تُطیلَه ، شهر اسپانیایی تودلا ، واقع در ملتقای رود ابرو و یکی از شاخه های آن به نام کالش . امروزه ( = 2000 میلادی ) این شهر در قلمرو حکومت خودگردان ناوارا قرار دارد و جمعیت آن 500 ، 26 تن است . ( نام این شهر در اسپانیایی «توذِلا» و در مآخذ اسلامی تَطیله است . )

جغرافی نویسان مسلمان در بارة این «مدینة » اندلس اطلاعاتی داده و بر موقعیت مرزی آن در برابر مسیحیان و اهمیت آن به عنوان مرکز کوره ای شامل شهرها، قلاع و روستاهای ثغرعلیا (مانند الفارو ، ارنیط ( آرندو ) ، بورخا ، قَلَهُرَّه ( کالاهرا ) ، طرسونه و ناجره ( ناخرا ) و بقیره ( ویگورا ) ) تأکید کرده اند. «حاضِرَه » ( پایتخت ) این کوره ، سَرَقُسطه * (ساراگوسا)، پنجاه میل (ح 75 کیلومتر) با تطیله فاصله داشت . علاوه بر

اینها، بعضی از جغرافی نویسان و مورخان گفته اند که تطیله

به صورت «مدینه » به دستور حَکَم اول ، امیر اموی ( حک : 180ـ206 ) بنا شد، اما بنا بر یافته های باستان شناختی ، این محل از پیش از تاریخ ، زیستگاه انسان بوده است . تطیله با بخشهایی که در قرنهای نهم و دهم به آن اضافه شد، بیش از 22 هکتار مساحت داشت .







در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم ، تطیله به مرکز سلطة امویان بر شمال شرقِ ثغرعلیا و مقابله با مسیحیان بَنبَلونه * (پامپلونا ) و نیز بنوقَسیهای ( رجوع کنید به قسی * ، بنو) مُوَلَّد بدل شده بود. در حدود 198، بنوقسیها تطیله را گرفتند و آنجا را به صورت یکی از پایگاههای نظامی اصلی خود، در دوره های استقلالِ گاه بگاه از امویان ، در آوردند. این وضع تا زمان عبدالرحمان سوم ادامه یافت . وی در 312 شهر را به محمد اَنقَر، حاکم سرقسطه که از تجیبیان * عرب تبار بود، بخشید. اعقاب محمد نیز این شهر را تا سال 400 در دست داشتند و گاه

از حکومت مرکزی اندلس مستقل می شدند. در این زمان یکی

از اعقابِ دور محمد انقر، مُنذَر تجیبی حاکم تطیله در 396، «طایفة » سرقسطه را که شامل بقیة ثغرعلیا و نیز تطیله

می شد، تشکیل داد. در 430 این طایفه زیر سلطة بنوهود

( رجوع کنید به هودیان * ) در آمد. در 503 مرابطون ، سرقسطه را فتح کردند، اما نتوانستند از این سرزمین در برابر مسیحیان دفاع

کنند و در 513 الفونسوی اول ، شاه آراگون ، تطیله را گرفت . در پی آن ، مسلمانان تطیله با عناوین مُدَجَّنون * / مودجار و موریسکو * همچنان در شهر باقی ماندند تا اینکه در 1023/ 1614 از آنجا رانده شدند.

در دورة اسلامی ، تطیله به عنوان یکی از کانونهای شهرنشینی ، صاحب حیاتی فرهنگی ، هرچند ناچیز، شد. نخستین نشانه های این حیات فرهنگی در قرن سوم ظاهر شد و در قرون بعدی در پیرامون خانواده های اسلامی ، مانند بنوامام ، استحکام یافت . در منابع به 22 تن از رجال علم و ادب تطیله قبل از 350، هشت تن بین 350 و 398، و دو تن بین 398 و 450 اشاره شده است . اَعمی ' التُطیلی * ، شاعر (متوفی 525)، مقامی برجسته و خاص دارد. تطیله از مراکز قضایی اندلس بود. در منابع ، پاره ای از فعالیتهای کشاورزی و بازرگانی آنجا ذکر شده است . در پژوهشهای باستان شناختی جدید، در بارة مسجدجامع شهر و نیز سفالگری در آن اطلاعاتی به دست آمده و تکه هایی از ظروف سفالین با ارزش کشف شده است .

---

منابع :
(1) 1) مآخذ: ابن حیّان ، المقتبس من اتباء اهل الاندلس ، چاپ محمودعلی مکی ، بیروت 1393/ 1973، ص 408، ش 3، ج 5، چاپ چالمتا، مادرید 1979، فهرست ؛
(2) ابن دلائی ، نصوص عن الاندلس من کتاب ترصیع الاخبار، و تنویع الا´ثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک ، چاپ عبدالعزیز اهوانی ، مادرید 1965؛
(3) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، جغرافیة الاندلس ، چاپ حجّی ، ص 90ـ91؛
] محمدبن عبداللّه حمیری ، الرّوض المعطار فی خبر

(4) الاقطار ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1984، ص 133، 317 [ ؛
(5) محمدبن ابی بکر زهری ، کتاب الجغرافیة ، چاپ محمد حاج صادق ، دمشق 1968، ص 222؛
(6) یاقوت حموی ، ذیل مادّه ؛


(7) Dhikr bila ¦ d al-Andalus , ed. and tr. Luis Molina, vol. 2, Madrid: Consego Superior de Investigaciones Cientificas, Instituto "Miguel Asصn", 1983, 16-17, 63, 79,140, 164;
(8) Ibn Ima ¦ m al-Tut ¦ â ¤ l ¦ â , K. al-k ¤ ad ¤ a ¦ Ý wa-nafy al-d ¤ arar ..., tr. Barbier, Des droits et des obligations entre propriإtaires d'hإritages voisines , in Rev. algإrienne, marocaine et tunisienne de lإgislation et de jurisprudence , XVI (1900), XVII (1901);
(9) Idr ¦ â s ¦ â , Uns , ed. and tr. J. A. Mizak, Madrid 1989, n. 550.

(10) 2) بررسیها: ع . ه . هرامه ، الاعمی التطیلی : حیاته و ادبه ، طرابلس غرب 1392/ 1983؛


(11) J. J. Bienes, "Introducciئn al estudio de la cerرجوع کنید بهmica musulmana de la ciudad de Tudela", Turiaso, VII (1987), 115-158;
(12) L. Navas Camara and B. Martinez Aranaz, "Excavaciones en la Plaza Vieja de Tudela. La mezquita mayor", Trabajos de arqueologصa Navarra , II (1993-1994), 137-139;
13- idem,"La mezquita mayor de Tudela. Excavaciones arqueolئgicas", Rev. del µentro de Estudios de la Merindad de Tudela , VI (1994), 5-18;
(14) C. Laliena and P. Senac, Musulmans et chrإtiens dans le Haut Moyen Age. Aux origines de la conque ª te aragonaise , Montrouge 1991;
(15) E. Manzano, La frontera de al-Andalus en إpoca de los Omeyas , Madrid 1991;
(16) L. Alaiza Martinez, "Historia y urbanismo de la Tudela musulmana", Rev. del Centro de Estudios de la Merindad de Tudela , VI (1994), 109-124;
(17) C. Mazzoli-Guintard, Villes d'Andalus , Rennes 1996, index ;
(18) B. Pavon, "Arte islرجوع کنید بهmico en Toledo y Tudela", Rev Inst. Egipcio de Estudios Islرجوع کنید بهmicos en Madrid , XXVII (1995), 105-141;
J. A. Souto, "El noroeste de la frontera superior de al-Andalus en إpoca omeya. Los datos de

(19) las fuentes geogrرجوع کنید بهficas e histئricas", Bol. Asoc. Espa•ola de Orientalistas , XXXI (1995), 65-72, XXXII (1996), 265-277;
(20) M. J. Viguera, Aragئn musulmرجوع کنید بهn , 2 Saragossa 1988 (bibl. at 249-286);
(21) idem, El Islam en Aragئn , Saragossa 1995.

/ ماریا خ . ویگورا ( د. اسلام ) /