

ابوحیّان (متوفی 745) و ابن امّقاسم (متوفی 749 یا 755) کلمات معرّب را به سه دسته تقسیم کرده اند: دسته ای که عرب با تغییر در آن ، بدان ساختار عربی می دهد؛
دسته ای که تغییر می کند و اما ساختار عربی ندارد، و دستة سوم که نه تغییر می کند و نه ساختار عربی می پذیرد (سیوطی ، ج 1، ص 269؛
ابن کمال پاشا، ص 48ـ 49). ابن کمال پاشا (متوفی 940؛
ص 47ـ 48) و بغدادی (محمد شوقی امین ، ص 206) نیز همان تقسیم بندی سیبویه را آورده اند. احمدمحمدشاکر در مقدمة المعرّب (جوالیقی ، ص 20) اسمهای بیگانه را به دو دسته تقسیم کرده است : با ساختار عربی و تغییر در حروف ، بدون ساختار عربی و به شکل اصلی خود.

سیوطی (ج 1، ص 268) از جهتی دیگر به موضوع توجه کرده و معرّب را لفظی دخیل دانسته است که مردم عرب ، آن را به همان معنایی که در اصل وضع شده ، به کار برده اند اما ابن کمال پاشا (ص 52 ـ53) و خفاجی (ص 3) استفاده از لفظ غیرعربی را حتی در غیر معنای اصلیش از مقوله تعریب دانسته اند، مانند کاربرد شَهْر به معنای «ماه » مأخوذ از واژة «شهر» به معنای شهرت و آشکاری (جوالیقی ، ص 207).

از نظر علمای لغت و نحو، چه آنانکه در تعریف تعریب ساختار عربی را لحاظ کرده اند چه آنانکه قید ساختار را در نظر نگرفته اند، چون مردم عرب از کلمة معرّب استفاده کرده اند و کلمه معرّب با لغات عربی آمیخته و همچنین احکام و اصول عربی بر آن جاری شده ، عربی است (ازهری ، ج 2، ص 360، ذیل «عرب »؛
ابن جنّی ، ج 1، ص 357؛
حریری ، ص 131؛
زمخشری ، ج 4، ص 282؛
جوالیقی ، ص 5، 8 ـ9، مقدمة احمد محمدشاکر، ص 11؛
سیوطی ، ج 1، ص 269؛
محمد شوقی امین ، ص 203ـ 207).

سیبویه (ج 3، ص 234ـ 235، 620ـ621، ج 4، ص 304) در باب اسمهای عجمی به نمونه هایی از اجرای احکام صرفی بر کلمة معرّب اشاره کرده است ، از جمله تعریف و تنکیر (معرفه و نکره )، قبول «ال » (حرف تعریف )، منع صرف (منصرف و غیرمنصرف بودن )، تصغیر و جمع بستن (عزام ، ص 45ـ46). وی در جمع بستن ، شیوة پیشنهادی استاد خود، خلیل بن احمد (متوفی 175)، را ذکر کرده است (سیبویه ، ج 3، ص 620). جوالیقی (متوفی 539؛
ص 5) فقط به نحوة «ال » گرفتن کلمات معرّب اشاره کرده و سیوطی (ج 1، ص 287ـ293) علاوه بر ذکر بعضی از موارد یادشده ، بحث ترخیم و تثنیة معرّب را نیز آورده است .

از دیگر مباحث صرفیِ مطرح در باب کلمات معرّب ، اشتقاق * از آنهاست که علما در جواز آن اتفاق نظر نداشته اند. ابن جنّی (ج 1، ص 358ـ360) و سیوطی (ج 1، ص 287ـ 288) به تعدادی از لغات عربی اشاره کرده اند که از اسمهای عجمی مشتق شده (مانند لِجام ، معرّب لِگام ) و از آنها در عربی ، فعل و اسم ساخته شده است (مثلاً اَلْجَمَ و مُلْجَم ). عده ای نیز با ذکر دلایلی اشتقاق را در این باب رد می کنند (جوالیقی ، ص 3ـ4؛
سیوطی ، ج 1، ص 287، 292؛
محمد شوقی امین ، ص 205). ابوعُبَیدة مَعمربن مُثَنّی (متوفی 209)، ابن فارِس (متوفی 395)، فخرالدین رازی (متوفی 606) و دیگران منشأ این اختلاف نظر را وجود الفاظ مشترک در عربی و فارسی و دیگر زبانها دانسته اند مانند اسحاق که عجمی است ولی در عربی افعالی از همین ریشه به کار رفته است ؛
اَسْحَقَ، یُسْحِقُ (جوالیقی ، ص 14، مقدمة عبدالوهاب عزام ، ص 3؛
سیوطی ، ج 1، ص 266ـ267، 292). ثعالبی (متوفی 429؛
ص 325) فهرستی از این واژه ها را گرد آورده است . خویشاوندی زبان عربی با دیگر زبانهای سامی (آرامی ، آشوری ، سریانی ، کلدانی ، عبرانی ، فینیقی و حبشی ) و ورود برخی الفاظ از این زبانها به زبان فارسی ، قبل از اسلام ، و حتی معلوم نبودن سابقه و خاستگاه بعضی واژه ها، به جهت قدمت زبان عربی (ابن درید، ج 1، ص 4؛
جوالیقی ، مقدمة عبدالوهاب عزام ، ص 4، مقدمة احمد محمدشاکر، ص 13؛
محمدی ، تاریخ و فرهنگ ایران ، پیوستها، ص 38ـ40؛
نیز رجوع کنید بهمغربی ، ص 30ـ37؛
سامرائی ، 1966، ص 30ـ 48؛
همو، 1978، ص 96ـ104)، در این بحث حائز اهمیت است ، گرچه گاهی از آن غفلت شده است .

بنا بر قول شافعی (متوفی 204) غالب کلمات معرّب ، اسم جنس و اسم خاص (عَلَم )اند، مانند اسمهای ابزارها و خوردنیها و آشامیدنیها و لباسها، از جمله دیباج ، زنجبیل (جوالیقی ، مقدمة احمدمحمد شاکر، ص 11ـ12؛
سیوطی ، ج 1، ص 286ـ287؛
جواد، ص 209؛
عبدالحامد عبدالقادر، ص 20ـ21؛
حمزاوی ، ص 345).

در بحث تعریب ، از دیرباز این مسئله نزد لغت شناسان و اهل ادب مطرح بوده است که چه نیازی به تعریب هست . برخی معتقد بوده اند که در زبان عربی آنچه برای بیان مقصود لازم است وجود دارد. ابن فارس در ابن باره توضیح داده که به ازای همة مفاهیم و معانی ، ریشه هایی در زبان عربی در نظر گرفته شده و فقط کافی است به روش قیاسی ، از این ریشه ها واژه های نو بسازیم . به تعبیر او زبان امر توقیفی است (ص 31ـ34، 67؛
نیز رجوع کنید به زَیّات ، ص 112ـ115؛
طائی ، ص 192).

عده ای دیگر، تعریب را مولود نیاز می دانند و عواملی چون کمبود واژگان و همسایگی و معاشرت مردم عرب با اقوام یونانی ، نبطی ، آرامی ، عبری ، حبشی ، هندی و بویژه ایرانی و رومی که تمدنی کهن داشتند و نیز گسترش قلمرو اسلام ، در امر تعریب مؤثر بوده است و عامة مردم ، بازرگانان ، صنعتگران و پس از آن ادبا و شعرا بتدریج و ضرورت ، واژه های معرّب را به کار گرفته اند (مغربی ، ص 44ـ47، 51 ـ52؛
عبدالحامد عبدالقادر، ص 9، 22؛
عَزّاوی ، ص 47؛
حمزاوی ، ص 341؛
محمدی ، 1374 ش ، ص 137؛
همو، تاریخ و فرهنگ ایران ، پیوستها، ص 39). اشعار جاهلی ، آیات و احادیث و اصطلاحات دیوانی نیز مؤید رواج کاربرد واژه های معرّب است ( رجوع کنید بهخوارزمی ، ص 81 ـ 100؛
جوالیقی ، ص 3؛
سیوطی ، ج 1، ص 269؛
محمدحسن عبدالعزیز، ص 25ـ 45، 303ـ329، 331ـ 408). گاهی نیز شعرا برای ایجاد هماهنگی و زیبایی قافیه ، در اشعار خود از لغات عجمی استفاده کرده اند ( رجوع کنید بهجوالیقی ، ص 9ـ10).

