تسالی (یا تِسَلیه ) ، منطقه ای در یونان مرکزی در حوضة آبریز دریای اژه که محدود است از شمال به مقدونیه ، از مشرق به دریای اژه ، از جنوب به استریا هِلاس و از مغرب به اپیروس .

تسالی در پی حملات فرانکها، کاتالانها، ناوارها، صِربها و آلبانیاییها در اواخر قرون وسطا و استقرارشان در آنجا، اهمیت اقتصادی و سوق الجیشی عمده ای یافت تا اینکه عثمانیها در اواخر قرن هشتم / چهاردهم برای اولین بار در پی شورش ترکمانان آیدین اوغوللری (بنی آیدین )، به فرماندهی اُمور (عمر)بیگ در 735ـ737/ 1334ـ1336 بر آنجا استیلا یافتند ( رجوع کنید به انوری ، چاپ ملیکوف ، ص 87، بیت 1159؛ قس لومرل ، ص 157). استیلای تدریجی عثمانیها، در پی پیمانهایی مسالمت آمیز، در سه مرحله صورت گرفت : 788/ 1386؛ از حدود 795 تا 800/ 1392 تا 1396؛ و از حدود 817 تا 827/ 1414 تا 1423 به بعد الی 859 تا 875/ 1454 تا 1470 (منابع مفصّل در ساویدس ، 1995، ش 28، ص 33ـ64).

تسالی منبع پایدار تأمین غلّه برای ونیز و از قرن نهم / پانزدهم برای امپراتوری عثمانی بود (اینالجق ، 1973، ص 134، 145؛
همو، 1970، ص 214). تسالی از نظر اداری ، در داخل ولایت (ایالت ) یا بیگلربیگی روم ایلی * ــ که مرکز آن در مناستر بود ــ با مرکزیت ترحاله * به سنجق تبدیل شد (کورات و براملی ، ص 178). پراکندگی جمعیت در این ناحیه باعث شد که فاتحان ، بخشی از سکنة آناطولی ، مخصوصاً قونیه ، را به آنجا کوچاندند که با اخلاف و فرزندان فاتحان («اولاد فاتح ») در دره ها سکونت گزیدند و نیروهای مقاومت محلی مسیحی به نواحی کوهستانی اُلمپوس و کیسابوس در شمال ، پیندوس در غرب و پلیون در شرق رانده شدند. بنابراین ، در حالی که تسالی میان مسلمانان و مسیحیانِ مسلمان شده («سپاهی »ها) و گروههای یهودی به «تیمار» * ها و «زعامت » * ها و یا به «وقف » * ها یا تأسیسات دینی تقسیم شده بود، حکومت برخی از نواحی ثروتمند را به عنوان املاک سلطنتی (خالصه ) برای خود نگه داشته بود ( رجوع کنید بهبلدیسیانو ، 1985، ص 45ـ81؛
قس همو 1972، ص 129ـ 138). دفترهای آمار مالیاتهای عثمانی ( تحریر دفتری ) متعلق به سالهای 858 ـ859 و 912 در بارة اوایل تسلط عثمانی بر تسالی اطلاعات مهمی می دهند













(بلدیسیانوو ناستورل ، ص 104ـ156). از مهمترین این اطلاعات ، موضوع امتیازهایی است که به نهادهای کلیسایی ـ روحانی مسیحی ، از جمله صومعه های متئورای کالامپاکا ، اعطا شده بود تا اینکه آنها به پایگاه ( مذهب ) ارتدوکس در تورکوکراتیا ( رجوع کنید به آلکساندر ، 1982، ص 95ـ103؛
سوفیانوس ، 1991، ص 101ـ134؛
همو، 1994، ص 37ـ 68؛
همو، 1992، ص 177ـ282) و نیز به پایگاه صومعة دوسیکان ، نزدیک ترحاله ــ که بساریون قدیس ، مطران لاریسا، بنا نهاده بود ــ تبدیل شوند (نیز رجوع کنید به آلکساندر، 1994، ص 101ـ120؛
نماس ، ص 129ـ 148).

با اینهمه ، وخامت یافتن وضع راهزنی در منطقه ، برپا کردن محدوده های خودمختاری به نام «آرماتولق » (قلمرو «مارتولوس »ها: مسیحیان مسلح اجیر ترکها) را ضروری ساخت . این محدوده ها ابتدا در این منطقه ، بویژه در آگرافا ، احتمالاً از زمان سلطان محمد دوم دایر شد و سپس در 932، سلیمان دوم معروف به سلیمان قانونی آنها را به رسمیت شناخت (قس امپوکووالس ، 1980) و بعدها با کمکهای فراوان ، حقوق و امتیازات («علوفه ») که به گردانندگان این محدوده ها (مارتولوسها) اختصاص داده شده بود، در سراسر سرزمینهای یونانی گسترش یافت .

در 978/ 1570 نیروی نظامیِ وِنیز ناحیة فاناریون ـ کاردیتسا یا فناربکر را مورد تاخت وتاز قرار داد، و سالهای بعد هم شاهد شورشهای بی حاصل یونانیان شد: شورش مَطرانِ لاریسا در 1009/ 1600ـ1601؛
شورش دوکِ نور در 1021/ 1612 که ادعاهایی در بارة پادشاهیِ از دست رفتة بیزانس داشت ؛
شورشهایی در اواخر قرن یازدهم / هفدهم (در خلال جنگهای ترکها و ونیز در 1096ـ1111/ 1684ـ1699)

در آگرافا، فارسالوس یا چتالجه ، کاردیتسا یا فناربکر

و تیرنابوس ( رجوع کنید به درانگولس ، 1991) و شورش حاکمِ لاریسا، گریگوری پاپازوگلس در 1183/ 1769. از این

گذشته اهالی تسالی با اتکا به المپوس و کاسیا در جنگهای ترک و روس در 1183ـ 1188/ 1769ـ1774 شرکت کردند، اگرچه نیروهای آلبانیاییِ باب عالی یک بار دیگر شورشیان را سرکوب کردند.

در اواسط قرن یازدهم / هفدهم راهزنیهای متداول همراه با کاهش نفوذ اداری و نظامی که در حکومت عثمانی پدید آمده بود، دگرگونیهایی در تیمارها و زعامتهای تسالی ایجاد کرد و آنها را به صورت «چِفتلِک » * (شهرک کشاورزی ) در آورد که آغیا ـ آییا (بویوک کوی : روستای بزرگ ) در شمال شرقی لاریسا نمونة بارز آن بود. شغل اصلی دشت نشینان ( آن ) گله داری و کشاورزی (کشت پنبه ) بود، بر خلاف کوهستان نشینان که زندگی پررونقی داشتند و به زبان یونانی نامیده می شدند، مانند اهالی آگرافا ــ که در صنایع دستی و رنگرزی پیشرفتهای چشمگیری داشتند ــ و نیز صنف زنان ترحاله . رشد سریع مراکز بزرگ بازرگانیِ این ناحیه از قرن یازدهم / هفدهم با نمایشگاهها و بازارهای مهم محلی اتفاق افتاد که نمونة آنها در لاریسا یا ینی شهر * ــ شهری که در 1079/ 1668 سلطان محمد چهارم از آن دیدن کرد ــ وجود داشت ( رجوع کنید به اسپانوس ، ص 349ـ352؛
اوزون چارشیلی ، ج 3، بخش 1، ص 415ـ416).

از بناهای مهم تاریخی دورة عثمانی در تسالی اینهاست : تکّة ( خانقاه ) حسن بابا در درة تِمپِه ، مسجد عمربیگ در لاریسا، «تکّة » بکتاشی در فارسالوس ، بناهای مذهبی در کاردیتسا، و مهمتر از همه مدرسة ( دینی ) معروف عثمان بن تورالی ، حاکم ترحاله (متوفی 975/ 1567) که طبق گفتة اولیا چلبی در کتاب سیاحت نامه (ج 1، ص 172، ج 8، ص 203ـ204) و ابراهیم پِچَوی در کتاب تاریخ (ج 1، ص 45)، این مدرسه اثری از معمار معروف ، سنان * ، است . اطلاعات مناسب و ارزشمندی از سیاحان مختلف در این ناحیه در دست است ؛
از جمله : کاتب چلبی (حاجی خلیفه )؛
اولیا چلبی (که در 1079/ 1668 از لاریسا دیدن کرد)؛
ادوارد براون (1674) پزشک انگلیسی در قرن یازدهم / هفدهم ، پُل لوکاس (1714)، ریشار پوکاک (1772) روحانی انگلیسی ، یاکوب یوناس بیورنستال (1777ـ1783) خاورشناس سوئدی در قرن دوازدهم / هجدهم ، فرانسوا شارل پوکویل (1826ـ1827) بین 1213 و 1316/ 1798و 1801 و بالاخره در قرن سیزدهم / نوزدهم ، ویلیام م . لیک (1967) در 1324/ 1809، دیوید ارکارت (1839) در 1246/ 1830 و لئون هوزه (1927).

در 1195/ 1780 علی پاشا تپه دَلَنْلی * به عنوان «دربندْ ناظر» ( = فرمانده قلعة ) ناحیة روم ایلی تعیین شد و حکومت وی در تسالی به دنبال تسویه حساب رئیسهای قبایل آلبانیایی وی در شورش محلی 1223/ 1808 به واگذاری زمینهای دولتی به







بخش خصوصی انجامید که نتیجة آن دورانِ چفتلکهای خصوصی بود. تلاشهای علی پاشا در تحمیل مالیاتهای سنگین به مراکز بازرگانی پررونق باعث رکود دیگری شد و کاهش جمعیت را نیز در پی داشت که با محاسبة تلفات طاعون 1229/1813، در 1236/ 1820 تقریباً به 000 ، 200 تن

رسیده بود. در 1100/ 1688 نیز طاعون جمعیت شهر باتیرمه در آییا (بویوک کوی ) را کاهش داد ( رجوع کنید به آگرافیوتس ، ص 155ـ 175). در جنگهای استقلال یونان (1227ـ1246/ 1812ـ1830)، علی رغم دیدگاههای تردیدآمیز «قوجه باشی »های (ریش سفیدان مسیحی ) محلی ، تسالی

در نخستین عملیات جنگی در پلیون ، مغنیسا (1237/ 1821)، المپوس و کاسیا (1238/ 1822) و همچنین در کاردیتسا

و هالمیروس / اِرمیه شرکت کرد، اما تمام این تلاشها

را محمدرشیدپاشا و محمودپاشا از بین بردند ( رجوع کنید به شاو،

ج 2، ص 18). سهم عمده و بارز لاریسا، به صورت جایگاه و گذرگاه ارتش عثمانی که پیوسته در جنوب یونان و جزایر پلوپونز (موره / مورئا) در آمدوشد بود، در پیروزی شورشیانِ تسالی عاملی منفی دانسته شده است .

به دنبال تأسیس پادشاهی یونانی (1246/ 1830)، تسالی ناحیة مرزی امپراتوری عثمانی و یونان شد و شورشهای ناموفق تازه ای در 1257/1841 و در 1271/1854 در طول جنگ کریمه (در جنوب و غرب تسالی ) و مخصوصاً در 1294ـ 1295/ 1877ـ 1878 در خلال جنگهای ترک و روس (در پلیون مغنیسا) به وقوع پیوست که حکومتی موقت و زودگذر در آنجا پدید آورد. در قرن سیزدهم /نوزدهم ، در طول دوره تنظیمات * ، باب عالی برای بهتر شدن شرایط اقتصادی و اجتماعی مسیحیان اقدامات مرجوع کنید بهثری انجام داد، با وجود

این ، ادامة نظام چفتلک گرفتاری واقعی کارگران کشاورزی

را به دنبال داشت که کاملاً به اربابان خود وابسته و مجبور

بودند که نیمی از محصول خود را به آنان تحویل دهند.

نتیجة تأسف بار اینکه در 1299/ 1881 یعنی سال سلطة یونان بر تسالی ، بیشتر زمینها متعلق به چند فرد مهم بود. در

نیمة دوم قرن سیزدهم / نوزدهم از 658 مرکز روستایی (چفتلک )، 460 روستا در مالکیت زمینداران بزرگ بود (اینالجق ، 1955، ص 227).

با وجود این ، همین دوره شاهد جوشش تازه ای در توسعة مراکز شهری تسالی بود که نمونة باارزش و تازة آن ولوس یا گولوس ، نزدیک دمتریاس بیزانس ، بود ( رجوع کنید به کورداتوس ، 1960؛
تسوپوتوس ، 1991). تا 1298/ 1880 جمعیت کل این ناحیه تقریباً 000 ، 285 یونانی ، 000 ، 40 ترک و 000 ، 40 یهودی تخمین زده می شد. در 1296/ 1878 عهدنامة برلین ، تسالی را به یونان واگذار کرد و در 27 رجب 1298/ 26 ژوئن 1881، یونان غیر از سرزمین الاسون / آلاصونیه و شمال لاریسا و تیرنابوس ، آنجا را نیز تصرف کرد. در جنگ ترک و یونان در 1215/ 1897، ادهم پاشا مجدداً مدت کوتاهی آنجا را تصرف کرد (شاو، ج 2، ص 190، 196، 206ـ207)، اما به زودی پس از انجام اصلاحاتی در عهدنامه ، در 1331/ 1912 سرانجام ارتش یونان ناحیة الاسون را هم به تصرف در آورد.

/ساویدس ، با اندکی تلخیص از ( د.اسلام ) و اضافاتی از ( د.ج .اسلام )/