تَره ( > فارسی میانه تَرَّگ ) ، نام دو گیاه خوراکی از جنس آلیوم از تیرة سیریان . بیشتر گیاه شناسان آلیوم را از تیرة سوسنیان می دانند (مثلاً رجوع کنید به قهرمان ، ج 5، ش 506 ـ521)، اما وندلبو تیرة سیریان را از سوسنیان جدا کرده است (ص 1).

1) ترة معمولی یا ایرانی . این گیاه از گونة آمپلوپراسم است و در ایران با نامهای گوناگونی شناخته می شود، مثلاً، گَنْدَنا/ گَنْدَنَه در خراسان ، کَوَر/ کَوَرگ در مناطق کردنشین و کَوار در گیلان (اکبری شالچی ، ذیل «گندنا»؛ کلباسی ؛ ابراهیم پور، ذیل واژه ). تا 1373 ش ترة معمولی ایرانی را زیرْگونة آ. آمپلوپراسم ایرانیکم می دانستند (وندلبو، ص 59)، اما در این سال ، موسوی و کاشی پس از مقایسة ترة معمولی ایرانی با آ. آ. ایرانیکم ، ترة معمولی ایرانی را زیرگونه ای جدید یعنی آ. آ. پرسیکم معرفی کردند (ص 67، 80). این گیاه ، به صورت خام یا پخته ، استفادة خوراکی داشته و دارد، مثلاً در کوکو، جوشپره (نوعی آش )، سبزی پلو، ترش / تورش تره و شیرین تره (دو غذای گیلانی ، در نوعی از شیرین تره تنها سبزی مورد استفاده تره است )، قورمه سبزی و آش رشته (باورچی بغدادی ، ص 108ـ 109؛ نوراللّه آشپزباشی ، ص 242ـ243؛ علی اکبر آشپزباشی ، ص 19، 22، 26؛ خاور، ص 8، 10؛ دریابندری ، ج 1، ص 864 ـ 865).

2) تره فرنگی (در عربی کُرّاث ). این گیاه را از قدیم می شناخته اند. پزشکان دورة اسلامی انواع گوناگون و خواص دارویی آن را ذکر کرده اند. دیوسکوریدس (سدة اول میلادی ) که آثارش مهمترین منبع دانشمندان دورة اسلامی در بارة گیاهان دارویی است ، از کرّاث شامی (معادل فراسن قافالوطن یونانی ) و کرّاث نبطی نام برده است (ترجمة عربی ، ش 149، ص 208). جالینوس (سدة دوم میلادی ؛ به نقل رازی ، ج 21، قسم 1، ص 385) و به تبع او، اسحاق بن سلیمان اسرائیلی (متوفی 325؛ ج 3، ص 40) و ابوریحان بیرونی (متوفی 440؛ ص 530) و حکیم مؤمن (تاریخ تألیف تحفة المؤمنین : 1080؛ ص 218) و عقیلی علوی شیرازی (اواخر قرن دوازدهم ؛ ص 735)، دو گونة برّی (وحشی ، صحرایی ) و بُستانیِ (مزروع ) کرّاث را ذکر کرده اند. کرّاث نبطی را همان بستانی و کرّاث البقل / کرّاث المائدة ، و کرّاث شامی را از گونه های بستانی دانسته اند (حکیم مؤمن ؛ عقیلی علوی شیرازی ، همانجاها). رازی (متوفی 313؛ ج 21، قسم 1، ص 383ـ 385)، به نقل از دیوسکوریدس ولی متفاوت با ترجمة عربی کتاب دیوسکوریدس ، قائل به سه نوع کرّاث ، بستانی و نبطی و کرّاث الکرم ، شده و به نقل از جالینوس ، کرّاث برّی را ذکر کرده است . ابن سینا (متوفی 428) نیز به نقل از دیوسکوریدس ، متفاوت با ترجمة عربی کتاب او و آنچه رازی نقل کرده ، سه نوع شامی و نبطی و برّی (قُرْط ) را نام برده است (ج 2، ص 572). ابن عوّام (قرن ششم ؛ ج 2، ص 198) سه نوع بستانی (شامی ) و نبطی و برّی ، ابن بیطار (متوفی 646) سه نوع شامی و نبطی و کرّاث الکرم (ج 4، ص 61)، انطاکی (متوفی 1008؛ ص 390) سه نوع شامی و نبطی و قرط (در مصر: کرّاث المائدة )، غافقی (متوفی ح 560؛ به نقل ابن بیطار، ج 4، ص 62) چهار نوعِ نبطی و کوهیان و کَلْیَکان / کَیْلَکان و سلابس ، و ابن میمون (متوفی 600؛ ص 23) نیز چهار نوعِ بلبس (بلابس ) و شامی (بستانی ، قِفْلوط ) و نبطی (کوهی ) و برّی (طیطان ) را ذکر کرده اند.

ابن وحشیه (متوفی 292؛ مؤلف یا مترجم الفلاحة النبطیة )، که شیوه های کشاورزی نبطیان قدیم و خرافات آنان را نقل کرده ، در بارة روش و زمان کاشت و کود مناسب و آبیاری کرّاث



مطالبی نوشته است (ج 1، ص 562 ـ563). به نوشتة ابن عوّام ، برای بزرگترشدن کرّاث باید چند تخم را باهم در تکه ای پارچة کتانی گذاشت و در سوراخ کوچکی قرار داد، در این صورت تمام بذرها به یک گیاه تبدیل می شود، و برای دفع آفت کرّاث باید قلب گرم گوسفندی را نَشُسته در عمق کم خاک گذاشت تا همة کرمها به دور آن جمع شوند (ج 2، ص 198ـ202).

بیشتر گیاهداروشناسان دورة اسلامی طبیعت کرّاث را گرم و خشک دانسته اند (ابن ماسه ، به نقل رازی ، ج 21، قسم 1، ص 386؛ اسحاق بن سلیمان اسرائیلی ؛ ابن سینا؛ ابن بیطار، همانجاها؛ حکیم مؤمن ، ص 218؛ عقیلی علوی شیرازی ، ص 735). به نوشتة دیوسکوریدس ، کرّاث نفخ آور، مُسَخِّن (گرم کننده )، مُدِرّ بول ، ملین و سبب خوابهای بد («احلام رَدیئه ») است و ترکیبهای گوناگونی از خام یا پختة آن برای درمان برخی بیماریهای زنان ، قطع خونریزی ، دردهای عارض در سینه ، دردهای گوش و دَویّ (طنین گوش ) و زخمهای بد («قُروح خبیثه ») مفید است (ترجمة عربی ، ش 149، ص 208ـ209). پزشکان دورة اسلامی کرّاث را در درمان بیماریهای دیگری چون «کرم دندان » و دندان درد، قولنج ، انواع بیماریهای پوستی ، سُدّه های کبد و طحال ، و برای تسکین جُشاءِ (= آروغ بسیار) ترش مفید دانسته اند ( رجوع کنید به رازی ،ج 21، قسم 1، ص 383ـ 388، به نقل از حکمای مختلف ؛ اسحاق بن سلیمان اسرائیلی ، ج 3، ص 40ـ43؛ ابن سینا، ج 2، ص 572 ـ573؛ ابن بیطار، ج 4، ص 61ـ63، به نقل از حکمای مختلف ؛ انطاکی ، ص 390؛ حکیم مؤمن ، همانجا؛ عقیلی علوی شیرازی ، ص 735ـ736). به نوشتة قزوینی (ص 258) کرّاث برای تصفیة صدای کسانی که آواز می خوانند مفید است (برای اطلاع از مصارف دارویی امروزی رجوع کنید به زرگری ، ج 1، ص 679، ج 4، ص 630).

در احادیث نیز بارها از کرّاث یاد شده است ، از جمله : «کلوا الکرّاث فانَّ مَثَلَه فی البقول کمَثَلِ الخُبز فی سایرالطعام » (تره بخورید که آن در میان سبزیها، مانند نان است در میان سایر خوردنیها؛ مجلسی ، ج 63، ص 203ـ204؛ برای اطلاع از حدیثهای دیگر راجع به تره رجوع کنید به برازش ، ج 24، ص 17576ـ 17577، ذیل «کراّث »).

---

منابع :
(1) علی اکبربن مهدی آشپزباشی ، سفرة اطعمه ، چاپ عکسی تهران 1353 ش ؛
(2) نوراللّه آشپزباشی ، مادة الحیوة : رساله در علم طباخی ، در کارنامه و مادة الحیوة : متن دو رساله در آشپزی از دورة صفوی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1360 ش ؛
(3) محمدتقی ابراهیم پور، واژه نامة فارسی ـ کردی ، تهران 1373 ش ؛
(4) ابن بیطار؛
(5) ابن سینا، القانون فی الطب ، چاپ ادوارقش ، بیروت 1408/1987؛
ابن میمون ، شرح اسماء العقار ،

(6) چاپ ماکس مایرهوف ، قاهره 1940؛
(7) ابوریحان بیرونی ، الصیدنة ؛
(8) اسحاق بن سلیمان اسرائیلی ، کتاب الاغذیة ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیه ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1406/ 1986؛
(9) امیرحسین اکبری شالچی ، فرهنگ گویشی خراسان بزرگ ، تهران 1370 ش ؛
(10) انطاکی ؛
(11) محمدعلی بن بوداق باورچی بغدادی ، کارنامه در باب طباخی و صنعت آن ، در کارنامه و مادة الحیوة ، همان منبع ؛
(12) علیرضا برازش ، المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، تهران 1372ـ1373 ش ؛
(13) حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن = تحفة المؤمنین ، چاپ سنگی تهران 1277، چاپ افست 1378؛
(14) زری خاور (مرعشی )، هنر آشپزی گیلان ، تهران 1366 ش ؛
(15) نجف دریابندری ، کتاب مستطاب آشپزی از سیر تا پیاز ، تهران 1379 ش ؛
(16) دیوسکوریدس ، هیولی الطبّ فی الحشائش و السموم ، ترجمه اِصْطِفَن بن بسیل و اصلاح حنین بن اسحاق ، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس تِرِس ، تطوان 1952؛
(17) محمدبن زکریا رازی ، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/ 1955ـ1971؛
(18) علی زرگری ، گیاهان دارویی ، تهران ، ج 1، 1368 ش ، ج 4، 1369 ش ؛
(19) عقیلی علوی شیرازی ؛
(20) الفلاحة النبطیة ، الترجمة المنحولة الی ابن وحشیه ، چاپ توفیق فهد، دمشق 1993ـ 1998؛
(21) زکریابن محمد قزوینی ، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات ، بیروت : دارالشرق العربی ، ( بی تا. ) ؛
(22) احمد قهرمان ، فلور ایران ، ج 5، تهران 1363 ش ؛
(23) ایران کلباسی ، گویش کردی مهاباد ، تهران 1362 ش ؛
(24) مجلسی ؛
(25) امیر موسوی ، «بررسی صفات اکوفیزیولوژی ترة ایرانی »، پایان نامة کارشناسی ارشد، دانشکدة کشاورزی ، دانشگاه تهران 1373 ش (استاد راهنما: عبدالکریم کاشی )؛


/ نگار نادری /