responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3584

 

تصوّر و تصدیق ، دو اصطلاح در منطق و فلسفه . تصور یعنی صورت چیزی را دریافتن و معنای آن را در خاطر آوردن ، بی آنکه دانش دیگری همراه آن باشد. تصدیق یعنی گرویدن و باور داشتن (ابن سینا، 1360 ش ، ص 3ـ4؛ ابن سَهلان ساوی ، ص 4). سابقة بحث تصور و تصدیق را در منابع یونانی ، بویژه در منطق ارسطو، می توان یافت ، اما شیوة بحث در فلسفة اسلامی متفاوت است ( رسالتان فی التصور والتصدیق ، مقدمة شریعتی ، ص 6؛
ولفسون ، ص 448ـ457؛
ابن سهلان ساوی ، مقدمة دانش پژوه ، ص 27ـ 28؛
نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ). حکیمان اسلامی در بارة ماهیت و تعریف و احوال و احکام و اقسام هریک بیشتر بحث کرده و رساله های مستقلی در این باب نگاشته اند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

بحث تصور و تصدیق در متون منطقی و فلسفی ، به مناسبت ، در مواضع مختلفی آمده است (برای نمونه رجوع کنید به فارابی ، 1408ـ1410، ج 1، ص 266ـ267؛
ابن سینا، 1404، ج 3، ص 51 ـ 53)، اما عمدتاً در مدخل یا مقدمة متون منطقی در بیان حاجت به منطق و تعریف آن ، به ذکر تقسیم علم حصولی به تصور و تصدیق و مباحث مرتبط با آن دو پرداخته اند و دلیل نیاز به منطق و فایده و غرض آن را شناخت روش صحیح کسب تصور و تصدیق در بارة اشیا دانسته اند (فارابی ، 1312، ص 2، 4؛
ابن سینا، 1405 الف ، ج 1، ص 16ـ20). این شیوه بعد از ابن سینا ادامه یافت ( رجوع کنید به ابن سهلان ساوی ، ص 4ـ 5؛
نصیرالدین طوسی ، 1375ش ، مقدمه ، ص 18ـ19؛
قطب الدین شیرازی ، 1369ش ، بخش 1، ص 293ـ 298؛
قطب الدین رازی ، 1363ش ، ص 6، حاشیة جرجانی ، ص 6ـ7؛
صدرالدین شیرازی ، 1378ش ،



ص 5 ـ6؛
نیز رجوع کنید به سبزواری ، ج 1، ص 76ـ77، پانویس 15). تقسیم بندی ابواب منطق به دو بخش اصلی معرِّف و حجت در متون اسلامی نیز ناشی از همین توجه به غرض و فایده و ملاک نیاز به منطق و نسبت آن با تصور و تصدیق است ، زیرا طریق حصول تصور را قول شارح یا معرِّف ، و طریق حصول تصدیق را حجت دانسته اند. چون تصدیق متوقف بر تصور است ، ابتدا به قول شارح و سپس به حجت پرداخته اند (فارابی ، 1312، ص 2ـ4؛
ابن سینا، 1405 ب ، ص 10؛
ترکة اصفهانی ، ص 2ـ 5؛
سبزواری ، ج 1، ص 72). اثیرالدین ابهری در تنزیل الافکار (ص 144) تصور و تصدیق را موضوع منطق می داند و مباحث منطقی ، از قبیل کلی و جزئی بودن ، ذاتی و عرضی بودن ، قضیه بودن یا محمول و موضوع بودن شی ء، را از اعراض ذاتی تصورات و تصدیقات می داند که در علم منطق باید از آنها بحث شود. نصیرالدین طوسی (1353ش ، ص 144ـ 145) در رد این قول گفته است که در این صورت لازم می آید که تمامی علوم از آن جهت که به تصورات و تصدیقات تقسیم می شوند، موضوع منطق باشند و شک نیست که این باطل است . در متون فلسفی در فصول راجع به علم و اقسام آن ، از وجهه نظر فلسفی در بارة تصور و تصدیق بحث کرده اند، هرچند این مباحث در متون منطقی نیز عاری از صبغة فلسفی نیست . این امر عمدتاً ناشی از تفکیک نشدن مباحث روش شناختی و بحثهای معرفت شناسی و وجودشناسی در فلسفة اسلامی بویژه نزد پیشینیان است (برای نمونه رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، 1337ش ، سفر اول ،

ج 1، ص 26ـ27، 397، سفر سوم ، ج 2، ص 278؛
طباطبائی ، ص 250ـ 252).

ارسطو در تحلیلات ثانیه (کتاب 1، فصل 1، 71 الف ، س 12ـ17) از دو قسم علم که مقدمتاً ضروری است ، سخن گفته است ؛
یکی در مواردی که تصدیق و اعتراف به واقعیت شی ء باید مُسلَّم دانسته شود، دیگری در مواردی که به فهم معنای لفظِ استفاده شده نیاز است . در مواردی نیز به هر دو قسم نیاز است (نیز رجوع کنید به رسالتان فی التصور و التصدیق ، همانجا). ابن رشد (ج 2، ص 369ـ370) در تفسیر عبارت ارسطو، قسم اول را تصدیق و دومی را تصور نامیده است . ولفسون (ص 456) تصور را معادل noesis ارسطو و phantasia logikإ رواقیان ، و تصدیق را معادل logos apophantikos ارسطو و axioma رواقیان دانسته است .

تصور را به طورکلی می توان به چهار اعتبار در نظر گرفت : تصور لابشرط مقسمی ، عبارت است از حصول صورت شی ء در عقل یا ذهن . به این اعتبار تصور مرادف علم حصولی و مَقسَم تصور و تصدیق مصطلح است و از آن به «تصور مطلق » نیز تعبیر می کنند؛
تصور لابشرط قسمی ، تصوری که مطلق است و به تعبیر دیگر تصوری که مقید به عدم اعتبار حکم است ، خواه با حکم باشد خواه بدون حکم ؛
تصور بشرط لا که تصور مقید به عدم حکم است و اقتران آن به حکم جایز نیست . به این تصور، «تصور ساده » (ساذج ) یا «تصور مجرد» نیز می گویند. تصور به این اعتبار قسیم و مقابل تصدیق است ؛
تصور بشرط شی ء، یعنی تصور مقید به حکم و اقتران به آن . بنا بر قول برخی از حکیمان در بارة تصدیق ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، تصور به این اعتبار، همان تصدیق است (قطب الدین رازی ، 1416، ص 95؛
همو، 1363ش ، ص 12؛
صدرالدین شیرازی ، 1416، ص 82 ،90ـ91؛
نیز رجوع کنید به رسالتان فی التصور والتصدیق ، مقدمة شریعتی ، ص 35).

بنا بر تعریف غزالی (1961، ص 33؛
همو، 1410، ص 35) تصور به عنوان یکی از دو قسم علم حصولی عبارت است از ادراک ذواتی که با عبارات و الفاظ مفرد (در برابر گزاره ) بر آنها دلالت می شود، مانند ادراک معنای مراد از لفظ جسم . ابوالبرکات بغدادی معروف به ابن ملکا (ج 1، ص 35، ج 2، ص 394ـ 395) تصور را تمثل صورتی از شی ء مشاهده شدة عینی در ذهن می داند. وی می گوید تصور اغلب به آنچه صورتی مرئی دارد و دارای شکل و رنگ است گفته می شود، ولی بر آنچه از طعم و رایحه نزد مدرِک حاصل می شود و کلاًّ بر آنچه شکل و رنگ ندارد، تصور اطلاق نمی گردد. به چنین مدرَکی وقتی تصور گفته می شود که نفس بر آن ثبات داشته باشد و چندی بر ادراک آن با التفات به آن باقی بماند. به نظر وی تکرار تصور و اصطلاحاً تصور قارّالادراک ، معرفت است .

حکمای اسلامی برای تصدیق سه معنی ذکر کرده اند: تصدیق به معنای وصف قضیه ، و حقیقت آن اذعان به صدق قضیه است ؛
تصدیق به عنوان وصف گویندة قول یا خبر که حقیقت آن اذعان به این امر است که گوینده از کلام مطابق واقع خبر می دهد؛
تصدیق به عنوان یکی از اقسام علم حصولی که قسیم و مقابل تصور ساده و مجرد است . ماهیت تصدیق بدین معنی ، محل بحث میان حکیمان اسلامی است (حسینی هروی ، ص 275ـ276، مقدمة شریعتی ، ص 61). در این باب چند قول را می توان برشمرد:

1) تصدیق عبارت است از مجموع تصورات چهارگانه (محکومٌ به و محکومٌ علیه و نسبت حکمیه و حکم ). بر اساس اینکه حکم را ادراک وقوع یا لاوقوع نسبت بدانیم ، تا حکم صورت نگیرد تصدیق حاصل نمی شود. برای مثال تصدیق در بارة «الف ب است » عبارت است از مجموعِ «تصور الف »، «تصور ب »، «تصور نسبت بین الف و ب » و «تصور واقع شدن نسبت میان الف و ب ». هرگاه این چهار تصور حاصل شود، «الف ب است » تصدیق می شود. تصورات چهارگانة مذکور اجزای تشکیل دهنده و مقوّم تصدیق است که در صورت فقدان هریک از این اجزا، تصدیق حاصل نخواهد شد. همچنین در بارة قضیة «الف ج نیست » تصدیقِ آن عبارت است از مجموعِ «تصور الف »، «تصور ج »، «تصور نسبت بین ج و الف » و «تصور واقع نشدن نسبت میان ج و الف ». بر اساس اینکه حکم را از جملة ادراکات ندانیم ، تصدیق عبارت است از مجموع سه تصور و حکم . بیان اخیر را به فخررازی نسبت داده اند ( رجوع کنید به قطب الدین رازی ، 1363ش ، ص 8 ـ9، حاشیة جرجانی ، همانجا؛
سبزواری ، ج 1، ص 83 ـ84). فخررازی (ص 81؛
ابن سینا، 1373 ش ، ج 1، ص 43، شرح ) ادراکی را که در آن حکم به نفی یا اثبات باشد، تصدیق می داند و می گوید که فرق میان تصور و تصدیق به بساطت و ترکیب است ؛
ازینرو قول به ترکیب در تصدیق را، بدین معنی که سه تصور مذکور و حکم ، اجزای تحقق تصدیق است ، به او نسبت داده اند ( رجوع کنید به نصیرالدین طوسی ، 1359ش ، ص 6؛
قطب الدین رازی ، 1416، ص 96ـ97؛
صدرالدین شیرازی ، 1416، ص 61). ملاصدرا (همانجا) در توجیه رأی فخررازی می گوید که شاید مراد وی این است که تصدیق در ضمن این تصورات تحقق می یابد، نه اینکه ماهیت تصدیق متقوِّم به آنها باشد. قطب الدین رازی (1293، ص پنجم ـ ششم ) در نقد قول به ترکیب در تصدیق گفته است که در این صورت چون حکم ، فعل نفس است و تحت مقولة علم (یعنی از مقولة انفعال یا از مقولة کیف ، بنا بر اینکه علم * تحت کدامیک از این مقولات باشد) نیست ، بنابراین مجموع مرکّب از علم و چیزی که از جنس علم نیست نمی تواند علم باشد، در حالی که تصدیق ، قسمی از علم حصولی است . او در مقام رفع این اشکال بیان کرده است که حکم و ایقاع نسبت ، همگی عبارات و الفاظ اند و حق این است که نفس فعلی ندارد و حکم ، قبول نسبت و ادراک وقوع یا لاوقوع نسبت است ؛
پس ، از مقولة کیف است . ملاصدرا (1416، ص 87 ـ 88) اشکال مذکور را با این توضیح که اگر مراد از ترکیب مذکور، ترکیب عقلی باشد رد می کند، زیرا منعی ندارد که تصدیق را مجموع ادراک (= تصور) و حکم و، تحت مقولة کیف بدانیم ؛
بدین صورت که ادراک ، جنس تصدیق باشد و حکم ، فصل آن .

2) تصدیق عبارت است از تصور همراه با حکم ؛
یعنی اگر تصور با حکم به سلب و ایجاب همراه باشد، تصدیق نامیده می شود (قطب الدین شیرازی ، 1315، ص 42؛
قطب الدین رازی ، 1416، ص 97). این قول هرچند بظاهر عین قول فخررازی در این باب است ، با آن یکی نیست ؛
زیرا تصدیق بنا بر رأی فخررازی ادراکی مرکّب است ، ولی بنا بر این قول ، تصدیق ادراک بسیطی است که مشروط به حکم است ( رسالتان فی التصور و التصدیق ، مقدمة شریعتی ، ص 42). قطب الدین شیرازی (همانجا) و سراج الدین ارموی (ص پنجم ) در بارة تصدیق این قول را پذیرفته اند. قطب الدین شیرازی (همانجا) این قول را به نصیرالدین طوسی نیز نسبت داده است ( رجوع کنید به ابن سینا، 1403، ج 1، ص 12، شرح نصیرالدین طوسی ). بر این قول اشکالاتی وارد شده است ، بدین ترتیب که اگر تصدیق ، ادراک (= تصور) مقترن به حکم باشد لازم می آید: الف ) حکم خارج از تصدیق باشد، در این صورت یا خود تصدیق است یا جزء آن و در هر دو حال با این تعریف سازگار نیست ؛
ب ) هرگاه تصورات در تصدیق کسبی باشد، تصدیق هم کسبی خواهد بود، زیرا بنا بر این فرض ، تصدیق متوقف بر تصور و در کسبی بودن تابع آن است ؛
ج ) هر تصدیقی سه تصدیق خواهد بود، زیرا برای تحقق تصدیق باید سه تصور محکومٌ به و محکومٌ علیه و نسبت حکمیه با حکم مقترن شوند و ادراک (تصور) مقترن به حکم بنا بر فرض مذکور همان تصدیق است ؛
د) به دست آوردن تصدیق با قول شارح جایز می شود، در حالی که تصدیق جز به حجت به دست نمی آید. قطب الدین شیرازی (1315، ص 42ـ 43) اشکالهای مذکور را بدین ترتیب پاسخ داده است : الف ) حکم ، لازم ادراک مقترن به حکم است نه خود آن و نه جزء آن ؛
ب ) تصدیق کسبی در ایقاع نسبت و سلب نسبت به اکتساب نیاز دارد نه در تصوراتش ، پس نیاز آن به تصوراتش از جهت کسبی بودن آنها نیست ، بلکه از این جهت است که تصور، لازم تصدیق است ؛
ج ) تصدیق عبارت است از حضوری که از آن ، این مطلب که نسبت واقع شده یا نه در ذهن حاضر شود، ولی حضور هیچیک از ادراکات سه گانه این چنین نیست ؛
د) تصدیقی که جز به حجت به دست نمی آید، تصدیق به معنای حکم (ایقاع نسبت و سلب آن ) است ، اما تصدیقی که به معنای حضور آنچه موصوف به تصدیق است (متعلَّق تصدیق یا مصدَّقٌ به )، جز به قول شارح به دست نمی آید (نیز رجوع کنید به قطب الدین رازی ، 1416، ص 123ـ127؛
صدرالدین شیرازی ، 1416، ص 71ـ74). قطب الدین رازی (1293، ص پنجم ـ ششم ) رأی سراج الدین ارموی را در مطالع بر طبق مذهب فخررازی در بارة تصدیق تفسیر کرده و آنگاه به ایراد اِشکال و پاسخ پرداخته است (نیز رجوع کنید به قطب الدین رازی ، 1293، حاشیة جرجانی ، ص پنجم ـ ششم )؛
ازینرو صدرالدین شیرازی (1416، ص 85 ـ94) اشکالهای وی را بر ارموی اساساً نادرست دانسته و نیز بر هریک از پاسخهای او خدشه وارد کرده است . وی (1416، ص 56ـ57، 61ـ62) همچنین در توجیه این قول گفته است که مراد قائلان به مَعیّت تصور با حکم در تحقق تصدیق ، معیّت شرط یا جزء نیست تا هریک از آن دو وجود مستقل و جدا از دیگری داشته باشند، بلکه مراد آن معیّتی است که در تحلیل ذهنی بین

جنس و فصل هست و ناظر به اتحاد وجودی آنهاست نه استقلال در وجود.

3) تصدیق همان حکم است . ابن سهلان ساوی در رساله در منطق (ص 130) این قول را بر گزیده و گفته است که تصدیق ، حکم بر هستی یا نیستی چیزی است . وی در عین حال در تبصره (ص 4) تصدیق را گرویدن و باور داشتن می داند. این قول را معمولاً به حکما نسبت داده اند (قطب الدین رازی ، 1416، ص 96)، اما قطب الدین شیرازی (1369 ش ، بخش 1، ص 296) این انتساب را درست نمی داند. برخی این قول را به این دلایل باطل دانسته اند: الف ) حکم ، ایقاع نسبت ایجابی یا سلبی ، و فعل نفس است ، پس تحت مقولة علم (انفعال یا کیف ) نیست ، ازینرو هیچیک بر دیگری صدق نمی کند مگر به نحو مجازی (قطب الدین شیرازی ، 1315، ص 42). ب ) حکم و انتساب ، فعل نفس است و در حصول آن نیاز به اکتساب نیست ، بلکه حصول آن به خواست نفس است . پس اگر تصدیق همان حکم باشد، باید همة تصدیقات غیرکسبی باشند، چون حکم و انتساب غیرکسبی است (قطب الدین رازی ، 1416، ص 111). برخی گفته اند که اگر تصدیق را همان حکم چیزی بر چیز دیگر بدانیم ، تنها شامل تصدیق در حملیات خواهد بود و متضمن تصدیق در قضایای شرطی نخواهد بود، مگر اینکه بگوییم تصدیق همان حکم ایجابی یا سلبی بر تصورات است ؛
بدین ترتیب ، شامل تصدیق در شرطیات نیز می شود (قطب الدین رازی ، 1416، ص 114). صدرالدین شیرازی (1416، ص 61ـ62، 70ـ71، 87 ـ 88) این قول را چنین توجیه کرده است : اگر بگوییم تصدیق ، خود حکم است ، یعنی ادراک اذعانی است که در تحلیل ذهنی ، ادراک جنس تصدیق ، و حکم فصل آن است ، این حکم غیر از آن حکمی است که فعل نفس است . گاهی از فصل حقیقی به لوازم آن تعبیر می کنند، مانند ناطق که از لوازم فصل حقیقی انسان و از مقولة انفعال است و در بیان فصل حقیقی انسان به جای آن گفته می شود. در اینجا نیز از فصل علم و ادراک به حکم یعنی ایقاع و انتزاع تعبیر می شود و آن از لوازم علم تصدیقی است و جایز است که آن را عنوان امر بسیطی که فصل تصدیق است قرار دهیم ؛
زیرا در تعریف امور بسیط ناگزیر باید لوازم ذاتی امر بسیط را، که ذهن را به حاق ملزومات می رساند، ذکر کنیم . ازینرو گاهی حکم را بر خود تصدیق و گاه بر لازم تصدیق اطلاق می کنند؛
بنابراین ، تصدیق ، تصوری است ملزوم حکم و اذعان و حکم نامیدن آن به نحو مجازی و از باب تسمیة شی ء به اسم لازم آن است (نیز رجوع کنید به ابن سینا، 1405 ب ، ص 36ـ 37؛
قطب الدین شیرازی ، 1369ش ، بخش 1، ص 296).

4) تصدیق عبارت است از اقرار نفس به معنای قضیه و اذعان به اینکه معنایی که از قضیه در ذهن حاضر است مطابق با نفس الامر است ، خواه در واقعِ امر مطابق باشد یا نباشد؛
با این وصف ، صناعتهای پنج گانه (برهان و جدل و خطابه و سفسطه و شعر) همگی در معنای تصدیق و بلکه حکم مشترک اند ( رجوع کنید به فارابی ، 1408ـ1410، ج 1، ص 266). قطب الدین رازی در الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق (ص 97ـ 98، 128)

ــ بر خلاف آنچه در شرح المطالع در توضیح عبارات ارموی بیان کرده ــ و نیز صدرالدین شیرازی (1416، ص 63، 75ـ

76، 82 ـ83، 98ـ 99؛
همو، 1378 ش ، ص 6) همین رأی را گزیده اند. ایشان این رأی را با رأی ابن سینا، بویژه رأی او در منطق شفا (ج 1، ص 17) و منطق اشارات (ج 1، ص 23) سازگار دانسته اند و، نیز با قول اثیرالدین ابهری در تنزیل الافکار (ص 139ـ140). این دو دانشمند تصدیق را تصور همراه با تصدیق می دانند (نیز رجوع کنید به قطب الدین شیرازی ، 1369ش ، بخش 1، ص 295ـ296).

تصور همراه با تصدیق ، همان تصدیق اصطلاحی مقابل تصور و از اقسام علم حصولی است ، بدین بیان که تصور و قسیم آن (تصدیق ) هر دو در جنس تصور یعنی حصول صورت شی ء در ذهن (علم یا تصور لابشرط مقسمی ) مشترک اند و با فصل خود از یکدیگر متمایز می شوند، چنانکه تصور بدون تصدیق یا بدون حکم (به معنای اذعان )، همان تصور ساده و بشرط لاست که یک قسم از علم حصولی است . تصور با تصدیق یا با حکم (به معنای اذعان ) نیز قسم دیگر از علم حصولی و همان تصدیق اصطلاحی و قسیم تصور ساده و بشرط لاست ، و معیّت میان تصور لابشرط مقسمی با تصدیق به معنای اقرار و اذعان نفس ، از نوع معیّت جنس شی ء با فصل آن است که در اینجا نوع محصّلی از علم حصولی را به دست می دهد، مانند معیّت رنگ با قابض بصر بودن در سیاهی . بدین معنی تصدیق اصطلاحی ، امر بسیطی است که در تحلیل ذهنی به تصور به منزلة جنس و تصدیق (اذعان )، که فصل آن است ، تجزیه می شود؛
این دو در وجود خارجی متحدند، پس دوگانگی در تحلیل ذهنی با وحدت و بساطت تصدیق منافاتی ندارد (صدرالدین شیرازی ، 1416، ص 79ـ82). قطب الدین رازی (1416، ص 109) فرق میان تصور و تصدیقِ مقابل آن را فرق میان تصوری که معروض تصدیق (به معنای اذعان ) نیست و تصوری که معروض آن است ، می داند. ملاصدرا (1416، ص 61ـ62) آن را با این بیان که این عروض از قبیل عروض فصل بر جنس است ، موافق نظر خود توجیه می کند. قائلان به این رأی ، در بارة تصدیقِ قسیم تصور برای تأیید عینیت تصدیق با اذعان ، به قول حکما در بارة تصدیق کسبی استناد می کنند که گفته اند: «تصور قضیه ، معلوم و تصدیق آن مجهول است ». شک نیست که قضیه قبل از قیاس با اجزایش ، یعنی موضوع و محمول و نسبت بین آن دو و انتساب ، حاصل است و بعد از قیاس ، امری جز اذعان به اینکه این نسبت واقع است ، یعنی مطابق با نفس الامر است ، حاصل نمی شود (قطب الدین رازی ، 1416، ص 128؛
صدرالدین شیرازی ، 1416، ص 99). بنا بر رأی ملاصدرا (1416، ص 51 ـ53)، تصور و تصدیق دو کیف نفسانی اند که نحوة وجود آنها در نفس الامر عبارت است از حالت نفسانیِ بودن ، نظیر قدرت و اراده و مانند آنها؛
به عبارت دیگر، تصور و تصدیق به لحاظ وجودی دو نحوة وجود ذهنی اند که به واسطة آن دو معلومات در ذهن موجود می شود و به لحاظ مفهومی ، از قبیل معلومات و معقولات ثانی منطقی اند. تصور و تصدیق از آن جهت که دو نحوة وجودند، بسیط اند، زیرا هر وجودی بسیط است و بنا بر مفهوم نیز بسیط و دو نوع از مفهوم علم اند که تحت معنای علم مندرج اند، از قبیل اِندراج دو نوع بسیط تحت معنای جنسی ، مانند سیاهی و سفیدی مندرج تحت رنگ و نه چون اندراج سیاه و سفید تحت انسان که از مرکّبات خارجی اند.

5) تصدیق عبارت است از علم به نسبت بعضی از ذواتِ تصور شده به بعض دیگر یا به سلب یا به ایجاب . بنا بر این تعریف ، هر تصدیقی متوقف بر دو تصور مقدّم بر آن است . مثلاً در تصدیق به اینکه عالم حادث است ، ابتدا باید تصوری از عالم و تصوری از حادث باشد تا علم به نسبت میان آنها و تصدیق حاصل شود (غزالی ، 1961، ص 33؛
همو، 1410، ص 35ـ36).

6) تصدیق عبارت است از موافقت با صدق حکم ، و صدق حکم عبارت است از اینکه حکم چیزی بر چیزی به اثبات یا نفی در ذهن ، موافق با وجود عینی آن باشد. بدین معنا در تصدیق ، حکم به اثبات معنایی برای معنای دیگر یا نفی معنایی از معنای دیگر، همراه با حکم به موافقت وجود عینیِ آن با حکم در اثبات و نفی است (ابن ملکا، ج 2، ص 395).

تصور و تصدیق را به اکتسابی و غیراکتسابی و به تعبیر دیگر به نظری و بدیهی تقسیم کرده اند. تصور اکتسابی یا نظری آن است که مقدّم بر آن ، به تصور یا تصورات دیگری نیاز باشد، مانند تصور جسم که مقدّم بر آن باید طول و عرض و عمق تصور شود. تصور غیراکتسابی و بدیهی آن است که در آن چنین نیازی نباشد، مانند تصور وجود و وجوب . تصدیق کسبی نیز تصدیقی است که حصول آن متوقف بر کسب و نظر است و تصدیق بدیهی بی نیاز از کسب و نظر برای عقل حاصل است (فارابی ، 1312، ص 2ـ3؛
غزالی ، 1961، ص 34ـ 35؛
قطب الدین رازی ، 1363ش ، ص 12ـ13؛
سبزواری ، ج 1، ص 84؛
نیز رجوع کنید به بدیهیات * ). صدرالدین شیرازی (1378 ش ، ص 6) هریک از تصور و تصدیق را به دو نوع فطری و حدسی ، و مکتسَب تقسیم کرده و گفته است که تصور و تصدیق یا به سبب اشراق از قوة قدسیه حاصل می شود، یا از تصور و تصدیق فطری و حدسی کسب می شود.

ملاک بداهت در تصور را فقط بی نیازی از کسب و نظر و تعریف دانسته اند، ازینرو اگر برای حصول آن فقط به توجه عقل و تنبیه یا احساس یا حدس یا تجربه و مانند آن نیاز باشد، با بداهت آن منافاتی ندارد. برخی ملاک بداهت را در تصدیق ، به تبع اختلاف آرا در بارة تصدیق ، مختلف دانسته اند. چنانچه تصدیق را همان حکم بدانیم ، تصدیق بدیهی آن است که در حصول حکم محتاج به کسب و نظر نباشد، هرچند تصور محکومٌ به ومحکومٌ علیه بدیهی نباشد. اما بنا بر رأی به ترکیبِ تصدیق از تصورات سه گانه و حکم ، بداهت حکم به تنهایی برای بدیهی بودن تصدیق کفایت نمی کند (نصیرالدین طوسی ، 1359 ش ، ص 10؛
قطب الدین رازی ، 1293، ص هفتم ؛
همو، 1363ش ، ص 13؛
جیلانی ، ص 375). قطب الدین رازی در شرح مطالع (همانجا) گفته است که بر پایة همین نکته ، فخررازی از بداهت تصدیقات ، بداهت تصورات را نتیجه گرفته است . فخررازی (ص 81 ـ83) قول به تصورات غیربدیهی را مستلزم محال می داند؛
چون اگر مطلوب معلوم نباشد، چگونه نفس می تواند طالب مجهول باشد؟ و اگر مطلوب معلوم باشد، طلب آن ، تحصیلِ حاصل و بنابراین محال است . اگر گفته شود مطلوب از جهتی معلوم و از جهتی دیگر مجهول است ، باز مستلزم همان محذورات است ؛
زیرا وجه معلوم غیر از وجه مجهول است و طلب وجه اول تحصیل حاصل است و وجه دوم چون مجهول است ، ممکن نیست مطلوب واقع شود. نصیرالدین طوسی (1359 ش ، ص 7) این قول را مغالطه ای صریح می داند؛
زیرا مطلوب یکی از دو وجه متغایر نیست ، بلکه چیزی است که دو وجه دارد و بنابراین ، مطلوب به طور مطلق مجهول نیست تا محذوراتی که گفته است لازم آید (نیز رجوع کنید به جیلانی ، ص 374).

تصور را به تام و غیرتام و فاسد نیز تقسیم کرده اند. تصور تام آن است که صورت ذهنی شی ء بی هیچ تفاوتی مطابق صورت خارجی باشد، و غیر تام آن است که صورت ذهنی شی ء نزدیک یا شبیه به صورت خارجی آن باشد و تصور فاسد آن است که مطابق نباشد. تصور تام از یک شی ء بیش از یکی نیست ، ولی تصور غیرتام و فاسد به حسب قرب و بعد و وضوح و خفا نسبت به متصوَّر بسیار است . تصور را به حقیقی و غیرحقیقی نیز تقسیم کرده اند. تصور حقیقی آن است که مسبوق به علم به وجود متصوَّر باشد و در آن مطابقت شرط است ، اما تصور غیرحقیقی مسبوق به علم به وجود و لاوجودِ متصوَّر نیست و فقط به حسب اسم ، تصور است و بهتر است که از معارف لفظی به شمار آید (فارابی ، 1408ـ1410، ج 1، ص 266؛
نصیرالدین طوسی ، 1375ش ، ص 260؛
همو، 1353ش ، ص 141ـ142).

تصورات اکتسابی به اعتبار معنایی که از شی ء متصور در بر دارند، اقسامی دارند: تصوراتی که شامل معانی ذاتی مختص به یک شی ء است ؛
تصوراتی که شامل معانی ذاتی مشترک میان چند شی ء است ؛
تصوراتی که شامل معانی عرضی خاص یک شی ء است ؛
تصوراتی که شامل معانی عَرَضی عام است ؛
تصوراتی که نه شامل ذاتی نه عرضی است و فقط صورت شبیه شی ء را افاده می کند. چون اکتساب تصورات به واسطة اقوال شارح است ، هریک از این اقسام متناسب با قسمی از اقوال شارح (حد تام ، حد ناقص ، رسم تام ، رسم ناقص و مثال ) است (ابن سینا، 1404، ج 3، ص 52؛
نصیرالدین طوسی ، 1375 ش ، ص 260ـ261؛
نیز رجوع کنید به تعریف * ).

اقسام تصدیق عبارت است از: 1) تصدیق یقینی ، که با آن اعتقاد دیگری بالفعل یا بالقوه وجود دارد مبنی بر اینکه ممکن نیست مصدَّقٌبه غیر از آنچه هست باشد و زوال اعتقاد در چنین تصدیقی محال است ؛
2) تصدیق شبه یقینی ، که یا در آن یک اعتقاد است و اگر در صحت آن تشکیک شود استحکامش را از دست می دهد، یا اگر اعتقاد دیگری در آن باشد قابل زوال است الاّ اینکه اعتقاد اول ثابت است ولی اعتقاد به امکان نقیض آن بالفعل نیست ؛
3) تصدیق اقناعی و ظنی یا بلاغی ، که در آن علاوه بر اعتقاد به تصدیق ، اعتقاد دیگری بالفعل یا بالقوه وجود دارد به اینکه نقیض این تصدیق نیز ممکن است ، الاّ اینکه اگر اعتقاد به امکان نقیض وجود ندارد، بدان جهت است که ذهن متعرّض آن نمی شود و تصدیق حقیقتاً مظنون است ؛
4) تصدیق تخیلی ، که مقتضی اعتقادی نیست ، ولی در نفس تأثیر می گذارد (فارابی ، 1408ـ1410، ج 1، ص 266ـ267؛
ابن سینا، 1404، ج 3، ص 51 ـ52؛
نصیرالدین طوسی ، 1375 ش ، ص 261؛
سبزواری ، ج 1، ص 87). از آنجا که اکتساب تصدیق به واسطة اقوال جازم یا قیاس است ، تصدیق یقینی از قیاس برهانی ، تصدیق شبه یقینی از قیاس جدلی یا از قیاس مغالطی ، تصدیق ظنی و اقناعی یا بلاغی از قیاس خطابی و تصدیق تخیلی

از شعر حاصل می شود ( رجوع کنید به همانجاها). تصدیق یقینی یک

قسم بیشتر نیست . سایر تصدیقات به حسب قرب و بعد

نسبت به یقین ، یا به حسب شدت و ضعف در شهرت ،

یا مشابهت به یقین یا در ایقاع ظن یا در اقتضای تخیل دارای اقسام و مراتب بسیار و همگی قابل زوال اند (نصیرالدین طوسی ، همانجا). نصیرالدین طوسی در شرح عبارت ابن سینا در اشارات (ج 1، ص 14) گفته است که ابن سینا تصدیق را تقسیم کرده و تصور را تقسیم نکرده است ؛
زیرا انقسام تصدیق ، طبیعی است و در مقایسه با چیزی نیست ، ولی انقسام تصور به ذاتی و عرضی و جنس و فصل و غیر آنها، عرضی و در مقایسه با چیزی است . وی (همانجا) همچنین دلیل فخررازی را در این باب ، مبنی بر اینکه تصور قابل قوت و ضعف نیست ولی تصدیق هست ، فاسد می داند؛
زیرا اگر تصور قابلیت قوت و ضعف نداشته باشد لازم می آید که چیزی که به حد حقیقی و تام تصور شده ، مانند چیزی باشد که به رسم و مثال تصور شده است . خطای وی در اینجا ناشی از این است که فخررازی (ص 81) تصورات را غیراکتسابی می داند.

در بارة تصور و تصدیق رساله های بسیاری به عربی و فارسی نگاشته شده است . رساله هایی که از آنها اطلاعی در دست است ، به ترتیب تاریخ عبارت اند از: 1) الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق ، تألیف قطب الدین رازی (متوفی 766). این رساله را مهدی شریعتی همراه رسالة التصور و التصدیق ملاصدرا تصحیح و در 1374 ش / 1416 منتشر کرده است . 2) رسالة فی تقسیم العلوم ، که در کشف الظنون (ج 2، ستون 856) به نام میرسید شریف جرجانی ثبت شده است . 3) رسالة فی القضیة و التصدیق ، تألیف شمس الدین محمد خَفری (همان ، ج 2، ستون 883). 4) تمییز التصور عن التصدیق از احمد جَندی . نسخه ای از آن در کتابخانة ملی ملک (ش 20/2261) موجود است (افشار و دانش پژوه ، ج 5، ص 454). 5) رساله در تصور و تصدیق از عصام الدین ابراهیم عربشاه اسفراینی حنفی . نسخه ای از آن در کتابخانة آستان قدس رضوی موجود است (اردلان جوان ، ج 1، ص 365). 6) تقسیم علم به تصور و تصدیق ، از همان مرجوع کنید بهلف . نسخه ای از آن در کتابخانة آستان قدس رضوی (همان ، ج 1، ص 366)، و نیز نسخه ای در کتابخانة دانشکدة الهیات مشهد موجود است ( رجوع کنید به فاضل ، ج 2، ص 446). 7) حاشیه بر شرح شمسیه در باب تقسیم علم به تصور و تصدیق ، از همو. نسخه ای از آن در کتابخانة آستان قدس رضوی (اردلان جوان ، همانجا) و نیز در کتابخانة دانشکدة الهیات مشهد موجود است ( رجوع کنید به فاضل ، همانجا). دو رسالة اخیر در فهرست نسخه های خطی کتابخانة ملی ملک (افشار و دانش پژوه ، ج 5، ص 453) با عناوین تحقیق العلم و اقسامه ، و حاشیة شرح رسالة فی معنی العلم و اقسامه تألیف محمد حنفی تبریزی رومی (همان مرجوع کنید بهلف ) معرفی شده است . 8) تقسیم العلم از همو. نسخه ای از آن در کتابخانة ملی ملک (ش 18/ 2261) موجود است (افشار و دانش پژوه ، ج 5، ص 453ـ454). 9) حاشیة تحریر القواعد المنطقیة که حاشیه ای است بر بحث تقسیم علم به تصور و تصدیق از شرح شمسیة قطب الدین رازی از ابوطالب حسینی . نسخه ای از آن در کتابخانة آیت اللّه مرعشی (ش 7 / 957) موجود است (حسینی ، ج 3، ص 147؛
رسالتان فی التصور و التصدیق ، مقدمة شریعتی ، ص 15). 10) غایة التحقیق فی تقسیم العلم الی التصور و التصدیق ، از طاش کوپری زاده (بغدادی ، ج 1، ص 144). 11) رسالة التصور و التصدیق ، از صدرالدین شیرازی . این رساله یک بار به ضمیمة جوهرالنضید در 1363ش چاپ شده است . در 1374 ش / 1416 مهدی شریعتی آن را تصحیح و همراه رسالة المعمولة چاپ کرد. مهدی حائری یزدی نیز آن را با نام آگاهی و گواهی

به فارسی بر گرداند که در 1367ش چاپ شده است . مواضع بسیاری از این رساله ، که به بررسی آرای حکیمان گذشته

در بارة تصور و تصدیق اختصاص داده شده ، از حیث عبارات و الفاظ و حتی گاه در ترتیب نقل و بیان مباحث با رسالة قطب الدین رازی یکسان است و گویا ملاصدرا در این رساله با نظر به آن کتاب ، به بررسی موضوع پرداخته است (برای نمونه رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، 1416، ص 64ـ 68، 69ـ70، 72ـ74، 76ـ79، 95 ـ97، 98 ـ 99؛
قس قطب الدین رازی ، 1416، ص 98ـ101، 104، 115ـ 117، 121، 123، 127ـ 128). در عین حال رسالة ملاصدرا از این جهت که متضمن بررسی

و نقد آرای قطب الدین رازی است ، و نیز درصدد ایجاد

سازگاری موجه و معقول میان آرای حکیمان در بارة تصور

و تصدیق است ، رساله ای بدیع و متمایز از رسالة المعمولة است . 12) شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق ، از حسینی هروی که در 1361 ش / 1402 با تصحیح مهدی شریعتی چاپ شده است . حدود چهل حاشیه بر این شرح نگاشته اند و بیشتر حاشیه نویسان آن ، از علمای هند بوده اند ( رجوع کنید به حسینی هروی ، مقدمة شریعتی ، ص 41ـ50). 13) رسالة المجمع و التفریق فی بیان التصور و التصدیق ، تألیف غلام علی خِشتی متخلص به فانی . نسخه ای از این رساله در کتابخانة شاهچراغ شیراز (ش 754) موجود است ( رسالتان فی التصور و التصدیق ، مقدمة شریعتی ، ص 16). 14) التصور و التصدیق از شیخ مهدی نوایی نوری نجفی (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 199). 15) رسالة فی تعریف العلم و تقسیمه الی التصور و التصدیق ، تألیف علی کاشف الغطاء که همراه نقد الا´راء المنطقیة و حلّ مشکلاتها (ص 61ـ69) در 1382 در نجف به چاپ رسیده است ( رسالتان فی التصور و التصدیق ، همانجا).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن رشد، تلخیص منطق ارسطو ، چاپ جیرار جهامی ، بیروت 1982؛
(3) ابن سهلان ساوی ، تبصره و دو رسالة دیگر در منطق ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1337ش ؛
(4) ابن سینا، الاشارات و التنبیهات ، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی ، تهران 1403؛
(5) همو، دانشنامة علائی ، چاپ احمد خراسانی ، تهران 1360ش ؛
(6) همو، الشفاء ، المنطق ، ج 1: المدخل ، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران ، قاهره 1371/، چاپ افست قم 1405 الف ؛
(7) همان ، ج 3: الفن الخامس : البرهان ، چاپ ابوالعلا عفیفی ، قاهره 1375/1956، چاپ افست قم 1404؛
(8) همو، عیون الحکمه ، مع شرح عیون الحکمة لفخرالدین رازی ، تهران 1373ش ؛
(9) همو، منطق المشرقیین ، قم 1405 ب ؛
(10) ابوالبرکات بغدادی ، الکتاب المعتبر فی الحکمة ، حیدرآباد دکن 1357ـ 1358، چاپ افست اصفهان 1373ش ؛
مفضل بن عمراثیرالدین ابهری ، تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار ، ضمن تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار

(11) لنصیرالدین طوسی ، در منطق و مباحث الفاظ : مجموعه متون و مقالات تحقیقی ، چاپ مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران 1353 ش ؛
(12) علی اردلان جوان ، فهرست کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ج 1، مشهد 1365ش ؛
(13) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة ملی ملک ، ج 5، تهران 1363ش ؛
(14) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(15) علی بن محمد ترکة اصفهانی ، کتاب المناهج فی المنطق ، چاپ ابراهیم دیباجی ، تهران 1376ش ؛
(16) عبداللّه جیلانی ، الرسالة المحیطة بتشکیکات فی القواعد المنطقیة مع تحقیقاتها ، در منطق و مباحث الفاظ : مجموعة متون و مقالات تحقیقی ؛
(17) حاجی خلیفه ؛
(18) احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی ، قم 1354ـ1376ش ؛
(19) محمدزاهدبن محمداسلم حسینی هروی ، شرح الرّسالة المعمولة فی التّصوّر والتّصدیق و تعلیقاته ، چاپ مهدی شریعتی ، قم 1420؛
(20) رسالتان فی التّصوّر و التّصدیق ، چاپ مهدی شریعتی ، قم 1416؛
(21) هادی بن مهدی سبزواری ، شرح المنظومه ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، تهران 1416ـ1422؛
(22) محمودبن ابی بکر سراج الدین ارموی ، مطالع الانوار ضمن لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار ، از محمدبن محمد قطب الدین رازی ، چاپ سنگی تهران 1293؛
(23) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، التّنقیح فی المنطق ، چاپ غلامرضا یاسی پور، تهران 1378ش ؛
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار

(24) العقلیة الاربعة ، تهران 1337ش ؛
(25) چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(26) همو، رسالة التصور و التصدیق ، در رسالتان فی التصور و التصدیق ، قم 1416؛
(27) محمدحسین طباطبائی ، نهایة الحکمة ، چاپ عبداللّه نورانی ، قم 1362ش ؛
(28) محمدبن محمدغزالی ، معیارالعلم فی المنطق ، چاپ احمد شمس الدین ، بیروت 1410/1990؛
(29) همو، مقدمة تهافت الفلاسفه المسماة مقاصد الفلاسفة ، چاپ سلیمان دنیا، قاهره 1961؛
(30) محمدبن محمدفارابی ، عیون المسائل ، چاپ سنگی دهلی 1312؛
(31) همو، المنطقیّات للفارابی ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، قم 1408ـ1410؛
(32) محمود فاضل ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد ، ج 2، تهران 1361ش ؛
(33) محمدبن عمر فخررازی ، کتاب المحصّل ، چاپ حسین اتای ، قاهره 1411/1991؛
(34) محمدبن محمد قطب الدین رازی ، تحریرالقواعد المنطقیة ، و باسفله حاشیة لعلی بن محمد جرجانی ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست قم 1363ش ؛
(35) همو، الرسالة المعمولة فی التّصوّر و التّصدیق ، در رسالتان فی التصور والتصدیق ، قم 1416؛
(36) همو، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار ، چاپ سنگی تهران 1293؛
(37) محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی ، درة التاج ، بخش 1، چاپ محمد مشکوة ، تهران 1369ش ؛
(38) همو، شرح حکمة الاشراق ، چاپ سنگی تهران 1315؛
(39) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، اساس الاقتباس ، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیرطوسی ، ج 1، تهران 1375ش ؛
(40) همو، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار ، در منطق و مباحث الفاظ : مجموعة متون و مقالات تحقیقی ، تهران 1353 ش ؛
(41) همو، تلخیص المحصّل ، چاپ عبداللّه نورانی ، تهران 1359ش ؛
هری ا. ولفسون ، «دو اصطلاح و تصوّر ، و و تصدیق ،

(42) در فلسفة اسلامی و معادلهای یونانی و لاتینی و عبری آنها»، ترجمة احمد آرام ، در منطق و مباحث الفاظ : مجموعة متون و مقالات تحقیقی ؛


(43) Aristoteles, The works of Aristotle , vol. 1, in Great books of the Western world , vol. 7, ed. Mortimer J. Adler, Chicago: Encyclopaedia Britannica, 1993.

/ فاطمه فنا /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3584
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست