responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3622

 

تعدیل زمان ، اصطلاحی در نجوم ، به معنای اختلاف زمانی میان رسیدن خورشید حقیقی و خورشید میانگین به نصف النهار ناظر در هر روز سال . در گذشته های دور، زمان را در طی روز بر اساس موقعیت خورشید در آسمان ، مثلاً با ساعت آفتابی ، اندازه می گرفتند. با این کار می توان طول شبانه روز را بر اساس مدت زمان بین دو اوج (بیشترین ارتفاع روزانة ) متوالی







.



خورشید تعیین کرد، اما با این تعریف ، طول روز به دو دلیل ثابت نیست : 1) حرکت ظاهری خورشید نه بر استوای سماوی ، بلکه بر روی دایرة البروج است که نسبت به استوای سماوی ، میلی در حدود ْ 12 23 دارد. 2) حرکت ظاهری خورشید بر دایرة البروج یکنواخت نیست ، زیرا مدار زمین به دور خورشید، به شکلِ بیضیِ نزدیک به دایره است . سرعت این حرکت هنگامی که زمین در اوج (دورترین فاصله نسبت به خورشید) قرار دارد، یعنی حدود پایان بهار، به کمترین مقدار و در حضیض (نزدیکترین فاصله نسبت به خورشید)، یعنی حدود پایان پاییز، به بیشترین مقدار می رسد. تأثیر این دو عامل ، که موجب یکسان نبودن طول روزها می شود، فقط حدود چند ثانیه در هر روز است ، اما با جمع شدن آن در طول چند ماه ، اختلاف به حدود ربع ساعت می رسد. یعنی رسیدن خورشید به بیشترین ارتفاع در مسیر ظاهری روزانه اش ، که ظهر حقیقی محلی را تعیین می کند، تا حدود ربع ساعت زودتر یا دیرتر از زمان مورد انتظار برای روزهای با طول میانگین خواهد بود (کِنِدی ، ص 1؛ اسمارت ، ص 46ـ47، 50). البته ساعتهای امروزی ، زمان خورشیدی میانگین (ثابتی که به طول جغرافیایی بستگی دارد) را نشان می دهند.

اخترشناسان یونان باستان نیز در تحلیل ماه گرفتگیها و خورشیدگرفتگیها تأثیر انباشتیِ تعدیل زمان را در نظر می گرفتند (کندی ، همانجا). برای جبران این اثر باید روز نجومی را چنان



تعریف کرد که خورشید حقیقی مطرح نشود. در نجوم جدید، خورشید میانگین نقطه ای است که بر استوای سماوی حرکت می کند و سالی چهار بار (حدوداً در 26 فروردین ، 23 خرداد، 10 شهریور و 4 دی ) بر خورشید حقیقی منطبق می شود ( رجوع کنید بهنمودار). حرکت خورشید میانگین ، یکنواخت است اما تقریباً مانند حرکت خورشید حقیقی است که اندکی بی نظمی دارد. امروزه زمان خورشیدی میانگین بر اساس حرکت خورشید میانگین تعریف می شود و تعدیل زمان ، اختلاف زمانی رسیدن خورشید حقیقی و خورشید میانگین به بیشترین ارتفاع روی نصف النهار محلی است ( رجوع کنید به تصویر؛ دالن ، 1996، ص 212ـ 213). در نجوم باستان و دورة اسلامی ، خورشید میانگین را بر دایرة البروج (نه بر استوای سماوی ) فرض و طول روز میانگین را محاسبه می کردند. تعدیل زمان ، به دلخواه در لحظة خاصی از یک سال ، صفر گرفته می شد و به این ترتیب ، تعدیل زمان برای زمانهای دیگر نیز قابل محاسبه بود. نقطة صفر اغلب چنان تعیین می شد که تعدیل زمان برای روزهای دیگر سال همواره مثبت باشد (دالن ، 1994، ص 103).

جدولهای تعدیل زمان از زمان بطلمیوس (150 میلادی ) بر اساس روابط سادة مثلثات کروی محاسبه می شده است . بر اساس رابطة پایانی ، تعدیل زمان به طول دایرة البروجی خورشید و اندازة میل محور زمین (میل دایرة البروج نسبت به استوای سماوی ) و مشخصه های الگوی خورشیدیِ به کار رفته (خروج از مرکز، طول دایرة البروجی اوج ) بستگی دارد (کندی ، همانجا). در دورة اسلامی ، بسیاری از اخترشناسان مسلمان جدولهایی برای تعدیل زمان در زیجها می آوردند. عنوان این جدولها تعدیل الایـّام بِلَیالیها است . غالباً تغییرهای اندکی در تعریف داده می شد تا محاسبه آسانتر شود. امروزه تاریخ نگاران علم ، جدولهای تعدیل زمان محمدبن موسی خوارزمی و کوشیار گیلانی و جمشید کاشانی را بررسی کرده اند. تحلیل ریاضی این جدولها و بازسازی مشخصه های اولیة تعدیل زمان ، مسئلة

ریاضی جالب توجهی است (کندی ، ص 1ـ 8؛ دالن ، 1996، ص 211ـ247).


منابع :
(1) ( ویلیام مارشال اسمارت ، نجوم کروی ، ترجمة داود محمدزاده جسور، تهران 1375 ش ) ؛


/ یان . پ . هوخندایک /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3622
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست