responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3543

 

تسلسل ، اصطلاحی در فلسفه و کلام . تسلسل به معنای عام عبارت است از اجتماع امور نامتناهی ، چه از هر دو طرفِ آغاز و انجام ، نامتناهی باشد و چه از یک طرف . تسلسل به معنای خاص و مصطلح عبارت است از ترتّب امور نامتناهی ، بدین صورت که چیزی معلول چیزی باشد و دومی نیز معلول سومی و سومی معلول چهارمی و بدین منوال تا بی نهایت ، و به علتی که اولِ این زنجیره باشد و او را علتی نباشد، منتهی نگردد ( رجوع کنید به زنوزی ، 1355 ش ، ص 31ـ34؛ طباطبائی ، ص 217).

برای تسلسل ، به تناسب وضع و نسبتی که ممکن است میان اجزای نامتناهی سلسله باشد، چهار قسم می توان فرض کرد: 1) تسلسل لایَقِفی ، تسلسلی که اجزای آن بالفعل و مجتمع ، موجود نباشد، خواه میان اجزای آن ترتّب باشد، مانند اجزای زمان که مترتب بر یکدیگرند ولی مجتمع در وجود نیستند، خواه میان اجزای آن ترتّب نباشد، مانند سلسلة اعداد که نه میان آنها ترتّب عِلّی وجود دارد نه تمامی اجزای زنجیره بالفعل موجود است . 2) تسلسلی که اجزای نامتناهی آن بالفعل موجود و مجتمع در وجود بوده و میان آنها ترتّب علّی و معلولی باشد، بدین صورت که جزء اول ، معلولِ جزء دوم باشد و جزء دوم ، معلولِ جزء سوم و جزء سوم ، معلولِ جزء چهارم و بر این قیاس هر جزء معلولِ جزء دیگر باشد تا بی نهایت ، یعنی به جزئی که معلول جزء دیگر نباشد منتهی نشود. 3) تسلسلی که اجزای نامتناهی آن بالفعل موجود و مجتمع در وجود باشد و میان آنها ترتیب و ترتّب وضعی برقرار باشد، مانند تسلسل در ابعاد و مقادیر اجسام . 4) تسلسلی که میان اجزای نامتناهی آن ترتّب نباشد، خواه اجزای آن بالفعل و مجتمع در وجود باشند خواه بالقوه ، مانند تسلسل در نفوس بشری ( رجوع کنید به میرک بخاری ، ص 192؛ زنوزی ، 1358 ش ، همانجا).

از منابع فلسفی پیش از ارسطو در بارة تسلسل و امتناع

آن عبارات صریحی به دست نیامده است ، اما نظریة تناهی علل او را می توان از لوازم آرای حکیمان پیشین در بارة

وجود مبدأ یا مبادی موجودات دانست ( رجوع کنید به بریه ، ج 1، ص 50 ـ99؛
کاپلستون ، ج 1، ص 333ـ334). ارسطو که

بیش از پیشینیان خود به بحث علل پرداخته (برای نمونه رجوع کنید بهطبیعیات ، کتاب 2، فصل 3، 194 ب ، س 18، 195 ب ، س 30؛
مابعدالطبیعه ، کتاب 1، فصل 3، 983 الف ، س 26، فصل 10، 993 الف ، س 10ـ 15)، در مابعدالطبیعه (کتاب 2، فصل 2، 994 الف ـ 994 ب ) تسلسل یا عدم تناهی در علل چهارگانه را با اقامة برهان محال دانسته است .

برهان ارسطو در فلسفة اسلامی به «برهان وسط و طرف » معروف شده و برخی آن را به غلط به ابن سینا نسبت داده اند (صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 144؛
طباطبائی ، ص 217)، در حالی که پیش از او، فارابی آن را در رسالة زینون (ص 4ـ5) آورده است . از اینجا معلوم می شود که این برهان از طریق آشنایی فیلسوفان اسلامی با ترجمة آثار ارسطو به فلسفة اسلامی راه یافته است . شاید دلیل این انتساب نادرست این باشد که ابن سینا در الالهیّات من کتاب الشّفاء (ص 341ـ 345) بدون ذکر نام ارسطو به تقریر این برهان پرداخته است . بیان وی با قول ارسطو در این خصوص ، تفاوتی ندارد. در عین حال باید در نظر داشت که بحث و بررسی کاملتر در بارة تسلسل و شرایط و معیارهای استحالة آن و نیز ابداع براهین متنوع برای اثبات استحالة تسلسل ، در آثار فیلسوفان و متکلمان اسلامی ارائه شده است (برای نمونه رجوع کنید به فخررازی ، 1410، ج 1، ص 596 ـ602؛
همو، 1407، ص 141ـ157؛
تفتازانی ، ج 2، ص 114ـ131؛
میرداماد، 1356 ش ، ص 228ـ231؛
صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 144ـ 145، 152، 162ـ167).

در متون فلسفی و کلامی معمولاً هرجا سخن از تسلسل علل و ابطال آن به میان آمده ، پیشتر در بارة دور و ابطال

آن نیز بحث شده است ، زیرا میان این دو، نسبت اعم و

اخص برقرار است ؛
چنانکه تسلسل را اعم از دور دانسته اند و حتی دور را با عنوان «تسلسل دوری » (تسلسل در موضوعات متناهی ) از «تسلسل متعارف » (تسلسل در موضوعات غیرمتناهی ) متمایز کرده اند. بدین ترتیب ، تفاوت میان دور و تسلسل را در تناهی و عدم تناهی موضوعات دانسته اند.

عدم تناهی که در تسلسل در نظر گرفته شده ، در تسلسل

دوری به اعتبار وصف علیت و معلولیت است نه به اعتبار خود موضوعات ، یعنی مثلاً در دو موضوع که یکی علت و در همان حال معلول دیگری است ، چنین گفته می شود که تحقق وصف علیت و معلولیت ، که دو وصف قائم به غیرند، منوط به وجود علت و معلول است ؛
مثلاً تحقق وصف علیت در «الف » متوقف



است بر موجود بودن «الف ». حال با این فرض که وجود «الف » ناشی از «ب » است ، لازمة اتصاف آن به علیت اتصاف آن به معلولیت است ؛
از طرفی اتصاف آن به معلولیت ، منوط به اتصاف «ب » به علیت است و حال آنکه اتصاف «ب » به علیت نیز منوط به اتصاف آن به معلولیت است ، زیرا فرض بر این است که «ب » از «الف » صادر شده است . پس اتصاف «ب » به معلولیت بر اتصاف «الف » به علیت و اتصاف «الف » به علیت بر اتصاف آن به معلولیت منوط شده است ، و بر همین قیاس . به این ترتیب ، علیتها و معلولیتهای غیرمتناهی متحقق می شوند، حال آنکه موضوعات (یعنی «الف » و «ب » در این مثال ) متناهی اند. بنابراین ، تعبیر از دور و تسلسل با عبارت واحد تحت عنوان تسلسل ، ممکن است و آن عبارت است از اینکه عُروض و تحقق علیت و معلولیت تا بی نهایت ادامه یابد، یعنی هر چیزی که معروض علیت است معروض معلولیت نیز باشد. هرگاه تعداد موضوعات یا معروضات متناهی باشد، به آن دور می گویند و اگر نامتناهی باشد، تسلسل به معنای متعارف آن نامیده می شود ( رجوع کنید بهفخررازی ، 1410، ج 1، ص 98؛
زنوزی ، 1355 ش ، ص 30؛
همو، 1361 ش ، ص 39؛
نیز رجوع کنید به دور * ).

متکلمان استحالة تسلسل را مشروط به هیچ شرطی ندانسته اند و تسلسل را مطلقاً باطل می دانند، اما حکیمان مطلق تسلسل را محال نمی دانند. از نظر حکیمان شرط استحالة تسلسل به هر صورت ، خواه سلسله ای از هر دو طرف نامتناهی باشد خواه فقط از یک طرف ، این است که همة اجزای نامتناهی سلسله بالفعل موجود و مترتب بر یکدیگر باشند، به طوری که در سلسلة مذکور قبل از هر قبلی یک قبل باشد و بعد از هر بعدی یک بعد، بی آنکه به جزئی منتهی شود که قبل از آن قبلی یا بعد از آن بعدی نباشد. در صورت فقدان یکی از این شرایط ، تسلسل محال نخواهد بود ( رجوع کنید به میرک بخاری ، ص 192؛
فاضل مقداد، ص 110؛
صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 147ـ 148، 152؛
مدرس یزدی ، ص 144ـ145؛
طباطبائی ، ص 217، 220).

با توجه به شرایط مذکور، فرض تسلسل محال می شود و ابطال آن تنها به سلسلة علل و معلولات ، اجناس و فصول و ابعاد و مقادیر اجسام منحصر می گردد. از اینجا بخوبی می توان دریافت که چرا بحث تسلسل و ابطال آن ذیل مباحث علت و معلول در امور عامة فلسفه و ذیل مباحث مربوط به جسم طبیعی در بخش طبیعیات مطرح می گردد، و نیز چرا از ابطال تسلسل در براهین اثبات واجب الوجود بالذات به عنوان علة العلل که سلسلة علتها و معلولها به آن منتهی می گردد، استفاده می شود (برای نمونه رجوع کنید بهابن سینا، 1403، ج 3، ص 20ـ 28؛
سهروردی ، ج 1، ص 33ـ34؛
فخررازی ، 1407، ج 1، ص 141ـ157؛
میرداماد، 1376ش ، ص 230ـ231؛
صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 144ـ169؛
سبزواری ، ص 132ـ 136، 227ـ231).

بر خلاف بطلان دور، که برخی حکما آن را بدیهی یا نزدیک به بدیهی دانسته اند، کسی بطلان تسلسل را بدیهی ندانسته است . حکما و متکلمان برای ابطال تسلسل ، براهین بسیاری اقامه کرده اند، مثلاً محمد عبدالحی لکهنوی در الکلام المتین فی تحریرالبراهین ، پنجاه ودو برهان بر ابطال آن ذکر کرده است ( رجوع کنید به طباطبائی ، ص 218ـ219، پانویس 4). مشهورترین براهینی که در این خصوص اقامه شده ، عبارت اند از: وسط و طرف ، تطبیق ، تضایف ، حیثیات ، ترتّب ، اسدّ و اخصر، سُلّمی ، مسامته ، و موازات . سه برهان سلّمی و مسامته و موازات ، به امتناع نامتناهی بودن ابعاد جسم اختصاص دارد (سبزواری ، ص 227ـ231؛
مدرس یزدی ، ص 147؛
نیز رجوع کنید به تناهی ابعاد * )، براهین دیگر نیز برخی مشترک است و برخی مختص ابطال عدم تناهی در سلسلة علتها و معلولهاست ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

1) برهان وسط و طرف . اگر سلسله ای فرض شود که دارای سه جزء باشد، بدین صورت که جزء اول علتِ جزء دوم و جزء دوم در عین حال که معلول جزء اول است علت جزء سوم باشد و جزء سوم معلول جزء دوم باشد، از مقایسة سه جزء سلسله ، اوصاف خاصی برای هریک از اجزا پدید می آید. بدین ترتیب که جزء اول ، علت بی واسطة جزء دوم و علت باواسطه و بعید برای جزء سوم است و فقط دارای وصف علیت است و به معلولیت متصف نیست . جزء دوم ، عنصر واسطه است که معلول جزء اول و علت جزء سوم است . جزء سوم معلول دو جزء قبل است و علت چیزی نیست . بنابراین ، جزء اول یک طرف سلسله وجزء سوم طرف دیگر سلسله و جزء دوم که وصف علیت و معلولیت دارد، وسط سلسله است . چنانچه بر تعداد اجزای سلسله افزوده شود، در حقیقت بر تعداد وسط در سلسله افزوده خواهد شد و در این حال هر جزئی که وسط است ، ویژگی عنصر وسط ، یعنی داشتن دو وصف علیت و معلولیت ، را خواهد داشت . چون تضایف میان طرف و وسط ، ملازمت آنها را از حیث وجود و عدم و قوه و فعل اقتضا می کند، هرگاه وسط موجود باشد طرفین نیز باید موجود باشد. اما فرض سلسله ای

با اجزای نامتناهی مستلزم آن است که وسط بدون طرف

موجود باشد و این امر بنا بر تضایف وسط و طرف محال است . پس سلسله ای مرکّب از اجزای نامتناهی محال است ، زیرا مستلزم محال ، محال است ( رجوع کنید به ارسطو، مابعدالطبیعه ، کتاب 2، فصل 2، 994 الف ، س 1ـ19؛
ابن سینا، 1376 ش ، ص 341ـ 345؛
فخررازی ، 1410، ج 1، ص 602؛
میرداماد، 1356ش ، ص 229؛
صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 144ـ 145). برهان وسط و طرف در اثبات استحالة تسلسل در علل چهارگانه و به دنبال آن در اجناس و فصول و نیز در اثبات واجب مفید است . گفتنی است که بنا بر اصول و مبانی حکمت متعالیه که وجود خدا باتوجه به امکان فقریِ ماسوی اللّه و با استفاده از احکام وجود رابط و مستقل اثبات می شود، این برهان کاربردی ندارد، زیرا پس از اثبات خدا از طریق مزبور، تناهی علل نیز به وساطت آن اثبات می شود (جوادی آملی ، ج 2، بخش 3، ص 28ـ 29). صدرالدین شیرازی (ص 145) این برهان را در این باب «اسدّ البراهین » خوانده است .

2) برهان تطبیق . اگر سلسله ای نامتناهی فرض شود که تعدادی از اجزای آن از طرف متناهی آن کم گردد، می توان دو سلسله فرض کرد: سلسلة کامل قبل از کم شدن اجزای آن و سلسلة ناقص یعنی همان سلسله بعد از کم شدن تعدادی از اجزایش . آنگاه اگر دو سلسلة مفروض از طرف متناهی به طرف نامتناهی آنها بر یکدیگر تطبیق شود، چنانچه به ازای هر جزء از سلسلة کامل ، جزئی در سلسلة ناقص باشد، در این صورت تساوی کل و جزء لازم می آید که مستلزم تناقض و محال است ، یعنی لازم می آید که بود و نبود اجزایی که از سلسله کم شده است یکسان باشد و سلسلة ناقص که نسبت به سلسلة کامل (قبل از کم شدن ) در حکم جزء آن است ، با کل (سلسلة کامل قبل از کم شدن ) یکسان باشد. حال اگر به ازای هر جزء از سلسلة کامل ، جزئی در سلسلة ناقص نباشد، تناهی سلسلة ناقص لازم می آید و سلسلة کامل به همان تعداد اجزایی که از آن کم شده بود، بیشتر از سلسلة ناقص خواهد داشت . در این صورت ، سلسلة کامل نیز ضرورتاً متناهی خواهد بود، زیرا هر چیزی که به اندازة محدود افزون بر سلسلة متناهی باشد، خود متناهی است ( رجوع کنید به فخررازی ، 1407، ج 1، ص 151ـ152؛
نصیرالدین طوسی ، ص 247؛
تفتازانی ، ج 2، ص 120ـ121؛
صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 145؛
زنوزی ، 1355ش ، ص 32ـ 33؛
سبزواری ، ص 134).