در واقع ، الفاظ ، مقاصد هر ملتی را بیان می کنند و مقاصد، متغیر و پایان ناپذیرند (زیّات ، ص 114). بر این اساس ، ورود کلمات خارجی به زبان عربی و اجرای اصول و احکام این زبان در بارة آنها یکی از مهمترین و اساسیترین عوامل پیشرفت و حیات زبان عرب بوده است ( رجوع کنید به محمدی ، 1966، ص 18ـ19). به تعبیر دیگر، تعریب باعث گسترش زبان شده و استفاده از کلمات معرّب از قدر و منزلت زبان و همچنین فصاحت و بلاغت آن نکاسته است (مغربی ، ص 8، 41، 48، 76).

در دورة جدید، با تأسیس مدارس مسیحی در لبنان و حملة ناپلئون به مصر، مردم سرزمینهای عرب زبان با مظاهر تمدن غرب آشنا شدند و اصطلاحات جدید غربی در میانشان رواج یافت . در پی آن ، بحث بر سر معادل سازی برای واژه های خارجی در رشته های گوناگون علمی یا به کار بردن همان واژه ها، با رعایت حروف عربی و بدون تغییر در ساختار (مثلاً اوتوموبیل ، تلغراف ، بروجرام ، تیاتر) مطرح شد. در این میان ، نظریة سیبویه و اتباع او در تعریف تعریب بیشتر به کار آمد و گفته شد که با توجه به عدم تأسیس مجمع اللغة (فرهنگستان ) پذیرش واژه های بیگانه بلامانع است ، هر چند نباید در این کاربرد زیاده روی شود (محمدی ، تاریخ و فرهنگ ایران ، پیوستها، ص 63ـ64؛
مغربی ، ص 66ـ67؛
نیز رجوع کنید به محمد شوقی امین ، ص 204؛
محمدحسن عبدالعزیز، ص 272ـ280).

با اینهمه ، عده ای معتقد بودند که عواملی مانند کمی دانش در نسل جدید، کوتاهی علما، ضعف مترجمان ، شدت انس با زبان بیگانه و نیز نوعی احساس افتخار در استفاده از لغات غربی در ورود و رواج واژه های بیگانه دخیل اند (جواد، ص 207؛
عزاوی ، ص 77). در هر صورت ، تأسیس فرهنگستانهای زبان در کشورهای عربی از جمله فرهنگستان مصر (مجمع اللغة العربیة )، عراق (المجمع العلمی العراقی ) و دمشق (المجمع العلمی العربی ) با این هدف صورت گرفت که این مراکز مسئول وضع مصطلحات باشند تا در چارچوب خاص و به طور هماهنگ در تمامی کشورهای عربی اجرا شود ( رجوع کنید به مجمع اللغة العربیة ، 1353 ب ، ص 22؛
المجمع العلمی العراقی ، ص 3ـ4؛
عزاوی ، ص 82 ـ 83؛
المجمع العلمی العربی ، 1354، ص 276ـ 277؛
همو، 1362، ص 278؛
مجلة المجمع العلمی العربی ، ص 317).

فرهنگستان اردن (مجمع اللغة العربیة الاردنیة ) نیز از بدو تأسیس به این اصل پایبند بوده است ( رجوع کنید به مجلة مجمع اللغة العربیة الاردنی ، ص 186، 194ـ 195).

از بدو تأسیس این فرهنگستانها در خصوص تعریب در غیر اوزان عربی ، بحث و اختلاف بوده و تاکنون مصوبة صریحی در خصوص آن صادر نشده است ، بلکه بنا بر مصوبة مجمع اللغة العربیة قاهره ، استعمال لغت عجمی ، به ضرورت و استفاده از آن به روش عرب بلامانع است (مجمع اللغة العربیة ، 1353 الف ، ص 33؛
محمد شوقی امین ، ص 204؛
محمدحسن عبدالعزیز، ص 297). مراد از «عرب » در مصوبة این مجمع ، عربِ شهرنشین شبه جزیرة عربستان تا پایان قرن دوم و عربِ بادیه نشین همین منطقه تا اواسط یا اواخر قرن چهارم است (زیّات ، ص 111؛
محمد شوقی امین ، ص 206).

در مصوبات مجمع اللغة العربیة قاهره ضوابط کتابت اَعلام بیگانه به حروف عربی و تغییراتی که در آن داده می شود نیز آمده است ( رجوع کنید به مجمع اللغة العربیة ، 1356 الف ، ص 32ـ 38؛
همو، 1356 ب ، ص 18ـ21؛
همو، 1367، ص 9ـ12؛
محمدی ، 1964، ص 7ـ 36؛
ملائکه ، ص 110ـ 113).

با گسترش رشته های علمی جدید در کشورهای عربی که معمولاً استادان آنها در کشورهای غربی تحصیل کرده بودند، مناقشاتی جدّی در باب وضع اصطلاحات عربی در برابر واژه های بیگانه و نیز نگارش آثار علمی به زبان عربی به جای زبانهای اروپایی صورت گرفت که از آن با عنوان «تعریب تعلیم » یاد می شود ( رجوع کنید به محمدحسن عبدالعزیز، ص 272ـ280).

از نمونه های دیگر تعریب ترجمة اَعلام ، خصوصاً اعلام جغرافیایی (مانند: میان رودان = بین النهرین ، ده نمک = قریة الملح ) بوده است که به گفتة محققان گاه موجب انقطاع اطلاعات تاریخی شده است ( رجوع کنید به محمدی ، تاریخ و فرهنگ ایران ، ج 2، مقدمه ، ص 16ـ22). ثعالبی (ص 323ـ324) به ذکر نمونه هایی از این اعلام پرداخته است .

علاوه بر تعریب لغت ، اقسام دیگری نیز برای تعریب مطرح است ( رجوع کنید به محمدی ، تاریخ و فرهنگ ایران ، ج 1، مقدمه ، ص 20ـ39).

---

منابع :
(13) ابن جنّی ، الخصائص ، چاپ محمدعلی نجار، ( قاهره 1372ـ1376/ 1952ـ1957 ) ، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
ابن درید، کتاب

(14) الاشتقاق ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، بغداد 1399/ 1979؛
(15) ابن فارس ، الصاحبی فی فقه اللغة و سنن العرب فی کلامها ، چاپ مصطفی شویمی ، بیروت 1382/ 1963؛
(16) ابن کمال پاشا، رسالة فی تحقیق تعریب الکلمة الاعجمیة ، چاپ محمد سواعی ، دمشق 1991؛
(17) محمدبن احمد ازهری ، تهذیب اللغة ، ج 2، چاپ محمدعلی نجار، قاهره ( بی تا. ) ؛
(18) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، فقه اللغة و سرّ العربیة ، چاپ سلیمان سلیم بواب ، دمشق 1409/ 1989؛
(19) مصطفی جواد، «مبحث فی سلامة اللغة العربیة »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 2 (1371/ 1951)؛
(20) موهوب بن احمد جوالیقی ، المعرّب من الکلام الاعجمیّ علی حروف المعجم ، چاپ احمدمحمد شاکر، قاهره 1942، چاپ افست تهران 1966؛
(21) اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران 1368 ش ؛
(22) قاسم بن علی حریری ، درّة الغوّاص فی اوهام الخواص ، چاپ هاینریش توربکه ، لایپزیگ 1871، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(23) محمد رشاد حمزاوی ، اعمال مجمع اللغة العربیة بالقاهرة ، بیروت 1988؛
(24) احمدبن محمد خفاجی ، شفاء الغلیل فیما فی کلام العرب من الدخیل ، چاپ محمد بدرالدین نعسانی ، ( قاهره ) 1325، چاپ افست ( بی تا. ) ؛
(25) محمدبن احمد خوارزمی ، مفاتیح العلوم ، چاپ ابراهیم ابیاری ، بیروت 1404/ 1984؛
محمدبن حسن رضی الدین استرآبادی ، شرح

(26) الرضی علی الکافیة ، چاپ یوسف حسن عمر، ( بی جا ) : جامعة قاریونس ، 1398/ 1978؛
(27) زمخشری ؛
(28) احمدحسن زیات ، «الوضع اللغوی و هل للمحدثین حق فیه »، مجلة مجمع اللغة العربیة ، ج 8 (1955)؛
(29) ابراهیم سامرائی ، «فی التعریب بین ماضیه و حاضره »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 29 (1398/ 1978)؛
(30) همو، «نظرات فی , المعرب من الکلام الاعجمی ، »، الدراسات الادبیة ، سال 8 ، ش 1 و 2 (ربیع و صیف 1966)؛
(31) عمروبن عثمان سیبویه ، کتاب سیبویه ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ?( 1385/ 1966 ) ، چاپ افست بیروت 1411/ 1991؛
(32) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، المزهر فی علوم اللغة و انواعها ، چاپ محمداحمد جادمولی ، علی محمد بجاوی ، و محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(33) فاضل احمد طائی ، «التعریب : الاسالیب و المشاکل و الحلول »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 30 (1399/ 1979)؛
(34) عبدالحامد عبدالقادر، تأثیر زبان فارسی در عربی ، ترجمة فیروز حریرچی ، تهران ( 1347 ش ) ؛
(35) عبدالوهاب عزام ، «الفارسیة فی کتاب سیبویه »، مجلة مجمع اللغة العربیة ، ج 13 (1961)؛
(36) عباس عزاوی ، «المعربات و المصطلحات »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 8 (1380/ 1961)؛
(37) مجلة المجمع العلمی العربی ، ج 13، ش 5 و 6 (صفر و ربیع الاول 1354)؛
(38) مجلة مجمع اللغة العربیة الاردنی ، سال 2، ش 3ـ4 (صفر ـ جمادی الاولی 1399)؛
(39) مجلة مجمع اللغة العربیة الملکی ، ج 2 (صفر 1354)؛
(40) المجمع العلمی العراقی ، «نظام المجمع العلمی العراقی »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، سال 1، ش 1 (ذیقعده 1369)؛
(41) المجمع العلمی العربی ، «الاوضاع الجدیدة و الاصطلاحات الفنیة »؛
(42) مجلة المجمع العلمی العربی ، ج 13، ش 5 و 6 (صفر و ربیع الاول 1354)؛
(43) همو، «قانون المجمع العلمی العربی »، همان ، ج 18، ش 5 و 6 (1362)؛
(44) مجمع اللغة العربیة ، «قرارات المجمع »، مجلة مجمع اللغة العربیة الملکی ، ج 1 (رجب 1353 الف )؛
(45) همو، «قرارات المجمع فی هذه الدورة »، مجلة مجمع فؤاد الاول للغة العربیة ، ج 5 (ذیحجّة 1367)؛
(46) همو، «قرارات فی کتابة الاعلام الیونانیة و اللاطینیة بحروف عربیة »، همان ، ج 4 (شعبان 1356 الف )؛
(47) همو، «قرارات کتابة الاعلام الاعجمیة بحروف عربیة »، همان ، ج 4 (شعبان 1356 ب )؛
(48) همو، «لائحة لمجمع اللغة العربیة الملکی »، مجلة مجمع اللغة العربیة الملکی ، ج 1 (رجب 1353 ب )؛
(49) محمدحسن عبدالعزیز، التعریب فی القدیم و الحدیث ، قاهره ?( 1411/ 1990 ) ؛
(50) محمد شوقی امین ، «جواز التعریب علی غیر أوزان العرب »، مجلة مجمع اللغة العربیة ، ج 11 (1959)؛
(51) محمد محمدی ، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی ، تهران ، ج 1، 1372 ش ، ج 2، 1375 ش ، پیوستها، 1379 ش ؛
(52) همو، «چند نکته در بارة دگرگونیهای کلمات فارسی در زبان عربی »، الدراسات الادبیة ، سال 6، ش 1و2 (ربیع و صیف 1964)؛
(53) همو، «در بارة جستجوی کلمات فارسی در زبان عربی »، همان ، سال 8 ، ش 1و2 (ربیع و صیف 1966)؛
(54) همو، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی ، تهران 1374 ش ؛
(55) عبدالقادر مغربی ، کتاب الاشتقاق و التعریب ، مصر 1908؛
(56) جمیل ملائکه ، «المصطلح العلمی و وحدة الفکر»، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 34، ش 3 (1403/ 1983).

/ زهرا نهاوندی /