برخی برهان تطبیق را با ذکر اشکالها و نقضهایی ، ضعیف و غیرتام دانسته اند. برخی از نقضها و پاسخهای آنها بدین شرح است : اگر سلسله ای از اعداد که از یک آغاز می شود و تا بی نهایت ادامه دارد در نظر گرفته شود، آنگاه سلسله ای دیگر از اعداد فرض شود که از ده شروع می شود، چنانچه این دو سلسله بر یکدیگر تطبیق گردد، بنا بر مدعای برهان ، سلسلة دوم باید متناهی باشد و حال آنکه سلسلة اعداد در هر صورت نامتناهی است . نقض دوم با توجه به افزونتر بودن معلومات الاهی نسبت به مقدورات الاهی وارد است . بدین ترتیب که علم خدا به ذات خود و نیز جمیع ممکنات و ممتنعات تعلق می گیرد، حال آنکه تنها ممکنات در زمرة مقدورات الاهی قرار دارند، پس معلومات الاهی بیش از مقدورات اوست و اگر برهان تطبیق صادق باشد، باید در خصوص معلومات و مقدورات خدا یا در بارة معلومات او در فرض کاستی یکی از معلومات و انطباق مجدد آن بر سلسلة پیشین ، صادق آید و این مستلزم محدودیت و تناهی مقدورات و معلومات الاهی است . به عبارت دیگر، اگر سلسلة معلوماتِ مقدور خدا را بر سلسلة معلومات او، شامل مقدور و غیرمقدور، تطبیق کنیم ، اولاً تناهی مقدورات و ثانیاً تناهی معلومات الاهی لازم می آید، حال آنکه مقدورات و معلومات الاهی نامتناهی اند. نقض سوم با توجه به حرکات طبیعی که در امتداد زمان واقع می شود، وارد می آید. بدین شرح که فلاسفه حرکات طبیعی را نامتناهی می دانند، حال اگر سلسلة حرکات عالم را پس از کاستن جزئی از آن بر کلِ قبل از نقصان تطبیق کنیم ، تناهی کل سلسله ــ بنا بر مدعای برهان ــ لازم می آید. متکلمان نقضها را از طریق اختصاص دادن برهان به غیر موارد نقض پاسخ داده اند، در حالی که تخصیص در احکام عقلی جایز نیست و در واقع به معنای تخلف مدلول از دلیل و بالتبع اعتراف به بطلان اصل دلیل است . اما فلاسفه موارد نقض را اساساً خارج از مجرای برهان تطبیق دانسته اند (خروج تخصصی )، زیرا تطبیق علاوه بر فعلیت آحاد سلسله ، مشروط به اجتماع در وجود و ترتّب وضعی و طبیعی میان آنهاست و با حفظ و جمع شرایط مذکور است که افراد دو سلسلة مفروض می توانند بر یکدیگر تطبیق شوند. تطبیق در سلسلة اعداد، که آحاد آن فاقد فعلیت اند، و در حرکات طبیعی و نیز مقدورات الاهی ، که اجتماع در وجود ندارند، صادق نیست ، بنا بر این نقضهای مذکور مردود است ( رجوع کنید بهتفتازانی ، ج 2، ص 121ـ123؛
صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 145ـ152؛
زنوزی ، 1355 ش ، ص 33ـ 36).

میرداماد (1356 ش ، ص 231) نیز برهان تطبیق را تام ندانسته و آن را «تدلیس مغالطی » خوانده است . دلیل وی این است که تطبیق اجزا و آحاد سلسلة ناقص و کامل بتدریج صورت می گیرد و این تطبیق تا هنگامی است که ذهن توان ادامة آن را داشته باشد و هرگاه ذهن منصرف شود، تطبیق پایان می یابد و تا بی نهایت ادامه ندارد. این اشکال میرداماد در بارة اعداد ــ که سلسلة آن از قوه به فعل نیامده است ــ و در بارة سلسله حوادث غیرمتناهیِ تعاقبی که اجتماع در وجود ندارند و نیز هر سلسله ای که ترتیب و ترتّب آن ذهنی است نه واقعی و طبیعی ، صادق است ، اما در بارة سلسله ای که وحدت و ترتیب واقعی دارد و اجزای آن بالفعل موجودند صادق نیست ، زیرا در چنین سلسله ای با تطبیق یکی از اجزا بقیة اجزا نیز تطبیق می یابند. به همین دلیل اشکال میرداماد در بارة ابعاد و مقادیر جسم و مهمتر از آن در بارة سلسلة علل وجودی و فاعلی وارد نیست (جوادی آملی ، ج 2، بخش 3، ص 60؛
برای آگاهی از اشکالات دیگر بر برهان تطبیق و پاسخ آنها رجوع کنید به علامه حلّی ، ص 105ـ 107؛
میرک بخاری ، ص 189ـ191).

3) برهان تضایف . اگر سلسلة علل و معلولات به علت محضی ، که معلول شی ء دیگر نیست ، منتهی نگردد، عدم تکافرجوع کنید به دو متضایف لازم می آید. اما تالی یعنی عدم تکافرجوع کنید به دو متضایف باطل است ، پس مقدّم نیز باطل است . به عبارت دیگر، چون علت و معلول متضایف اند و دو متضایف ، در وجود و عدم و قوه و فعل متکافی ءاند، پس ضروری است که سلسلة علتها و معلولها از یک سو به معلول اخیر (چیزی که معلول محض است و علت شی ء دیگر نیست ) و از سوی دیگر به علت محض (چیزی که فقط علت است و معلول شی ء دیگر نیست ) منتهی شود تا به ازای هر معلولیتی ، علیتی و به ازای هر علیتی معلولیتی باشد. بدین ترتیب ، تسلسل ، یعنی عدم تناهی در سلسلة علل و معلولات ، ممتنع است . برهان تضایف ، که بر تضایف علیت و معلولیت مبتنی است ، از جملة براهین اختصاصی در ابطال تسلسل علل و معلولات است و برای ابطال عدم تناهیِ ابعاد مفید نیست ( رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 162ـ163؛
سبزواری ، ص 136؛
مدرس یزدی ، ص 145ـ147).

4) برهان حیثیات . اگر سلسله ای از امور و حیثیات غیرمتناهیِ مترتب بر یکدیگر فرض شود، آنچه بین معلول اخیر یا بین هر حیثیتی با حیثیت دیگر در این سلسله واقع شود، ضرورتاً متناهی است ، زیرا محصور بین دو حاصر است . از تناهی مذکور، تناهی کل سلسله نیز لازم می آید، زیرا کل سلسله از مجموعة امور متناهی که مابین آن حیثیت و معلول اخیر است ، یک یا دو جزء افزونتر خواهد بود. بدین ترتیب که اگر معلول اخیر و حیثیتی که طرف مقابل آن فرض شده ، خارج از آن مجموعة متناهی در نظر گرفته شود، کل سلسله دو جزء افزون بر مجموعة متناهی مذکور خواهد داشت و اگر معلول اخیر داخل آن مجموعه در نظر گرفته شود، کل سلسله یک جزء افزون بر آن مجموعه خواهد داشت . برهان حیثیات برای ابطال تسلسل و عدم تناهی در هر سلسله ای که اجزای آن مترتب

بر یکدیگر باشند، خواه به ترتّب طبیعی مانند سلسلة علل

و معلولات خواه به ترتّب وضعی مانند ابعاد اجسام ، مفید مطلوب است ( رجوع کنید به سهروردی ، ج 2، ص 63ـ64؛
تفتازانی ، ج 2، ص 128؛
صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 163ـ164؛
سبزواری ، ص 134ـ 135).

5) برهان ترتّب . هر سلسله ای از علتها و معلولهای مترتب به گونه ای است که انتفای هریک از اجزای آن مستلزم انتفای اجزای بعد از آن است . بنابراین ، هر سلسله ای که بالفعل موجود باشد و همة افراد آن مترتب بر یکدیگر و معلول باشند، ضرورتاً مشتمل بر یک علت نخستین است و اگر آن علت نباشد همة معلولهای مترتب تا آخرین مرتبه منتفی می شوند. فرض وجود سلسله ای که همة آحاد آن معلول بوده و در عین حال برای

همة آنها علت واحد محضی که معلول چیزی نیست موجود نباشد، تناقض آمیز است . بنابراین ، تسلسل و عدم تناهی

سلسلة علل و معلولات محال است و ناگزیر باید به علت محض غیرمعلول منتهی شود. این برهان که مبتنی بر تحلیل معنای معلولیت و ترتّب علّی و معلولی است ، به ابطال تسلسل در علل اختصاص دارد ( رجوع کنید به میرداماد، 1356 ش ، ص 230ـ231؛
صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 165ـ166؛
سبزواری ، ص 135ـ136).

6) برهان اسدّ و اخصر (محکمترین و کوتاهترین برهان ). اگر سلسله ای نامتناهی فرض شود که هریک از آحادِ مترتب و بالفعل آن در این حکم مشترک باشند که وجود هر جزء منوط به موجود شدن جزء دیگری است که قبل از آن موجود شده است ، پس هیچیک از آحاد نامتناهی سلسله موجود نمی شود مگر اینکه قبل از آن جزء دیگری موجود شده باشد. بنابراین ،

سلسلة مفروض باید به جزئی منتهی شود که موجود بودن آن متوقف بر جزء دیگر نباشد. پس تحقق سلسله ، دلیل بر وجود جزئی در آغاز است که موجودیت آن متوقف بر غیر نیست و وجود اجزای سلسله ، بدون واسطه یا باواسطه ، منوط به وجود آن است . در برهان اسدّ و اخصر، همانند برهان ترتّب ، ابتدا وجود سرسلسله و بعد تناهی سلسله اثبات می گردد. این

برهان را از فارابی دانسته اند ( رجوع کنید به میرداماد، 1356 ش ،

ص 231؛
صدرالدین شیرازی ، سفر اول ، ج 2، ص 166؛
سبزواری ، ص 136؛
طباطبائی ، ص 218؛
جوادی آملی ، ج 2، بخش 3، ص 121).

به نظر میرداماد (1356 ش ، ص 233) براهینی که بر استحالة تسلسل اقامه شده ، تناهی سلسلة تصاعدی علل را اثبات می کند و نسبت به سلسلة تنازلی معلولها افادة مطلوب نمی کند، زیرا در سلسلة تصاعدی ، بنا بر فرض عدم تناهی آن ، علتی قائم به ذات موجود نخواهد بود تا آحاد سلسله به سبب او یکی پس از دیگری موجود شوند و همین امر سبب حکم به استحالة آن می شود، اما در سلسلة تنازلی خلاف این است . چون معیار استحاله در هریک از براهین مذکور حصول دو شرط ترتّب و اجتماع بالفعل در وجود است ، دو شرط مذکور هم فقط در سلسلة تصاعدی علل با هم موجودند و در سلسلة تنازلی شرط اجتماع در وجود مفقود است ؛
پس ، استحالة تسلسل در سلسلة تنازلی اثبات نمی گردد. فرق سلسلة تنازلی و سلسلة تصاعدی در این است که در سلسلة تصاعدی همة علل وجود معلول جمع است و بر آن احاطه دارد و تقدم علت بر معلول به تحلیل عقلی متصوَّر است ، اما معلولها ــ بر خلاف آنچه در بارة علل گفته شد ــ در مرتبة وجود علتهای خود متحقق نیست . بنابراین ، سیر تصاعدی سلسله مستلزم اجتماع علل موجود بالفعل و مترتب بر یکدیگر در مرتبة معلولی است که سلسله از آن آغاز می شود، در حالی که در سیر تنازلی ، معلولهای متنازل در مرتبة علت اولی که سلسله بنا بر فرض از آن آغاز می شود، مجتمع نیست . بنابراین ، چون در سلسلة تنازلی شرط اجتماع در وجود ــ که یکی از دو شرط اساسی استحالة تسلسل است ــ مفقود است ، بطلان آن نیز اثبات نمی شود ( رجوع کنید به طباطبائی ، ص 217ـ219). طباطبائی (همانجا) این قول میرداماد را در خصوص دو برهان وسط و طرف و اسدّ و اخصر که از ابن سینا و فارابی نقل کرده ، صادق ندانسته و گفته است که با این دو برهان ، تسلسل در هر دو سلسلة تصاعدی و تنازلی ابطال می شود، مشروط بر اینکه سلسلة مورد بحث از علل تامه تألیف شده باشد. وی در خصوص علل ناقصه ، دو برهان یاد شده را در اثبات عدم تناهی سلسلة تصاعدی مُنْتِج دانسته است ، زیرا وجود علت ناقصه با وجود معلول واجب است ، اما در سلسلة تنازلی ، دو برهان مذکور را جاری ندانسته است ، چون وجود معلول با وجود علت ناقصه ضروری نیست .


منابع :
(1) ابن سینا، الاشارات و التنبیهات ، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی ، تهران 1403؛
(2) همو، الالهیّات من کتاب الشّفاء ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، قم 1376 ش ؛
(3) امیل بریه ، تاریخ فلسفه ، ج 1، ترجمة علی مراد داودی ، تهران 1374 ش ؛
(4) مسعودبن عمر تفتازانی ، شرح المقاصد ، چاپ عبدالرحمان عمیره ، قاهره 1409/1989، چاپ افست قم 1370ـ1371 ش ؛
(5) عبداللّه جوادی آملی ، رحیق مختوم : شرح حکمت متعالیه ، ج 2، بخش 3، قم 1376 ش ؛
(6) عبداللّه بن بیرمقلی زنوزی ، لمعات الهیّه ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، تهران 1355 ش ؛
(7) همو، منتخب الخاقانی فی کشف حقایق عرفانی ، چاپ نجیب مایل هروی ، تهران 1361 ش ؛
(8) هادی بن مهدی سبزواری ، شرح منظومه : قسمت فلسفه ، چاپ سنگی ( تهران ) 1298، چاپ افست قم 1366 ش ؛
(9) یحیی بن حبش سهروردی ، مجموعه مصنّفات شیخ اشراق ، ج 1 و 2، چاپ هانری کوربن ، تهران 1380 ش ؛
(10) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة ، تهران 1337 ش ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(11) محمدحسین طباطبائی ، نهایة الحکمة ، چاپ عباس علی زارعی سبزواری ، قم 1417؛
(12) حسن بن یوسف علامه حلّی ، ایضاح المقاصد من حکمة عین القواعد، یا، شرح حکمة العین ، چاپ علینقی منزوی ، تهران 1337 ش ؛
(13) محمدبن محمد فارابی ، رسائل الفارابی ، رسالة 7 : شرح رسالة زینون الکبیر یونانی ، حیدرآباد دکن 1345/ 1926؛
مقدادبن عبداللّه فاضل مقداد، اللوامع الالهیة فی

(14) المباحث الکلامیة ، چاپ محمدعلی قاضی طباطبائی ، قم 1380 ش ؛
(15) محمدبن عمر فخررازی ، المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات ، چاپ محمد معتصم باللّه بغدادی ، بیروت 1410/1990؛
(16) همو، المطالب العالیة من العلم الالهی ، چاپ احمد حجازی سقا، بیروت 1407/1987؛
(17) فردریک چارلز کاپلستون ، تاریخ فلسفه ، ج 1: یونان و روم ، ترجمة جلال الدین مجتبوی ، تهران 1368 ش ؛
(18) علی اکبر مدرس یزدی ، رسائل حکمیّة ، چاپ محمود حکمی یزدی ، رسالة بدیعة الهیّة فی بیان مفهوم الماهیّة والوجود ، تهران 1372 ش ؛
(19) محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، چاپ علی اوجبی ، تهران 1376 ش ؛
(20) همو، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق و دیگران ، تهران 1356 ش ؛
(21) محمدبن مبارکشاه میرک بخاری ، شرح حکمة العین ، چاپ جعفر زاهدی ، مشهد 1353 ش ؛
(22) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، تلخیص المحصّل ، چاپ عبداللّه نورانی ، تهران 1359 ش ؛


/ عباس عارفی و فاطمه فنا /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3543
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست